Bakı 14°C
Halal cadu
Şəmsül-Həqi-Təbrizi, əz xəlq çe pərhizi,
Əknun ki, dər efkəndi, səd fitneyi-fəttane
(Mövlana Rumi)
Kainatın nizamı
kainatın qəlbi, onun nüvəsi deməkdir. Bəlkə də heç kainat deyə bir şey yoxdur.
Bəlkə sadəcə nizam vardır. Çünki qəlbin, daha doğrusu, nüvənin kənarındakı hər
şey qabıqdır, zahirdir, bəlkə də əlavədir. Yəni, ariflər demişkən, masivadır.
Nüvə isə mahiyyətdir, mərkəzdir, hədəfdir. Hər ölçünün öz nüvəsi vardır. Bütün
ölçülərin birlikdə vardığı "sonsuzluq" deyilən məntiqsiz nəticənin
isə, yəqin ki, bir tək nüvəsi vardır. Sonun, yoxsa sonsuzluğun idrak olunmasını
cəhd olunduğu müddətcə həmin bu məntiqsizlik davam edəcək, gah mütləqlik, gah
nisbilik, gah da qeyri-səlislik şüurlara hakim kəsiləcək. Ona görə ki, son da,
sonsuzluq da çarəsiz dərkin təsəllisidir. İdrakın ölçülərini insan müəyyən
edir. Yaradılışın təyin etdiyi ölçülər isə çox daha fərqli və genişdir.
Kainatın nizamına, çəyirdəyinə, nüvəsinə yaxınlaşmaq istəyi məlum
keyfiyyətlərin kənarında olan bir şeydir. Nizamı nizamsızlıqla idrak etmək
qeyri-mümkündür. Dərkin gücü dərk olunanın gücü ilə tərs mütənasibdirsə, alınan
nəticə sadəcə, nəticəsizlikdir. Çağdaş böyüklərimizdən olan Şeyx Müzəffər Aşkı
əfəndi deyərdi: "Allah insan ağlı
ilə dərk olunmaz. Allah Allahla dərk olunar". Hər halü karda dərk
olunan və dərk olunmaq istənən varsa, deməli, idrak sabit və ya qeyri-sabit
halda aktivdir. Aktivlik mövcuddursa, onu inkar etmək olmaz. Şeyxin bəyan
etdiyi şey təkcə Allaha və onun dərkinə aid deyil. Hər şey belədir. Nəyi dərk
etmək istəsən, onun kimi və yaxud da o olmalısan. Çünki subyektin obyektə
yaxınlaşmasının yeganə yolu subyektin obyektə çevrilməsidir.
Gər mən mən isəm, nəsən sən ey yar?
Gər sən sən isən, nəyəm məni-zar?
Məcnun məcnun olduqca, Leylidən ayrı idi. Şikayət, nalə, sitəm ərşi
bürümüşdü. Elə ki, Məcnun Leyla oldu, o zaman ikilik bitdi. Ayrılıq olmayan
yerdə ahu nalə də yoxdur. Ayrılığın bilinməyən gizli və əsas səbəbi
"mən"dir. "Mən" "sən" olmayana qədər hicran da
bitməyəcək. "Mən"i "sən"dən yalnız "mən" ayırır.
Əğyar da "mən"dir, biganə də, rəqib də. "Mən"dən imtina
etmək qeyri-mümkündür, çünki boşluq masivanın qadağan olunmuş keyfiyyətidir.
Buradakı tək istisna bu boşluğu əvəz edən "sən"dir".
"Mən" və "sən" isə eşqin mənzərəsidir. "Mən"dən
imtinanın baş tutduğu və mümkün olduğu yeganə məkan eşqin məkanıdır. Başqa heç
bir yerdə heç kimin qarşısında belə bir tələb qoyulmur, çünki başqa heç bir
yerdə belə bir şey mümkün deyil. Subyekti "mən" təyin edir.
"Mən" varlığın əsasıdır. Eşq isə yoxluqdur. Varlıq eşqin, eşq isə
varlığın inkarıdır.
"Allah Allahla dərk olunar" ifadəsi həqiqətə açılan ağır bir qapıdır.
Ona görə ki, ortada bir sistem mövcuddur. Şərq mütəsəvvüflərinin belə bir
təyinatı vardır:
Şəriət -Allahdan insana seyr
Təriqət - İnsandan Allaha seyr
Mərifət - Allahdan insana seyr
Həqiqət - Allahdan Allaha seyr
Göründüyü kimi, həqiqət "mən"in, daha doğrusu, ikiliyin yox
olduğu məqamdır. Belə bir məqamda həmin sistemi tərtib edən elmin də gücü
tükənir. Çünki hər hansı bir təsbir fərdin idrakıdlr. İdrakın məhsulu isə yenə
də fərdidir və hər hansı bir şəkildə "mən"i ortaya qoyur.
