Həqiqət, düzlük, səmimiyyət aşiqi
Onun adı Azərbaycan ədəbi-bədii fikir və elm
tarixində özünəməxsus yer tutur. Hər il sentyabrın 28-də onu yaxından
tanıyanlar, doğma və yaxınları bu nurlu insanın məzarını ziyarət edir, onun haqqında
xatirələrini bölüşürlər. Mir Cəlal Paşayev bu xatirələrdən böyük alim, Azərbaycan
elminin, ədəbiyyatının, təhsilinin inkişafında misilsiz xidmətləri olan
pedaqoq, görkəmli yazıçı, ən əsası xeyirxah insan kimi boylanır.
Mir Cəlal Paşayev Cənubi Azərbaycanın Ərdəbil şəhərində
doğulub. Kiçik yaşlarında atası dolanışıq dalınca Gəncəyə köçdüyündən Mir Cəlal
da uşaqlığını bu şəhərdə keçirib. 1918-ci ildə atasının vəfat etməsi səbəbindən
o, böyük qardaşının himayəsində yaşayıb. Mir Cəlal 1918-1919-cu illərdə
Xeyriyyə Cəmiyyətinin köməyi ilə ibtidai təhsil alıb və Azərbaycanda sovet
hakimiyyəti qurulduqdan sonra Gəncə Darülmüəlliminə daxil olub. Əvvəlcə tələbə
təşkilatının, sonra isə şəhər tələbə həmkarlar təşkilatının sədri seçilib. Mir
Cəlal Paşayevin XX əsr Azərbaycan elminin, ədəbiyyatının, təhsilinin
inkişafındakı xidmətləri əvəzsizdir. O, Kazan Şərq Pedaqoji İnstitutunun
ədəbiyyat şöbəsində, Azərbaycan Dövlət Elmi-Tədqiqat İnstitutunun aspiranturasında
təhsilini davam etdirməklə yanaşı, müəllimlik edib və xalqının övladlarına
ölkəmizin tarixini, mədəniyyətini, ədəbiyyatını öyrədib. Mir Cəlal 1928-ci ildə
ilk qələm təcrübəsi ilə ədəbiyyat aləmində özünü sınayıb. Sonralar hamımızın
yaddaşına iz salan "Bir gəncin manifesti” əsəri, həyati əhəmiyyətli hekayələri
klassik bədii nümunələr kimi müəllifinə ədəbiyyat tariximizdə əbədiyaşarlıq
qazandırıb. Görkəmli tədqiqatçının yuxusuz gecələrinin, gərgin zəhmətinin
bəhrəsi olan "Füzuli sənətkarlığı”, "XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı”, "Azərbaycanda
ədəbi məktəblər (1905-1917)”, "Ədəbiyyatşünaslığın əsasları” adlı fundamental
əsərləri ədəbiyyatşünaslıq elminə sanballı töhfələrdir. Azərbaycan ədəbiyyatına
füzulişünaslığı gətirən məhz Mir Cəlal Paşayev olub. Ərəb, fars və rus
dillərini mükəmməl bilən bu görkəmli şəxsiyyətin Azərbaycanın ictimai fikir
tarixində özünəməxsus yeri var.
Ötən əsrin 20-30-cu illərində ədəbi aləmdə əvvəlcə
şeir, sonra isə oçerk və hekayələri ilə yer alan Mir Cəlal, az sonra orijinal
yaradıcılıq üslubu olan yazıçı kimi tanınıb. Yaradıcılığı dövründə isə görkəmli
nasir kimi Azərbaycan ədəbiyyatında öz layiqli yerini tutub.
