İbrahim Quliyev: “Ədəbiyyat bütün dünyada eyni inkişaf yolunu keçib”
Tanınmış jurnalist, şərqşünas alim, tərcüməçi, filologiya üzrə
fəlsəfə doktoru İbrahim Quliyev 10-a qədər kitabın müəllifidir. Bu günlərdə
onun "Məczub Təbrizi və Füruğ Fərruxzadın şeirləri” adlı yeni kitabı işıq üzü
görmüşdür. Kitabda İ.Quliyevin farsdilli ədəbiyyatın yuxarıda adı çəkilən bu
iki görkəmli nümayəndəsi haqqında apardığı elmi araşdırmalar və onların
yaradıcılığından etdiyi bədii tərcümələr yer almışdır.
– İbrahim müəllim, bu günlərdə Sizin M.Təbrizi və
F.Fərruxzaddan etdiyiniz tərcümələr kitab halında nəşr olunub. İstedadlı şair,
tanınmış jurnalist, alim kimi tanınan İbrahim Quliyevin birdən-birə
tərcüməçiliyə meyl etməsi nə ilə bağlıdır?
– Bu günə qədər ayrı-ayrı sənətkarların yaradıcılığına aid bədii
nümunələrdən əlavə, Azərbaycan tarixinə aid İranda fars dilində çap olunmuş
"İrəvan müsəlman sakinli vilayət idi” kitabı tərcümə etmişəm və həmin əsər
AMEA-nın Z.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutu tərəfindən nəfis şəkildə nəşr
olunub. Kitab İrəvanın ən qədim tarixi, rus imperiyasının köməyi ilə
ermənilərin bu yerlərə köçürülməsi və orada məskunlaşdırılmaları,
azərbaycanlıların o torpaqdan sıxışdırılıb çıxarılmaları və s. barədə tarixi
faktları əks etdirir. Məşhur İran tarixçisi Səməd Sərdarniya adı çəkilən əsərdə
Azərbaycan torpaqlarının ermənilər tərəfindən işğalı prosesini mərhələ-mərhələ
araşdırmış, erməni alimlərinin yalan və saxtakarlıqlarını İranda ilk dəfə
olaraq ifşa etmişdir. Hesab edirəm ki, ölkəmizdən kənarda yazılmış və
Azərbaycan həqiqətlərini tam dolğunluğu ilə əks etdirən bu əsəri biz dünyaya
təqdim etməliyik.
Bundan əlavə, İran şahı Rza Pəhləvinin həyat yoldaşı Bakılı
Tacülmülükün memuarlarını tərcümə etmiş və hissə-hissə "Aydın yol” qəzetində
çap etdirmişəm. O, kitab da çapa hazırlanır.
Sonrakı dövrdə də tərcümə işini davam etdirmiş və gördüyünüz bu kitab
ərsəyə gəlmişdir.
-Kitabda bir araya gətirilmiş şairlər tamam fərqli dövrləri, tarixi
mərhələləri təmsil edir. Məcub Təbrizi XVII əsr ədəbiyyatının, F.Fərruxzad isə
XX əsrin "yeni şeir” hərəkatının nümayəndəsidir. İki fərqli zaman və tarixi
şəraitdə yaşamış şairin bir kitabda təqdim edilməsi təsadüfdür, yoxsa burada
bir məntiq var?
-Nəinki ayrı-ayrı tarixi mərhələləri, hətta dəst-xətt və üslub
baxımından aralarında yerlə-göy qədər fərq olan, dünyagörüş və məfkurə
baxımından isə bir-birinə daban-dabana zidd olan şairlər bu kitabda bir
aradadır. Bu kitab klassiklərlə müasirlərin, onları təmsil edən poetik
düşüncələrin bir-birini izləməsi baxımından da maraqlıdır. M.Təbrizi XVII əsrdə
yaşamış, Səfəvilər dövlətinə xidmət etməsi ilə qürur duymuş bir sufi şairidir.
Məlum olduğu kimi, Səfəvi hakimiyyəti idarə etdiyi dövlətin ərazisində yaşayan
xalqlar arasında heç bir ayrı-seçkilik qoymayan, onların ədəbiyyatına, tarixinə,
mədəniyyətinə eyni gözlə baxan bir iqtidar idi. F.Fərruxzad isə XX əsrdə Rza
Pəhləvi tərəfindən ideoloji bazası hazırlanan, onun özü və oğlu Məhəmmədrza
Pəhləvinin birbaşa dəstəyi ilə həyata keçirilən fars şovinizmin tüğyan etdiyi
bir tarixi mərhələdə yaşayıb yaratmışdır. Bu tarixi fərqlər ədəbiyyatda da öz
əksini tapmışdır: Məczubun şeirlərində dünyaya fəlsəfi yanaşma, tanrıya doğru
cəhd, Füruğun şeirlərində isə üsyan, mübarizə və inkarçılıq, bir qədər də
tanrısızlıq var. İstəyirəm ki, oxucu zaman və dünyabaxış fərqinin, ədəbi
mərhələlərin bir-birini necə izləməsinin şahidi olsun, onu öz ruhu ilə hiss
etsin.
- Bu farsdilli ədəbiyyatda gedən prosesdir. Bunun Azərbaycan
ədəbiyyatına və oxucusuna nə aidiyyatı var?
- Şərq ədəbiyyatı uzun zaman eyni yolu gəlmişdir, burada fars, ərəb,
türk mətnləri bir-birinə qarışmışdır. Və bir qədər dərinə getsək, ümumiyyətlə,
dünya ədəbiyyatı eyni inkişaf yolunu keçmişdir, onun mövzuları, ideya-estetik
prinsipləri arasında fərq az olmuşdur. Şərqdə "Leyli və Məcnun”u Ərəbistandan-Hindistana,
İrandan-Türkiyəyə qədər bütün ölkələrdə şairlər eyni sevgi və məhəbbətlə nəzmə
çəkmişlər. Heç kəs Leylinin, yaxud Məcnunun ərəb olmasının fərqində olmamışdır.
