Həzrəti Adəm hansı millətə bənzəyib?
Türkiyədəki və türk
dünyasındakı bir çox din alimləri ilk insan və ilk peyğəmbər Həzrət Adəmin
hansı millətə bənzəməsi məsələsində mübahisə etməkdədirlər. Lakin bu müzakirə
obyekti yeni deyil. Sözügedən məsələnin məşhur türk səyyah və
tarixçisi Övliya Çələbi dönəmi olan
XVII əsr və daha əvvəlki dövrlərdə ciddi şəkildə müzakirə edildiyini də
qaynaqlardan aydın şəkildə görürük.
Övliya Çələbi ilk insan və
ilk peyğəmbər olan Həzrəti Adəmin hansı millətə bənzədiyi məsələsində öz dövrü
və daha öncəki mərhələlərdə ortaya atılan fikirləri göstərməklə, zaman-zaman
Osmanlı mənbələri ilə yanaşı, xarici
qaynaqlara da istinad etmişdir. Məşhur səyyahın "Səyahətnamə” adlı əsərində
ortaya qoyduğu görüşlər bu kontekstdə dəyərləndirildiyindən, məlumatların
istifadəsi baxımından onu əhəmiyyətli bir elmi səciyyəli əsər hesab edə bilərik.
Övliya Çələbinin Həzrət
Adəm ilə bağlı verdiyi ilk önəmli məlumat "Abxaz Qövmü Vilayəti”ndən bəhs
etdiyi bölümdə təqdim olunmuşdur. Məşhur səyyah "Tuhfə tarixi”ndə bu ifadələrin
yazıldığını göstərməkdədir: "Uca Tanrı Həzrəti Adəmi sonsuz qüdrəti ilə
yaratdığında, onu Tatar sifətində yaratdı. Cənnətinə dəvət etdi və bütün mələklərə
əmr etdiyi üçün mələklər Adəmə səcdə etdilər” (Evliya Çelebi. Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnamesi, (Haz. Y. Dağlı
- S. A. Kahraman - R. Dankoff), 2003, 7. Cilt, 2. Kitap, s 432, Yapı Kredi
Yayınları, İstanbul).
Bu
ifadələr "Quran”dakı Bəqərə surəsinin 34-cü ayəsində "Biz mələklərə "Adəmə səcdə
edin! – dedikdə, İblisdən başqa hamısı səcdə
etdi” şəklində ifadə olunmuşdur. Zamanımızdakı Quran təfsirlərində "Uca Tanrı Həzrəti
Adəmi sonsuz qüdrətində yaratdığında, Tatar sifətində yaratdı” təfsiri yer
almamaqdadır. Bu sözlərdən aydın şəkildə anlaşıldığına görə, ilk insan və ilk
peyğəmbərin "Tatar sifətində”, yəni tatar tipində olması düşüncəsi mövcud idi.
Övliya Çələbi "Tatar” kəlməsindən bütün türkləri ifadə etmək üçün sanki "üst
kimlik” kimi istifadə etmişdir. Çağdaş dövrümüzdə "Türk milləti” ifadəsi də
"üst kimlik” kimi işlədilir və öz çərçivəsində "qırğız”, "qazax”, "başqırd”, "tatar”
və yaxud "tatar türkləri”, "qazax türkləri”, "qırğız türkləri”, "başkırd türkləri”
və digər bu kimi milli adları birləşdirir. Bu sosioloji amili nəzərə alsaq,
Övliya Çələbinin ilk insan və ilk peyğəmbər Həzrət Adəmin "Türk tipində”
olduğunu göstərən fikirlərini gündəmə gətirmək maraq doğurmaqdadır.
Burada diqqəti cəlb edən məsələlərdən biri də "Türk sifəti” ifadəsidir.
Övliya Çələbi dövründəki Osmanlı türkcəsində "sifət” kəlməsi hər hansı bir
insana aid fiziki özəllikləri ifadə etmək üçün istifadə edilən bir söz idi. İlk
insandan bəhs edildiyi üçün burada onun hansı soydan gəldiyinə dair bir mübahisə
də ola bilməzdi.