Şeirdən
romanadək
1928-ci ildə Mir Cəlalın mətbuatda ilk şeirləri ("Dənizin
cinayəti”, "Ananın vəsiyyəti”, "Müxbir”) çap olunub. Daha sonra o, hekayə
yaradıcılığına yer ayırıb. Yaradıcılığında 300-dən artıq hekayə var. O dövrün "Şərq
qadını”, "Gənc işçi”, "İnqilab və mədəniyyət”, "Ədəbiyyat qəzeti” kimi nüfuzlu
nəşrlərində "Doktor Cinayətov”, "İfşa”, "Mərkəz adamı”, "Naxələf”, "Bostan
oğrusu”, "Qüdrət nümayişi”, "İstifadə”, "Heyrət”... hekayələrini çap etdirib.
Yazıçının 1932-ci ildə "Sağlam yollarda”, 1935-ci ildə "Boy” adlı ilk oçerklər
və novellalar kitabları çap olunub.
Mir Cəlalın ilk irihəcmli əsəri - "Dirilən adam”
romanı 1935-ci ildə ayrıca kitab kimi nəşr edilib. Ümumilikdə isə görkəmli
ədibin nəşr olunmuş altı romanı - "Dirilən adam”, "Bir gəncin manifesti”,
"Yolumuz hayanadır” romanlarında keçmiş, "Açıq kitab”, "Yaşıdlarım”, "Təzə
şəhər” romanlarında müasir həyat lövhələrinin bədii təsviri ustalıqla qələmə
alınıb.
"Bir gəncin manifesti” əsəri çapdan çıxanda Mir
Cəlalın heç 30 yaşı yox idi. İlk dəfə 1937-39-cu illərdə hissə-hissə "Revolyusiya və kultura” jurnalında nəşr
olunan əsər yazıçının həyatında böyük bir dönüş yaradıb və müəllifə böyük oxucu
auditoriyası qazandırıb. 1940-cı ildə "Uşaqgəncnəşr”də kitab halında kütləvi
tirajla buraxılan bu əsər oxucu tələbatına görə sonrakı illərdə də dəfələrlə
təkrar nəşr edilib. Doqquz dəfə müxtəlif illərdə ayrıca kitab halında nəşr
olunmuş "Bir gəncin manifesti” Azərbaycanın hüdudlarından çox-çox uzaqlarda da
sevilib. İndiyədək yazıçının 70-dən çox kitabı nəşr olunub. Akademik Məmməd Cəfər bu böyük sənətkarın
şəxsiyyətini və yaradıcılığını yüksək qiymətləndirərək yazırdı: «Mir Cəlal
sakit və təmkinli bir yazıçıdır: o, boş və artıq gurultudan, təbiiliyi poza
biləcək bir cizgi belə işlətməkdən çəkinən yazıçıdır».
O
tələbələrinə arxa idi
Mir Cəlal Paşayevin pedaqoji fəaliyyəti onun
ömrünün ən yaddaqalan və mənalı illərini təşkil edir. Bakı Dövlət
Universitetinin nüfuzlu professoru tələbələrinin və həmkarlarının yaddaşında
xeyirxah və qayğıkeş müəllim kimi qalıb. O, universitetdə Azərbaycan ədəbiyyatı
tarixi kafedrasının müdiri idi. Bütün tələbələrinə böyük qayğı ilə, nəvazişlə
yanaşardı. Həyat yollarında da tələbələrin yaxın məsləkdaşına çevrilmişdi. Hamı
onu çox sevirdi, tələbələri onun mühazirələrinə olduqca həvəslə gəlirdi. Onun
qapısı hamının üzünə açıq idi. Mir Cəlal istedadlı tələbələrini öz övladları
qədər istəyirdi. Onların qayğısını öz qayğısı bilirdi.