Ümumiyyətlə, elm sadəcə dindən üstündür. Dini bilgiləri aşdıqdan sonra isə,
elmin özü müdhiş bir boşluğa yuvarlanır. Çünki, din insan məfkurəsinin inanc
deyilən ən inadkar nöqtəsidir. Bu inadkarlığı sındıran təfəkkür, yəni elm,
özünü mütləq və son hesab etsə də, bu, belə deyil. Əgər din Allahın adından
fərdiyyətçilik və ideya irəli sürürsə, elm bunu insanın adından edir. Həqiqətdə
isə bunların bir-birindən fərqi yoxdur. Hər iki halda ikilik, biri digərini
növbə ilə qüvvədən salan sıra-sıra məntiqlər toplusu idrakı müşayiət edir.
Nizamın bəhrələndiyi nüvə günəş kimidir. Yaxınlaşmaq mümkün deyil, sadəcə,
yanıb ərimək mümkündür. Ərimək isə, bir növ ərməkdir. Yəni yox olmaq. Yəni
yalnız ərdiyi, əridiyi varlığın içində yox olmaq. Yoxluq varlığı həzm edərək,
həm varlığı yoxa, həm də yoxluğu vara çevirir.
Varu varlıq verməyincə yarə varmaz
varımız,
Sən özünü yarə tapşır, qeyri sən var istəmə.
Şah Xətai varlıqdan keçməyi yoxluğa nail olduqdan sonrakı gerçək
varlıq hesab edir və sonuna qədər haqlıdır. Fani
varlıqdan baqi varlığa gedən yol ancaq yoxluqdan keçir. Yox olmadan var olmaq
mümkün deyil.
Qovuşmaq bərabər olmaq deyil, yox olmaqdır.
Bərabərlik ikilikdir. Dərkin aşiq zirvəsi məşuqla bərabər olmaq yox, məşuq
olmaqdır. Bu mənada "Ənəlhəq" şirk ola bilməz, ona görə ki, birləşmək
bərabərlik deyil. Aşağılıq, üstünlük və ya bərabərlik deyilən nəsnələr vəhdətin
əlaməti deyil, kəsrətin əlamətidir. Bütün bunları ifadə etmək istəyi isə insan
övladından yalnız peyğəmbərlərə və şairlərə nəsib oldu.
Tarix boyu çox peyğəmbərlərə "şair"
dedilər. Niyə məhz "şair". Axı onlar şeir oxumurdu, vəhylə danışırdı.
Bizcə, bunun bir səbəbi vardır. Onlar elmlə və idraka sığan məntiqlə
danışmırdılar. Onlara çox zaman "cadugər" də dedilər. Axı onlar cadu
ilə də məşğul deyildilər. Nə üçün məhz "şeir", məhz "cadu"?
Çünki inkarçılar özləri alim və ruhanilər idi. Onlar isə kütləyə xitab etmək
üçün formalaşdırılan üslub və keyfiyyətlərlə ayaqda qalırdılar. Fərqli düşünən
isə ya şair olmalıydı, ya cadugər. Çünki şairlik hər zaman (elə bu gün də)
irrasonal bir metod olaraq qəbul edilir. Həyatını, varlığını həqiqətin xilqətə
çatdırılması üçün fəda edənlərə "şair" adı qoymaq ən asan və qısa yol
idi. Həmin fədakar müqəddəslərin əməlləri isə "cadu" hesab edildi.
Musanın əsası da İsanın nəfəsi də Məhəmmədin kitabı da cadugərlik kimi qəbul
edildi. Fərdi keyfiyyətlərlə məhdudlaşan insan idrakı yalnızca bu qədərini
anlaya bildi. Sonradan müqəddəsləşən Allah dostlarını müqəddəsləşdirən də elə
onları "şair", "caduvər" elan edənlər oldu. Çünki belə
lazım idi. Hakimiyyət və üstünlük üçün indi də öldürdüklərini qəhrəman etməyin
zamanı gəlmişdi. İsa bir qarışqanı belə əzməyə qıymadı. Ancaq onun tərəfdarları
bütün Romanı yandırıb, böyük bir mədəniyyəti məhv etdilər. Öldürdükləri
"kafirlər"in bir çoxu dövrünün zəka və elm sahibi olan astroloq,
fizik və filosofları idi.
Əslində peyğəmbərlərə "şair" deyənlər,
sonradan şairlərə "kafir" deyənlərlə birləşdilər. Onlar zatən
ayrılmamışdı ki... Hələ İslam Peyğəmbərinin öz sağlığında onun dinini qəbul
edən, Məkkənin meri olaraq qalan yenə Əbu Süfyan idi.
