Hüzur

Könül ayrı bir cahandır. Ayrı bir dünyadır, deməyək, çünki dünya bir dənədir. Yer kürəsindən başqa heç nəyə dünya demək olmaz. Mənim fikrimcə, "iki dünya" və yaxud "o dünya" ifadələri də kökündən yanlışdır. Dünya buradır, bu sürgün yeridir. Ərəb dilində "dəni" sözündəndir "dünya". Bu sözdən məlum "ədna", yəni "alçaq" sözü də törəyib. Elə "dəni" də ərəb dilində "alçaq yer", "aşağılıq məkan" anlamlarını ifadə edir. Buna görə də məsələn, əbədiyyətə, yəni axirət aləminə "o dünya" deyə müraciət etmək həm qrammatik cəhətdən, həm də elə insafən doğru deyil. "Dünya" deyə təbir edilən başqa məkanlar haqqında da ədalətli düşünməyin vaxtı çatıb.
Könül də bu məkanlardan biridir. Nədir könül? Harada yerləşir? Ürəkdirmi, qəlbdirmi, ruhdurmu? Yox, heç birisi deyil. Böyük şairimiz Məhəmməd Füzulinin ərəb dilində yazdığı məşhur "Mətləül-etiqad" adlı fəlsəfi traktatına bir az nəzər salsaq görərik ki, insan vücudunda (diqqət edin, bədən yox, vücud. Bədən təkcə maddi ünsürdür, vücud isə həm maddi, həm də mənəvi ünsürlər toplusudur) çoxlu sayda cismani və ruhani komponent mövcuddur. Əslində bu əsər bir az da metafizik əsərdir. Burada görünən və görünməyən, idraka sığan və sığmayan keyfiyyətlər bir arada və qarşılıqlı təhlil olunur. Böyük mütəfəkkir bədən, ruh, heyvani bədən, ruhani bədən, heyvani ruh, ilahi ruh, zəka, idrak, ağıl, şuur, heyvani nəfs, ruhani nəfs və onlarca başqa keyfiyyətlərin elmi izahını verir. Bu atributlar arasında könül də vardır.
Könül bir az qarışıq bir məfhumdur. Biz onu düşünərkən, ilk baxışda xoş, sevgili, ruhi duyğulara sahib oluruq. Bu, əlbəttə ki, belədir. Lakin, yuxarıda adları sadalanan bütün məfhumlar kimi, könülün də fərqli məqamları, dəyişik üzləri vardır. Məsələn, böyük ozan, elə sağlığında məhz "könüllər sultanı" adını alan Yunus Emrə belə deyirdi:
Söyənə dilsiz gərək,
Döyənə əlsiz gərək,
Dərviş könülsüz gərək,
Sən dərviş olamazsın.
Niyə? Çünki;
Dərviş bağrı daş gərək,
Gözü dolu yaş gərək,
Qoyundan yavaş gərək,
Sən dərviş olamazsın.
Belə məlum olur ki, mənən tərki-dünya olmaq üçün əlsiz, dilsiz, səssiz, bağrı daş, gözü yaş və nəhayət, bütün bunların bir adı olan "könülsüz" olmaq lazımdır. Könül, həm də dünyanın, yuxarıda qrammatik mənasına vardığımız dünyanın əlamətidir. O, həm də fanidir, boşdur və əslində yoxdur. Boş olan, fani bir dünya üçün çırpınmaq, söyənə dillə, döyənə əllə cavab vermək, öz günahı və İlahinin gizli camalından başqa şeylər üçün ağlamaq keçici və mənasız olaylardır. Könül isə bir mənada bu şeylərin vətənidir. Məsələn, ruh dediyimiz və əslində haqqında çox az şey bildiyimiz məfhum belə keyfiyyətlərdən bixəbərdir. O, təkcə insanın yaşam nüvəsi deyil. Həm də "İnna lillahi və inna ileyhi raciun" ayəsinə istinadən, Allahı anmadığı, yəni Allahı yaşamadığı və deməli, Allaha qovuşmadığı anlarda necə deyərlər bekardır, fəaliyyətsizdir. Bu, hiss deyil, duyğu deyil, heç yaşantı da deyil. Bu, məhz vəhdət məqamıdır ki, kəsrətə meylli digər keyfiyyətlərlə bu məqama yüksəlmək mümkün deyildir.