Mir Cəlal
Paşayev haqqında ən maraqlı xatirələr bu gün onun tələbələrinin yaddaşında
toplanıb. Xalq şairi Nəriman Həsənzadə deyir
ki, Mir Cəlalı tanımaq, ünsiyyətdə
olmaq onun dövrünün tələbə və aspirantları üçün böyük xoşbəxtlik idi. "Məni
elmə yönəldən də elə Mir Cəlal Paşayev olub. Bu xoşbəxtliyi yaşamış insan kimi
indi də həmin günlər kino lenti kimi gözümün önündə canlanır...” Mir Cəlal
müəllimlə tanışlığının 1954-cü ildən başladığını deyən Xalq şairi xatırlayır:
"Məni Bakıdan Sovet ordusunda hərbi xidmətə aparmışdılar. "Salyanski kazarma” deyilən
yerdə hərbi hissədə idim. Gəncə Pedaqoji İnstitutunun filologiya fakültəsini
bitirmişdim. Şeirlər yazırdım. Bakıya yenicə gəlmişdim. Şəhərdən bir az aralıda
Balaxanı qəsəbəsində dərs deyirdim. İcazə alıb, Yazıçılar İttifaqına "Gənclər
günü”nə getmişdim. Təzə şeirlərim var idi, oxumaq istəyirdim. Əsgər paltarımı
dəyişməmişdim, eləcə paqonda, şineldə gəlmişdim. Şeirlərimi oxuyandan sonra
qabaq cərgədə oturan Mir Cəlal müəllim məni təbrik edib, əlimi sıxdı. Hörmətli
yazıçımız Əyyub Abbasova dedi ki, yaxşı şeirləri var, kitabını buraxmaq
olar.Hərbi xidmətdən sonra Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı tərəfindən
Moskvadakı ikiillik ədəbiyyat kursuna göndərildim. O ali məktəbi bitirdikdən
sonra Maksim Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutuna qəbul olundum. 1961-ci ildə
institutu bitirib böyük ümidlərlə Bakıya qayıtdım. Bir gün şəhərdə böyük
yazıçımız Mir Cəlal müəllimlə rastlaşmağım bütün həyatımı dəyişdi. "Nə
axtarırsan?” - deyə soruşanda "İş
axtarıram, Mir Cəlal müəllim”, - deyə cavab verdim. "İş axtarma, adam axtar.
Adam da mən. Gəl universitetə, aspiranturaya” dedi.
N.Həsənzadə danışır ki, Azərbaycan Dövlət Universitetinin Azərbaycan ədəbiyyatı
tarixi kafedrasının aspirantı olaraq Mir Cəlalın elmi rəhbərliyi altında
"Azərbaycan- Ukrayna ədəbi əlaqələri” mövzusunda dissertasiya müdafiə edir və
filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsini alır. Mir Cəlal onun
universitetdə qalıb işləməsinə də kömək edir. "Mir Cəlal müəllim mənim üçün
tarixi bir simadır. Aspirantı olduğum illərdə və ondan sonra da Mir Cəlal
mənəvi dayağım oldu, məni oğlanlarından ayırmadı. Mənə rəğbəti çox idi. Bunu
ailəsi də görürdü, aspirantları da”, - deyə N.Həsənzadə xatırlayır: "Mən Mir
Cəlal müəllimin ömrünün sonuna qədər Bakı Dövlət Universitetində rəhbərlik
etdiyi kafedranı "universitet içərisində universitet” adlandırmışam. Çünki məhz
Azərbaycan filologiyasının bir çox problemləri onun kafedrasında yalnız
praktiki müəllimlik fəaliyyəti ilə auditoriyalarda təhlil edilmir, həm də
elmi-nəzəri axtarışlar aparmaq üçün geniş tədqiqata cəlb olunurdu. Bu gün
filologiya sahəsində fəaliyyət göstərən alimlərin əksəriyyətinin elmi rəhbəri
xeyirxah insan Mir Cəlal Paşayev olub. Təsadüfi deyil ki, onun kafedrasının
üzvləri əsasən hazırlıqlı gənclərdən ibarət idi. O, ailəsini sevdiyi kimi,
tələbələrini də sevirdi. Bütün dissertasiyaları özü oxuyur, qeydlərini,
düzəlişlərini edir, son günə - müdafiəyə qədər, hətta ondan sonra da tələbəsini
unutmurdu. İstədiyi tələbələr onun halal süfrəsində çörək kəsiblər. Mən
deyərdim ki, indi də onun çörəyini yeyirlər”.
