Həsən bəy Zərdabinin həyat yoldaşı Hənifə xanımla bağlı yeni faktlar
Zərdab
Rayon İcra Hakimiyyətinin başçısı, iqtisadiyyat üzrə fəlsəfə doktoru Lütvəli
Babayev 2018-ci ilin yanvarında Yessentuki şəhərində istirahətdə olarkən, Həsən
bəy Zərdabinin ömür-gün yoldaşı Hənifə xanım Abayeva-Məlikova Zərdabinin həmyerlisi
və qohumu Misirov Mustafa Hüseyeviçlə tanış olmuş və Mustafa bəy Lütvəli müəllimi
Hənifə xanımın doğma kəndi Günnümə dəvət etmişdir. Dahi həmyerlimizin xanımının
doğulduğu aulu - Ter vilayəti, Nalçik dairəsinin Kabarda-Balkar elinin Günnüm kəndini
öz gözləri ilə görmək istəyən Lütvəli Babayev bu təklifi məmnuniyyətlə qəbul
etmiş və 2018-ci il yanvarın 13-də həmin kəndi ziyarət edərək, oradan şəkillər
də çəkmişdir. Mustafa bəy həmyerlisi və qohumu Hənifə xanımın həyat yoldaşının
elindən gələn qonağı böyük hörmət və ehtiramla qarşılamış, ona filologiya elmləri
doktoru Tamara Bittirova və tarix elmləri doktoru Hacımurad Sabançiyevin birgə
yazdıqları "Misost Abayev” kitabını (Nalçik ş. "Peçatnıy dvor” nəşriyyatı,
2017-ci il), Hənifə xanımın doğulduğu, bu gün isə tikililərinin heç izləri də
qalmayan Günnüm aulunun 1936-cı ildə çəkilmiş fotosunu hədiyyə etmişdir.
Kitabda Hənifə xanımın mənsub olduğu Abayevlər nəslinin tarixdə dərin izlər
qoyan övladlarının həyatından maraqlı yazılar və Azərbaycanda heç kəsə məlum
olmayan və heç yerdə dərc edilməyən nadir fotoşəkillər də verilmişdir. Bu
kitabda dərc olunan fotoşəkillərdən o da bəlli olur ki, Hənifə xanım Bakıda və
Həsən bəy Zərdabi ilə birgə doğma Zərdabda sürgün həyatı
yaşadığı dövrlərdə belə, qızları Pəri xanım və Qəribsoltan xanımla birgə doğma
elinə Günnüm kəndinə, Nalçikə səfərlər etmiş, doğma və əzizləri, qohumları ilə əlaqə
saxlamışdır.
"Misost
Abayev” kitabında qeyd olunur ki, bir-birindən çox da aralı
olmamaqla, dərələrdə yerləşən, inzibati cəhətdən Ter vilayətinin Nalçik dairəsinə
daxil edilən, Balkar, Hulam, Bəzəngi, Çəgəm və Bəksən (Urusbi) icmalarından
ibarət olan bu icma rəsmən "Böyük Kabarda ilə həmhüdud beş dağlı icması”
adlanır. Bu icmalardan ən böyüyü Balkar icması olduğuna görə, bu icmaların
sakinləri ümumilikdə "balkarlar” adlandırılır. Hazırda bu beş icmanın sakinlərinin
sayı 25 min nəfərdən çox deyil. Həmin bu dağlılar müsəlmandırlar, qədim, sadə
türk xalq dilinə daha yaxın olan tatar ləhcəsində danışırlar, amma adətləri, həyat
tərzləri və geyimləri tatarlar və türklərinkindən fərqlidir. Dilinə, dininə, adətlərinə
və digər keyfiyyətlərinə görə, bu tayfalar Elbrus dağının buzlaqlarından axıb gələn
Kuban çayının yuxarılarındakı dağ dərələrində yerləşən qaraçaylara yaxın və
doğmadırlar.
Kitabda Həsən bəy
Zərdabinin və Hənifə xanımın da adları çəkilir, Hənifə xanımın fotoşəkillərinə
geniş yer verilir. Məlum olur ki, Hənifə xanımın yaxın qohumu Misost Abayev
1857-ci ildə doğulmuşdur. Qəribədir ki, Həsən bəy Zərdabinin atası Səlim bəy
kimi, Misostun atası Kiçik Abayev də bir müddət çar ordusunda xidmət keçmiş,
oğulları Misostla İndrisi ərəbcə bilik almaları üçün məscidin nəzdindəki mədrəsədə
oxutmuşdur. Sonralar İndris özü də Kaşhatau aulunda bu cür mədrəsə açmışdır.