Əlbəttə ki, seçim insanın özünə məxsusdur. O, fənanı da seçə bilər, bəqanı da. Nəfsinin qulu da ola bilər, ağası da. Əlbəttə, Allah mütləq şəkildə vardır. Lakin, onun varlığı məxluqun əqli və mənəvi səviyyəsinə görədir. Çünki Allahın varlığı bizim idrakımız deməkdir. Əgər belə olmasaydı, Onun varlığı və yaxud yoxluğu haqqında heç düşünməyə dəyməzdi. Madam düşünürük, deməli, işin içində ağıl və dərrakə var. Əgər əqli və şüuru nəsnə işə qarışıbsa, o zaman Allah fikri parçalanır, cövhər olmaqdan çıxıb, ərəzə çevrilir. Ruh isə bunların hamısından uzaqdır. Hətta inam və iman deyilən şeylər də ağılın və idrakın məhsuludur. İnsan düşünərək iman gətirir, ağlı kəsməyən şeylərə, dərrakə ilə qəbul etmədiyi şeylərə inanmır. Deməli, inanc deyilən şey əslində şübhə deyilən varlıqla ortaqdır. Çünki, işin içində düşüncə vardır. Bu çevrədə olanların demək olar ki, hamısı nəfsin gizli diktəsi altındadır. Nəfs isə etibarlı nəsnə deyil. Hər zaman varlığa və aldanışa meyllidir.
Beləliklə, ruhun mahiyyəti o zaman açılır ki, əqlən və şüurən qeyri-ruhi məfhumlardan arınmaq mümkün olur. Heç şübhəsiz ki, bu arınmaq da idrakla başa gəlir, yəni ağılın məhsuludur. Lakin bu ağıl nəticədə "ağılsızlığa", həqiqətdə isə ruhsallığa xidmət etdiyi üçün məqbul və müqəddəsdir. Elə dünya gözüylə də nəzər saldıqda görürük ki, ağıllın sonu məhz ağılsızlıq, idrakın vardığı nöqtə dərrakəsizlik, şüurun əldə etdiyi sərvət isə şüursuzluqdur. Bu kəlmələr qəribə və ironik təsir bağışlaya bilər. Lakin elə ağılla düşündükdə, anlamaq çətin deyil ki, fani bir məkanda keçici üstünlüklər, ölümə məğlub olan qələbələr naminə həqiqi olanı, özü də çox qısa bir zamanda üzə çıxacaq olan əbədiyyəti nə üçün fəda edirik?
Ən paradoksal olanı da budur ki, həmin əbədiyyət deyilən şey heç də axirət dünyası, ölümdən sonrakı həyat, cənnət-filan deyil. Bunların hamısı məhz bu fani dediyimiz dünyada gerçəkləşən hallardır. Dünyanın özü fani deyil ki. Fani olan dünyanı əbədi bilməkdir. Dünya bizə gəlmədi ki, biz ona gəldik. O bizi istəmədi, biz onu istədik. Məhz elə dünyadaykən, həyatdaykən əbədiyyəti görmək, həmin məşhur hədisi-qüdsidir ki, buyurulur: "Mutu qəbləhən tə mutu" -- "Ölməmişdən öncə ölün!"
İnsan cismən də əbədi yaşaya bilər. Bəli, təəccüb etməsin bizi insan bilib oxuyanlar. Ruh zatən əbədidir. Burada yenilik, kəşf-filan yoxdur ki. Cismin varlığı bətnindəki bütün zərrələrin mahiyyətini dərk edə bilsə, daha dəqiq ifadə etsək, insan özünü tanıya bilsə, onun fiziki ölümü hər kəsin gözünə asılmış bir pərdədən başqa bir şey olmayacaq. Bilmirəm haradan gəldi və təsadüflərə inanmıram, ancaq böyük ariflər dünyadan köçəndə onların haqqında "öldü" demirlər, filan zat "pərdə çəkdi" deyirlər. Deyəsən, hələ indi mənə məlum olur ki, (və yaxud indi mənə çatır ki), onlar məhz xalqın gözünə pərdə çəkirmişlər. Deməli, ürfani məntiq belə diktə edir ki, görənlər, yəni həqiqətə vaqif olanlar məhz gözündən o pərdəni qaldıranlardır. Ariflər də eynən Allah kimi o pərdəni hər kəsin gözünə çəkir. Ancaq hər kəs onu gözündən qaldıra bilmir və o zatları ölmüş hesab edir. Halbuki onlar heç də uzaq sayılmayacaq bir yerlərə çəkib getdilər. Görənlər bilər, bilənlər görər.
Dünyadan qurtulmaq məhz kəsrətdən, yəni çoxluqdan qurtulmaqdır.
Bu çoxluq isə, ikilikdən başlayır. Sən və mən, yaxşı və pis, güclü və gücsüz, haqlı və haqsız... Bunlardır kəsrətin, yəni dünyanın, yəni faninin, yəni nəfsin əsasları. Vəhdət isə bu cəhənnəmin içindən keçən cənnətdir. Niyə deyirlər ki, cənnət deyilən yerdə (yəni, mömunlərin arzuladığı cənnətdən söhbət gedir) ziddiyyət, savaş, təlaş deyə bir şey yoxdur? Çünki orası bir vəhdət məkanıdır. Eşqin və ürfanın təlimində isə həmin cənnət bu dünyada, bu bədəndə, bu aləmdədir. Çünki axirətə mail olanlar vəhdət məqamı haqqında heç nə bilmirlər. Onlar bu anlayışı heç qəbul etmirlər. Aşiq və arif zümrəsi isə, necə deyərlər, nəqdi buraxıb nisyənin dalınca getmirlər.