N.Həsənzadə müəlliminin
ona sözün həqiqi mənasında atalıq etdiyini deyir: "Mir Cəlal mənə "şairliyini
heç vaxt unutma” – deyir və ədəbi yaradıcılığımı yüksək qiymətləndirirdi. Mən
onun aspirantı ola-ola özünəxas böyüklük eləyib özüm və şeirlərim haqqında bir
neçə məqalə də yazdı. Mir Cəlal olmasaydı bəlkə də həyatda əldə etdiklərimin
heç biri olmazdı”.
Mir Cəlal
həmçinin tələbəsinin mənzillə təmin olunmasına kömək edib. O vaxt Yazıçılar
İttifaqı gənc yazarlar üçün yaşayış binası tikmişdi. Ev şəraiti acınacaqlı olsa
da həmin binadan N.Həsənzadəyə mənzil çatmamışdı: "Bir gün adəti üzrə axşam Mir
Cəlal müəllimgilə getmişdim. Bu qayğıkeş insan məni də götürüb həyat yoldaşı
Püstə xanımla birlikdə Yazıçılar İttifaqının birinci katibi, dostu Mehdi
Hüseynin evinə getdik. Sözün düzü, özüm də bilmirəm məni niyə aparırdılar.
Mehdi Hüseyn Mir Cəlal müəllimin xətrini çox istəyirdi. Mir Cəlal " bir xahişə
gəlmişəm” dedi: "Nəriman Həsənzadəni yəqin ki, tanıyırsan. Gənc istedadlı,
şairdir. Nərimanın ev şəraiti olduqca acınacaqlıdır. Ona da ev lazımdır”. Mehdi
Hüseyn: "Nərimana da ev verəcəyik. İndi yox, gələn dəfə. Qoy poemasını yazıb
qurtarsın. İndi boş mənzil yoxdur” - söylədi. Mir Cəlal müəllim "Arifin (Mir
Cəlal müəllimin oğlu ) adını siyahıdan çıxart, Nərimanın adını yaz” - deyə
təkid etdi. Mehdi Hüseyn eynəyini düzəldib Mir Cəlalın üzünə baxdı. Mənim
mənəvi atam olan Mir Cəlal müəllim: "Mən bu xahiş üçün sənin yanına gəlmişəm,
Mehdi”, - dedi. Həmin vaxt əslində Mir Cəlal müəllimin ailəsinə də ev lazım
idi. Oğlu Arifi evləndirəcəkdi. Amma Mir Cəlalın və Püstə xanımın alicənablığı,
ürəkgenişliyi sayəsində Arif müəllim üçün nəzərdə tutulan ev mənə verildi. Mən
"Baksovet” ərazisində yerləşən həmin evdə ailəmlə, övladlarımla yaddaqalan, xoş
günlərimi keçirmişəm”.
Mir
Cəlaldan soruşanda "şah əsəri” hansıdır, o da iftixarla "həyatımda yaratdığım
ən böyük əsər - ailəmdir” - deyərdi. Mir Cəlalın ailəsinin "şah əsər” statusu
qazanmasında ona ən böyük dayaq isə həyat yoldaşı Püstə xanım olub. Onlar övladlarına yüksək təhsil və tərbiyə veriblər.
Övladları da valideynlərinin adını həmişə ləyaqətlə yaşadıblar.
Görkəmli
yazıçı, alim-pedaqoq Mir Cəlal Paşayevin hər doğum və xatirə günündə yaxınları
onun 1920-1940-cı illərdə İçərişəhərdə yaşadığı məkana - "Ədibin evi” nə
yığışır. Onlar həqiqət, düzlük, səmimiyyət aşiqi, ailəsini,
övladlarını sevən və qoruyan şəxsiyyətdən
söz açırlar….
Təranə
Məhərrəmova