"Tuhfə tarixi”ndə ilk
insan və ilk peyğəmbər Həzrəti Adəmin "Tatar sifətində” (Türk tipində)
yaradılması xatırlandığından, sonra ayətin davamının verilməsi, şübhəsiz ki,
çox önəmlidir. Ayətin "Uca Tanrı Həzrəti Adəmi cənnətinə dəvət etdi və bütün mələklərə
əmr etdiyi üçün mələklər Adəmə səcdə etdilər” hissəsinin özəlliklə verilməsi
"Tanrının əmri ilə mələklərin belə səcdə etdiyi” bir varlığa diqqət çəkmək istəyindən
irəli gəlmişdir. Sanki "Tanrı mələklərə türk sifətindəki birinə səcdə etmələrini
əmr etdi” deyilməklə, şüuraltında "Türklərə itaət edin” mesajı
çatdırılmaqdadır.
Müasir dünyamızda
"irqçilik” kimi təhlükəli anlayışlar mövcud olduğu üçün qeyd olunan fikir
ortaya atılarsa, o fikri söyləyən insan "irqçi” olmaqda günahlandırıla bilər. Bəlkə
də sağlam dəlillərə istinad olunsa belə, özünü ifadə etməyə icazə verilməyə bilər.
Lakin burada bəhs olunan mənbə səkkiz yüzillik bir qaynaqdır. Başqa sözlə, belə
bir mənbədə "irqçilik” edildiyini söyləmək mümkün deyil.
Övliya Çələbi əsərinin
yeddinci cildində dördüncü bölümdə verdiyi məlumatları belə zənginləşdirmişdi: "Tuhfə tarixi”ndə göndərilmiş
bir çox peyğəmbərlərin mübarək vəsflərini təsvir edən mənzum və ya nəsrlə
yazılmış yazılarda (Hilye-i Şerif) "Allah Həzrəti Adəmi sonsuz qüdrəti ilə
palçıqdan xalq etdiyində, Tatar sifətində yaratmışdır” deyə daha ətraflı bir şəkildə
ifadə edilmişdir” (Evliya
Çelebi. Günümüz Türkçesiyle Evliyâ
Çelebi Seyahatnamesi, (Haz. Y. Dağlı - S. A. Kahraman - R. Dankoff),
2003, 7. Cilt, 2. Kitap, s 432, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul).
Övliya Çələbi Həzrəti Adəm və Həzrəti Həvvanın məzarlarını da
ziyarət etmiş, onlar haqqında az məlum olan bilgilərin günümüzə gəlib çatmasına
yardım etmişdir. Məşhur səyyah qəbir ziyarətləri təsvir edərkən yazır: "Məzar,
Həzrəti Havva insanların atasına hamilə olduğunda, əsl vətənimiz olan qarnı üzərində
bir kiçik günbəz şəklində qurulmuşdur. Səhra və səhralıq yerdə olduğu üçün günbəz
o qədər də baxımlı deyildi.
Yaşıl atlasla sarılmış
bir məzar içində idilər. Lakin günbəzdən bayırda ətrafına və üzərindəki
torpağın üstünə çınqıl növündən satılacaq şeylər yığılmışdı. Mübarək boyları
yetmiş addım idi. Mələk Əhməd Paşanın xatunu mərhumə Kaya Sultan Havva Ananın məzarı
üzərinə yeddi günbəz inşa edilməsi üçün malından əlli kisə ayırmış, buradakı təmiz
suyu Hiddə və Ciddəyə axıtmağa göstəriş vermişdi. Lakin erkən yaşlarında vəfat
edincə, bu arzusunu yerinə yetirə bilməmişdi.
Bəziləri "Həzrəti Adəm burada mədfundur” dedikləri halda, bəziləri
də "Hindistanda Sərəndibdədir” deyirlər. Lakin bunlar zəif ehtimallardır. Adəm
Sərəndibə düşdüyündə, göz yaşlarından zəncəfil, qara bibər və qərənfil ortaya
çıxardı. Daha sonra qaranquşun vasitəsilə Adəm və Həvva Ərəfat dağında bir
araya gəldikləri, orada görüşdükləri üçün ona "Ərəfə dağı” deyirlər. Həzrəti Həvva
Ciddəyə enmişdi” (Evliya
Çelebi. Günümüz Türkçesiyle Evliya
Çelebi Seyehatnâmesi, (Haz. Yücel Dağlı, Seyit Ali Kahraman, Robert
Dankoff), 2005, 9. Cilt, s 397, YK Yay, İstanbul).