Vaiz meyin məzəmmətin etməz səvab üçün,
Dildə bəhanədir sözü zikri-şərab üçün.
Zahid şərabı kövsər üçün tərk edərsə, mən
Fövt etmərəm bu nəqdi o nisyə hesab üçün...
Ustad Seyyid Əzim bu beytlərdə mənim sabahdan bəri demək istədiklərimi çox gözəl ifadə edib. Allah rəhmət eləsin.
Deməli, gəlinən nəticə budur ki, vəhdət kəsrətin içindən keçir. İkilik birliyə gedən yoldur. Və yaxud da vəlilər demişkən, cənnət cəhənnəmin içindədir.
Əgər ikilik, çoxluq, yəni kəsrət savaş, təlaş, qaranlıqdırsa, o zaman vəhdət işıq və huzurdur. Heç burada barış anlayışı da yoxdur. Ona görə ki, barışmaq tərəflər arasında olur. Tərəflər isə artıq "lar, lər" şəkilçilərini qəbul edib. Bir də Seyyid Əzimə müraciət edək:
Can sənin, cism sənin, ömr sənin, fel sənin,
Cümlə sənsən, bu arada nə şeyim var mənim?
Əvvəlcə bu "şey" kəlməsinə diqqət yetirək. Bir vaxtlar ustad xanəndələrimiz bu qəzəli muğam üstə oxuyarkən, qafiyə sistemini pozaraq, "nə şeyim" kəlməsini "nə kəsim" oxuyurdular. Guya ki, ayıbdır. Halbuki bu, adi savadsızlıqdan başqa bir şey deyildi. "Şey" sözü ərəb dilində "əşya" sözünün tək halıdır. Yəni "əşya" "şeylər" deməkdir. Ustad şair bəyan edir ki, hər şey sən ikən, mənim əşya ilə, yəni şeylərlə, daha dəqiqi dünyəviliklə, ikiliklə, savaşla, təlaşla nə işim var? Bax bu, həmin huzur məqamıdır ki, başqa yoldan deyil, məhz vəhdətdən keçir.
Şəriət deyir: səninki sənin, mənimki mənim.
Təriqət deyir: səninki sənin, mənimki də sənin.
Mərifət deyir: nə səninki var, nə mənimki.
Həqiqət deyir: nə sən varsan, nə mən.
Bunlar da mənim kəşfim deyil, böyük ariflərin müəyyənləşdirdiyi sistemdir. Çox gözəldir, hal verir insana. Hüzurun başlanğıcıdır, vəhdət ümididir, yolun əvvəli, qapının səsidir.
"Hüzur". Bu sözün də içinə, mahiyyətinə varanda qəribə şeylər ortaya çıxır. Sözün kökündə ərəbcədəki "məzhər" kəlməsi dayanır. Ürfani baxışlarda bu bir məqamdır. Məzhər Allahın hüzurudur. Onun yanında hazır olmaqdır. Elə "hazır" kəlməsi də eyni kökdəndir. Allahında hüzurunda hazır olmaq hər şeydən arınmaq, varlığı tərk etmək, fənaya qovuşmaqdır.
Elə bu məqamda məcburən bu "fəna" kəlməsinə də bir az aydınlıq gətirmək yerinə düşərdi. Biz dedik ki, dünya fanidir, yəni burası fənadır. Bəs fənadan qurtularaq, hansı fənaya yetişmək olar? Deməli, iki fəna mövcuddur. Yol da elə bu fənadan o fənaya gedir. İki fənanın kəskin və köklü fərqi ondadır ki, buradakı fəna varlıqdan yoxluğa, oradakı fəna isə yoxluqdan varlığadır. Dünyəvi varlıqlar yoxluğa məhkumdur. Əbədi yoxluq isə sonsuz varlıqla nəticələnir. Bu varlıq vəhdətin özüdür. Görüntüdə yoxluqdur, həqiqətdə isə varlıq. Dünya isə görüntüdə varlıqdır, həqiqətdə yoxluq.
Hüzurun əsas anlamı isə məhz o məzhər anlayışıdır ki, ürfani anlamda Allahın məzhəri, yəni Allahın təcəlla etdiyi məkan, bədən, Allahı daşıyan insan. Budur gerçək hüzur!
Əgər müəyyən sirlərə vaqif ola bildiksə, türklər demişkən, nə mutlu bizə! Allah hamımızın qəlbinə gerçək hüzur bəxş eləsin. Amin!