Ancaq tarixin və taleyin cilvəsinə baxın ki,
adına "kafir" deyilən şairlər şeiri həqiqi caduya çevirərək, kainatı
sehrlədilər. Bunun sirri yuxarıda toxunduğumuz mətləblərdə yatır. Mütləq olanı
idrak etməyin yolu üstünlük, aşağılıq və ya bərabərlik prinsipi ilə nisbiyyətdə
qalan insanın bu nisbiliyi tərk edib, həmin mütləqə qovuşmasındadır. Qovuşmaq
da ayrılıq da ümumiyyətlə hər şey ifadə tərzinə möhtacdır. Yuxarıda qeyd etdik
ki, idrakın və bəsit məntiqin ifadəsi elmi yolla və ya inancın təqlid və təlqin
yolu ilə gerçəkləşmişdir. Elə buna görə tarix boyu inkarçılar müqəddəslərdən
elm, isbat və güc tələb etmişlər. Ancaq onlar unudurdular ki, mütləq həqiqətdən
gələn bilgi nisbi keyfiyyətlərlə mühakimə və ya müzakirə olunmaz. Bu məqamda
isə çoxları belə düşünür ki, peyğəmbərləri və ya Tanrını müzakirə etmək yox,
onlara inanmaq lazımdır. Yanlış fəlsəfədir, çünki yarımçıqdır. İnanmaq hər şeyi
həll etsəydi, nəticə hər zamankı kimi, bu cür acınacaqlı olmazdı.
Doğru olan isə idrakı da inancı da aşıb, eşqə,
dolayısı ilə və birbaşa vəhdətə yol almaq idi. Bunun da öz ifadə tərzi vardı.
Bu da şeir idi. Şairlər müqəddəslərin nisgilini tamamladılar, yarımçıq qalan
ömürlərini başa çatdırdılar. Çünki onlar kütləyə xitab etmirdilər. Onların belə
bir dərdi yox idi. Qovuşmaq və bu vəhdəti ifadə etmək nəsrin, elmin, düz
yazının dili ilə ona görə mümkün deyildi ki, şeirin özündə bir kəhanət, bir
sehr, bir ecaz vardır. Bu cadugərlik elmin və dini təlqinin imkanlarıxaricindədir. Məsələn əgər
Məhəmmədhüseyn Şəhriyar:
Del əgər Xodaşenasi, həme dər ruxi-Əli
bin,
Belə Əli şenaxtəm mən, be Xoda qəsəm, Xodara.
deyərkən, bu fikirləri
elmi və ruhani mətnlə ifadə edə bilməzdi. Hətta indi biz bu beyti filoloji
tərcümə şəklində versək, ifadə tərzimiz təfriqəyə səbəb olacaq. Müzakirələr
başlayacaq, izahlar, etiraflar, əsaslandırmalar baş alıb gedəcək. Ancaq
"bu, şeirdir" deyərək, onu oxuyuruq, feyz alırıq, hətta qəbul edirik.
Tarix boyu şairləri məhz buna görə, bu gücə sahib olduqlarına görə,
"kafir", "cadugər" adlandırdılar. Ancaq şairlər neylədi?
Onlar özlərinə həqiqətən də "kafir", "kafəri-eşq" dedilər.
Küfr zülfün salalı rəxnələr imanımıza,
Kafər ağlar bizim əhvali-pərişanımıza --
deyən Füzuli, bir çoxlarının düşündüyü kimi, heç də öz imanının qeydinə
qalmırdı. Belə olsaydı, yarın küfr zülfünü vəsf edərək, özünü o zəncirin
divanəsi hesab etməzdi. O, məhz imanının rəxnəyə uğramasını istəyirdi. Onun
qəsdi bu idi. Əksi təqdirdə fani varlığı tərk etdikdən sonra yoxluğa məruz
qalıb, baqi varlığa yetişə bilməzdi. Çünki iman varlıqdır, küfr yoxluq. Hər iki
qapıdan keçən isə aşiqdir. Eşqin məqamı ayrı dildə, ayrı ifadə tərzi ilə bəyan
edilə bilməzdi. Cadunun müəmması, sehrin sürəti bu uğuru təmin edirdi. Şeirə
belə adlar verməyimiz və bu sözləri dırnaq içinə almamağımız bizdən deyil,
Hz.Mövlanadan qaynaqlanır. Böyük arif şeiri "halal sehr"
adlandırırdı. Çünki dinimizdə sehr haramdır. Onu halal edən, mübah edən şairlər
oldu. Ancaq bu halallığı din və şəriət qəbul etmədi ki, etmədi. Ruhanilər
"Şüəra" surəsini əllərində bayraq edərək sağa, sola təkfir qamçısını
vurmaqda davam edirlər.
Ona görə də Təbrizin Həq Şəmsi özünü başqa şəkildə deyil, məhz öz müridi
Mövlana Ruminin nəzmində büruzə verdi. Özü də çox xəsislik və nazla. Onun
gözlərindəki fitnə və cadu ərzi və səmavatı elə sehrlədi ki, qiyamət məhz bu
sehrin pozulduğu zaman qopacaq.
Fəxrəddin Salim