Bu gün Qərbdən gəldiyi iddia olunan əsl multikulturlizm, əslində, Şərqdə daha
böyük ənənələrə malik olmuşdur. Bu mənada İran ədəbiyyatında gedən proseslərlə
Azərbaycan ədəbiyyatında gedən proseslər arasında qəti sərhəd qoymaq mümkün
deyil. Digər tərəfdən, haqqında söhbət gedən şairlərdən biri, Məczub Təbrizi
azərbaycanlıdır.
– Onun Azərbaycan dilində əsəri varmı?
– Var, amma uzun illər elm aləminə bəlli olmayıb. İran mənbələri onu
həmişə XVII əsrin böyük farsdilli şairi kimi təqdim ediblər, farsdilli əhali
arasında onun qəzəlləri, qəsidələri, rübailəri çox məşhur olub. Yalnız 2002-ci ildə
Leyden Universitetinin Kitabxanasının nəşr etdiyi türkdilli əlyazmalar
kataloqunda şairin azərbaycanca divanının olduğu üzə çıxıb. Almaniyada yaşayan
güneyli soydaşımız Məhəmmədəli Hüseyni tezliklə onun surətini əldə edərək,
respublikamıza – Əlyazmalar İnstitutuna göndərmişdir. 2013-cü ildə həmin divan
nəşr edilmişdir. Bir qədər obrazlı desək, azərbaycanlı şair təxminən 350 ildən
sonra öz ana dilində oxucuları ilə görüşə bilmişdir. Ümumiyyətlə, bu sahədə
AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun çox önəmli fəaliyyəti
xüsusi qeyd edilməlidir. Bu institut çoxsayda gizli qalmış milli xəzinəni üzə
çıxarıb Azərbaycan oxucusunun ixtiyarına vermişdir.
– Necə oldu ki, siz onun fars dilindəki məsnəvisini azərbaycancaya
çevirmək qərarına gəldiniz?
– Bilirsiniz, "Şahrahe-nicat” sufi ədəbiyyatı nümunəsidir, əsərdə
Allah dərgahına gedən yoldan, salikin Allaha qovuşmasından danışılır. Təbii ki,
sovet dövrünün ideologiyası və konkret desək, sovet ateizmi bu cür əsərlərin
üzə çıxmasına, oxucuya çatmasına imkan vermirdi. Onlara qadağa qoyulmuşdu. Ona
görə böyük sənətkarlarımızın bir çoxunun əlyazmaları uzun zaman qovluqlarda
qalıb saralmışdı. Bu gün Azərbaycan müstəqil dövlətdir və biz öz mənəvi
irsimizi tədqiq edib üzə çıxarmaq, Azərbaycan oxucusuna təqdim etmək hüququ
qazanmışıq.
- Bildiyimizə görə, F.Fərruxzad fars şairəsidir, həm də İranda yeni
şeirin nümayəndələrindəndir...
- F.Fərruxzadın anasının adının Turan olması onun da ana tərəfdən
azərbaycanlı olduğunu göstərir. O, çox az yaşayıb, cəmi 32 il, amma İran
ədəbiyyatında və incəsənətində dərin iz qoyub. O, İranın Rza və Məhəmmədrza
Pəhləvilərin diktatorluğu altında inildədiyi, insan haqlarının kobud şəkildə
pozulduğu, azad sözə divan tutulduğu bir dövrdə yaşayıb.
Füruğ son dərəcə cəsarətli, üsyankar bir şair olub. O, şeirlərində
bəzən çox ümidsiz, pessimist görünür, amma sonda həmin şeirlərdən işıq doğur, zülmətlər
səhər ovqatı ilə başa çatır. Onun üsyankarlığı nifrət və qəzəbə köklənmiş
pafosdan uzaqdır, bu üsyankarlıq şeirin daxili qatında cərəyan edir, sakit səth
arxasındakı okean təlatümünə bənzəyir. Füruğ, adətən, üçüncü şəxsin adından
pıçıltıyla danışır:
Mən gecənin dibindən danışıram,
Mən gecənin və qaranlığın
dərinliyindən danışıram.
Əgər mənim evimə gəlsən, ey
dost,
Ey dost, mənim üçün bir çıraq
gətir
Və bir nəfəslik-
Ki ordan xoşbəxt küçələrdəki
izdihama baxa bilim.
Füruğ öz şeirləri ilə zülmət içindəki İranı işıqlandırmağa çalışıb.
O, yeni poeziyanın bütün müsbət və aparıcı xüsusiyyətlərini həyat və
yaradıcılığında təcəssüm etdirən şairədir. Dərs vəsaiti kimi hazırlanan kitaba
XX əsr fars ədəbiyyatının mükəmməl yenilikçi şairini salmaqla həmin dövr İran
ədəbiyyatı haqqında dolğun fikir yaratmağa çalışmışıq. Buna nə səviyyədə nail
olmuşuq, oxucu bilər...
– Kitabda hər şairin həyat və yaradıcılığını əhatə edən ətraflı
məqalə də var.
– Bu şairləri Azərbaycanda geniş oxucu kütləsi tanımır. Buna görə də
onları təqdim etməyə ehtiyac vardı. Məqalədə hər iki sənətkarın həyat və
yaradıcılığı barədə oxucuya dolğun məlumat verməyə çalışmışıq.
Söhbətləşdi: Kənan Hacı