Övlia Çələbinin
yazdığına görə, Adəm və Həvva Məkkə
dərəsində uzun zaman yaşadılar. Uca Tanrı onları təvaf ziyarəti üçün Cənnətdən
abad vəziyyətə gətirdiyi dünyaya endirdi. Hər zaman ona ibadət edərdilər. Daha
sonra Məkkə daşlıq bir yer olduğundan, Tanrı ziraət etmələri üçün Həzrəti Adəmi
Şam yaxınlarındakı Harran düzünə göndərdi. Orada ziraət edib keçinirdilər. Hər
il abad etdiyi diyara gəlib təvaf edərək Ərəfata çıxardılar (Evliya Çelebi. Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyehatnâmesi, (Haz. Yücel
Dağlı, Seyit Ali Kahraman, Robert Dankoff), 2005, 9. Cilt, s 397, YK Yay,
İstanbul).
Övliya Çələbi tarixçi və təfsirçi İshaqın
fikirlərinə istinad edərək qeyd edir ki,
Həzrəti Adəmin Ərəfat dağında mərhum olduğunu və matbah-ı Adem olan
mahalda dəfn edildiyini, Sərəndibə girmədiyini yazmışdır. Yenə də Evliya Çələbinin
"Səyahətnamə” əsərindən oxuyuruq ki, Həzrəti Həvva Adəmdən sonra uzun bir zaman
yaşadı. Deyirlər ki, Ciddə yaxınlığında Habil, Qabil və Şit Peyğəmbər Həzrəti Həvva
ananı dəfn etdilər. Bir rəvayətə görə, Həzrəti Nuh Tufandan bir ilə qədər sonra
Həzrəti Adəmin cəsədini Ərəfat dağından, Həzrəti Həvvanın cəsədini Ciddədən
çıxararaq Qüdsdə dəfn etmişdir”. Böyük tarixçilərin yazdıqlarına görə, Həzrəti
Adəmin övladları iki-iki doğulardı. Toplam qırx min övlad idi. Adətə görə, bir
qız və bir oğlan doğardı. O qızı daha əvvəl doğulan oğlana verirdi. Bir dava səbəbi
ilə Qabil Habili öldürdü. Dünyada ilk insanın qanını axıdan və öldürərək üsyan
edən Qabildir. Qabil Tanrının əmrinə itaət etmədi. Lakin bu hadisələrin üzərindən
yeddi min otuz il keçmişdir. Allah əfv etsin Amin” (Evliya Çelebi. Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyehatnâmesi, (Haz. Yücel
Dağlı, Seyit Ali Kahraman, Robert Dankoff), 2005, 9. Cilt, s 397, YK Yay,
İstanbul).
Həzrət Adəmin
"Türk sifətində” yaradıldığı məsələsini
aydınlaşdırmaq üçün əhəmiyyətli mənbələrdən biri də dünya rəssam və heykəltəraşlarına
məxsus əsərlərdir. Əlimizdə Həzrəti Adəm
dönəmində çəkilmiş bir rəsm yoxdur. O halda, digər qaynaqlarda və insan beynində
formalaşan Həzrəti Adəmin tipini araşdırmaq lazım gəlir. Heç şübhəsiz ki, bu
xüsusda yazılı qaynaqlardan çox, Həzrəti Adəm rəsmlərini araşdırmaq əhəmiyyətlidir.
Həzrəti Adəmin rəsmləri arasında ən məşhuru
XVI əsr məşhur italyan heykəltəraşı, Mikelancelo Buonarroti tərəfindən hazırlanmış və
Vatikandakı Sikst kapellasıtavanını
süsləyən "Adəmin yaradılışı (Creazione di Adamo)” adlı rəsmdir.
Bu rəsmdə
Adəm peyğəmbər qarışıq bir Orta Şərq insanına xas tipdədir. Lakin sağ
yanağındakı almacıq sümüklərin çıxması, burun və göz tipi türkləri
xatırlatmaqdadır.
XVIII əsrin sonu XIX əsrin
əvvəllərində yaşayan görkəmli ingilis şairi və rəssamı Uilyam Bleyk
(1757-1827) tərəfindən çəkilən və Londonda Tate Britain muzeyinin eksponatları
arasında yer alan "Tanrı Adəmi yaratdı” adlı rəsmində də Həzrəti Adəmin alnı və
gözləri tatarlara bənzəməkdədir.