Mal-mülkünü satıb ailəlikcə Türkiyəyə köçməyə hazırlaşan Kiçik Abayev qəfildən
vəfat edir. Misost Nalçikdəki dağlı məktəbinə daxil olur və burada rus dilini,
riyaziyyatı, təbiət elmlərini əla öyrənir.
Vladiqafqaz Gimnaziyasında
dərs deyən məşhur skripka ifaçısı, Kiçik bəyin yaxın qohumu Sultan bəy Abayev
1870-ci ilin yayında Kabarda-Balkara gəlir və onun təkidi ilə Misost birinci Vladiqafqaz
Gimnaziyasına, sonra da Real məktəbə daxil olur. Əla oxuyaraq müxtəlif elmləri,
həm də rus, alman və fransız dillərini öyrənir. Sonralar o, Vladiqafqaz Dairə Məhkəməsində
tərcüməçi, 1892-ci ildən Kuban vilayəti Yekaterinodar şöbəsinin, az sonra həmin
vilayətdəki Batalbaş şöbəsi Xumar sahəsinin rəisi vəzifələrində işləyir.
Kabarda-Balkar icmasının rəhbəri, Qafqaz dağlıları Nalçik dairəsi Müvəqqəti
Komitəsinin üzvü seçilir.
Misost
Abayev nəinki Qaraçay və Kabarda-Balkarın, həm də Şimali Qafqazın ilk peşəkar
tarixçisi, ictimai xadimi, maarifçisi, jurnalisti, araşdırmaçısıdır. O, Həsən bəy
Zərdabinin redaktorluğu ilə Bakıda çıxan "Kaspi” qəzetində də 1892-1905-ci illərdə
silsilə məqalələr dərc etdirmişdir. Kitabda yazılır ki, "Misost görkəmli Azərbaycan
maarifçisi Həsən bəy Zərdabi ilə dost idi”.
Misostun
"Kaspi”də dərc olunan məqalələrinə verilən qeyddə deyilir ki, bu qəzetin baş redaktoru
Hənifə Abayevanın kürəkəni, sonralar Müvəqqəti Azərbaycan Parlamentinə rəhbərlik
edən Ə.M. Topçubaşov idi. Bolşeviklərin hakimiyyətə gəlməsi ilə əlaqədar o, ailəsi
ilə bərabər Fransada mühacir həyatı yaşamışdır.
Yeri gəlmişkən
deyək ki, Misost Abayevin böyük qızı, ilk dağlı qadın ictimai xadimlərdən biri
olan Səfiyyət Abayeva 1884-cü il noyabrın 24-də Nalçikdə anadan olmuş, ev təhsili
almış, müəllim işləmişdir. 1924-cü ildə ailəlikcə Dağıstana köçmüş, orada xalq
sənəti artellərinin, uşaq bağçalarının və dağlı qadınlar üçün müəllimlik
kurslarının təşkilində fəal iştirak etmişdir.
Misostun ikinci qızı Qoşayaq (Leyla) 1897-ci ildə Nalçikdə
doğulub, Qaraçay və Dağıstanda geniş pedaqoji iş aparıb, "Krasnıy Qaraçay” qəzetində
əsasən qızların təhsil alması, uşaqların savadlanması mövzusunda çoxsaylı məqalələri
dərc olunub. Oğlanları Misost 24 yaşında ikən Böyük Vətən Müharibəsində itkin
düşüb, Bəymirzə cəbhədə həlak olub. O biri oğlu Həmzət müharibədən salamat
qayıdıb, Nalçikdə yaşayıb, istedadlı heykəltəraş, Rusiya
Federasiyasının Əməkdar rəssamı, çoxsaylı məşhur heykəllərin müəllifi kimi şöhrət
qazanıb.
Misost Abayevin üçüncü qızı Fatimə Abayeva 1892-ci ildə
doğulub, ev təhsili alıb, sonra Nalçik Qız Gimnaziyasında
oxuyub, ali təhsil də alıb. Qaraçay-Balkar maarifçisi, Balkar elində mədəni hərəkatın
ikinci mərhələsinin nümayəndəsi, hələ inqilabdan əvvəl əsərləri çap olunan ilk
balkar qadını kimi şöhrət qazanıb. O həm də ilk Qaraçay-Balkar qadınıdır ki, hələ
milli yazıları yaranmamış əsərlərini çap etdirmişdir. 1922-ci ildən Şərq Zəhmətkeşlərinin
Kommunist Universitetində təhsil almış, universiteti bitirəndən sonra partiya
işi və müəllimlik üçün Bakıya göndərilmiş, Azərbaycan qadınlarının təhsil
alması, maariflənməsi üçün yaxın qohumu Hənifə xanım Abayeva-Məlikova Zərdabi
ilə bərabər böyük işlər görmüşdür. Ümumiyyətlə, Fatimə Abayeva 1930-cu ildən
Böyük Vətən M üharibəsinin əvvəlinədək Bakıda və digər böyük şəhərlərdə məsul
partiya işlərində çalışmışdır. Bu xanım həm də parlaq istedadlı riyaziyyatçı,
etnoqrafçı olmuşdur.
Misost
Abayevin oğlu doktor İsmayıl Abayev 1888-ci il avqustun 3-də doğulmuş, 1928-ci
ildə Buynak şəhərində vəfat etmişdir. O, Şimali Qafqazın ilk həkimlərindən biri
olub. Kiyev Tibb İnstitutunu bitirib, I Dünya müharibəsinin, Kabarda-Balkar
inqilabının və vətəndaş müharibəsinin iştirakçısı olub. Kabarda-Balkarda Sovet
hakimiyyəti qurulandan sonra burada səhiyyə sahəsinə ilk dəfə o rəhbərlik edib,
Vilayət Komitəsinin üzvü olub, Kabarda-Balkarın
Moskvadakı nümayəndəliyində müavin işləyib, jurnalist kimi də böyük şöhrət
qazanıb, tibbi maarifləndirməyə, balkarların sənətkarlığına və qidalanmasına
dair çoxsaylı elmi, ictimai-əxlaqi mövzularda məqalələrin müəllifidir. 1920-ci
illərdə Kabarda-Balkarda məktəb təhsilinin və tibbi maarifləndirmənin
formalaşmasında fəal iştirak edib. İsmayıl Ağbəyovla birgə sovet dövrünün ilk dərsliklərindən
olan və yaşlı əhalinin savadsızlığının aradan qaldırılmasına xidmət edən "Bizni
gücübüz – bizni jeribizdədi” ("Bizim gücümüz – bizim torpağımızdadır”) kitabını
yazıb nəşr etdirib. O, Kabarda-Balkar İnstitutunun ilk elmi əməkdaşlarından
biri olmuşdur.
Kitabdan bəlli
olur ki, ümumiyyətlə, repressiyalara, təqiblərə və təzyiqlərə baxmayaraq,
Abayevlər nəsli bir zümrə olaraq görkəmli şəxsiyyətlər - alimlər,
hüquqşünaslar, pedaqoqlar, sahibkarlar, təbiblər, musiqiçilər, rəssam və heykəltəraşlar
yetişdirmişdir. Bu insanlar ali təhsil almış, çalışdıqları bütün sahələrdə
kamil mütəxəssis kimi tanınmışlar. Misost Abayevin nəvəsi İsmayıl Ömər oğlu
Urusbiyev tanınmış fizikdir. Misostun digər nəvəsi Dauta Urusbiyeva (əsl soyadı
Abayeva - repressiyalardan qorumaq məqsədilə dayısı İsmayıl onu övladlığa
götürmüş və soyadını dəyişdirmişdi) isə Timiryazev
adına Akademiyanı bitirəndən sonra ilk balkar qadındır ki, namizədlik
dissertasiyası müdafiə etmişdir. M.
Abayevin nəticəsi, Dauta xanımın oğlu Yevgeni Almazov məşhur musiqiçi, Moskva
klassik musiqi ansamblının bədii rəhbəri və dirijorudur. Yevgeninin qızı Səfiyyə
Zaltsburq Konservatoriyasını bitirmişdir, Vyana Opera Teatrının
solistidir.
Bir sözlə,
filologiya elmləri doktoru Tamara Bittirova və tarix elmləri doktoru Hacımurad
Sabançiyevin birgə yazdıqları "Misost Abayev” kitabı milli mətbuatımızın və
milli teatrımızın banisi Həsən bəy Zərdabinin həyat yoldaşı Hənifə xanımın mənsub
olduğu Abayevlər nəslini yaxından tanımaq üçün çox dəyərli mənbədir və bu
kitabı və fotoşəkilləri Hənifə xanımın doğulduğu diyardan gətirib H. Zərdabi
Muzeyinə hədiyyə etdiyi üçün Zərdab Rayon İcra Hakimiyyətinin başçısı,
iqtisadiyyat üzrə fəlsəfə doktoru Lütvəli Babayevə dərin minnətdarlığımızı
bildiririk.
İsaməddin ƏHMƏDOV,
Zərdabda çıxan "Əkinçi” qəzetinin redaktoru