Çikaqo Sənət İnstitutu muzeyi kolleksiyasında olan rəsmində
tanınmış alman rəssamı Lukas Kranax (böyük) (1472–1553) Həzrəti Adəmi bir Avropalı tipində,
sarışına çalan qızıl saçlı kimi çəkmiş, lakin gözlərə verdiyi qıyıq forma ilə
sanki tatar tipinə meyl etdirmişdir.
İslam qaynaqlarının ən dəyərliləri arasında yer
alan İbn Behtişiyə aid və 1297-1299-cu ildə İlhanilər hakimiyyəti zamanı
Marağada azərbaycanlı ustalar tərəfindən yenidən yazılmış "Manafi el-Hayvan”
(Nyu-York, Morgan kitabxanası) əsərindəki Adəm və Həvva miniatürünə görə isə Həzrəti
Adəm tamamilə türk (tatar) tipindəndir.
Həzrəti
Adəmi və uşaqlarını türk tipində göstərən çox dəyərli bir əsər də mövcuddur.
XVI əsrin zəngin rəsmli əlyazmaları arasında 1583-cü ildə Sultan III Murada təqdim
edilmiş sözügedən əsər, İstanbuldakı "Türk və İslam əsərləri muzeyi”ndə sərgilənir.
1573-cü ildə yazılan Zubdat əl-Tavarix adlı əlyazmada da Həzrəti Adəm və Həzrəti
Həvva əkiz uşaqları ilə birlikdə türk (tatar) tipində rəsm edilmişdir. Bu əsərin
Dublində "Chester Beatty” kitabxanasında da örnəkləri vardır.
Topqapı Sarayı Muzeyi eksponatları arasında yer
alan və XVI əsrin ikinci yarısında çəkildiyi düşünülən "Falnamə” adlı əsərdə də
Həzrəti Adəmin gözləri qıyıq şəkildə təsvir olunmuşdur. Azərbaycan Səfəvilər
dövləti dönəmində - XVI əsrdə yazılan, Cafər əl-Sadıq tərəfindən Təbriz və ya Qəzvində
çəkildiyi hesab olunan kitabda yer alan miniatürdə də Həzrət Adəm açıq bir şəkildə
tatar (türk) tipindədir.
"Quran”dakı ayədə deyildiyi kimi, mələkləri Həztəri
Adəmin önündə səcdə edərkən rəsm edən miniatür son dərəcə dəyərlidir. Qeyd
olunduğu kimi, müasir dövrümüzdə Topqapı sarayında sərgilənən və X əsrə aid
olan bu əsər, 1416-cı ildə Osmanlı türkcəsinə tərcümə edildiyi düşünülən "Təbəri
tarixi” içində yer almaqdadır. Bu miniatürdə Həzrəti
Adəm tamamilə türk tipində çəkilmiş, eyni zamanda, türk qiyafətlərində təsvir
olunmuşdur.
Alman rəssamı və qrafiki Albrext Dürer tərəfindən 1507-ci ildə çəkilən rəsm və alman həkim
və tarixçisi Hartman Sçedelin "Nürnberq xronika”sındakı rəsmləri başda olmaqla
bir çox qərbli rəssam Həzrəti Adəmi tam bir qərbli, yəni alman, ingilis və
fransız tipində təqdim etmişdir.
Digər tərəfdən, Qərb dünyasında Adəmin üzü
tatarlara (türklərə) bənzədildiyi üçün üzünə zərər verilən bir çox freskalar da
vardır.
Həzrəti Adəmin fiziki özəllikləri, Tanrının hansı
insan tipini yaradılışda ilk sıraya yerləşdirdiyini qavramaq baxımından önəmli
və dəyərlidir. Bütün bunlardan belə bir nəticə çıxarırıq ki, həm İslam
dünyasında, həm də Qərb qaynaqlarında Həzrəti Adəmi türk (tatar) tipində göstərən
miniatürlər mövcuddur. Son dərəcə qədim tarixlərdə hazırlanmış bu miniatürlər Həzrəti
Adəmin türk tipində olduğuna dair önəmli dəlillər təqdim etməkdədir.
Azərbaycan türkcəsinə uyğunlaşdıran: Bəsirə Əzizəli