Göy üzünün diş ağrısı
Hadisə
Dünyanın ən ağır cinayəti və
adidən adi bir hadisəsi: İsa Məsihin çarmıxa çəkildiyi gün və bir tacirin
dözülməz diş ağrısı. İsa Məsihin çarmıxdakı işgəncələri ilə dişi ağrıyan tacir
Ben-Tovitin ağrısının bir neçə oxşar və fərqli cəhətləri var:
Oxşarlıq
· Dözülməzlik və fiziki mahiyyət
(həm də).
· Ağrı onların – hər iki
qəhrəmanın şəxsiyyətinin mahiyyətini açır.
Fərq
· İsa Məsihin ağrısı həm mənəvi,
həm də fizikidir, Ben-Tovitin ağrısı isə ancaq fiziki mahiyyət kəsb edir.
· İsa Məsihin ağrısı onu
əbədiyyətə hazırlayır, Ben-Tovitin ağrısı isə ötəriliyin (ağrının kəsməsi
ümidi) nişanıdır.
· İsa Məsihin fiziki ağrısına
səbəb başqalarıdır, o günahsızdır, Ben-Tovitin ağrısına isə kimsə baiskar
deyil.
· İsa Məsih ağrısına
(işgəncələrinə) görə heç kəsdən üz döndərmir, Ben-Tovit ağrısına görə hər şeyi
unudur, kimsəni görmək istəmir.
· İsa Məsih ağrısını ucalıqda
(çarmıxda), Ben-Tovit ağrısını "cəmiyyətin zirzəmisi”ndə çəkir.
· İsa Məsih ağrısını əbədiyyəti
(həm də günahsızlığını) düşünərək unudur, Ben-Tovit isə tövlədəki uzunqulağını.
· İsa Məsihin ağrısı peyğəmbərin
işgəncələridir, Ben-Tovitin ağrısı tacirin can incikliyi.
· İsa Məsih işgəncələrinə görə
"onlar nə etdiklərini bilmirlər” deyib insanları bağışlayır, Ben-Tovit ağrısına
görə arvadına dişinin dibindən çıxanı deyib, qadınını lənətləyir.
· İsa Məsih ağrısı ilə məğrur
görünür, Ben-Tovit diş ağrısının təsirindən ağzını sarıyıb deyə "arvad
görkəmi”nə düşüb və bu vəziyyətindən utanır.
· İsa Məsihin ağrısı onu daha da
böyüdür, Ben-Tovitin ağrısı isə qəhrəmanı kiçildir. Ben-Tovitin xanımı Sara
deyir: İsa Məsih gözləri kor olanlara şəfa verə bilirmiş. Bu zaman Ben-Tovit
düşünür ki, heyf, İsanı çarmıxa çəkməsəydilər, mənim də dişlərimi sağaldardı.
O, peyğəmbərin varlığını, onunla əsrdaş olmağın mahiyyətini İsa Məsihin şəfa
verə bilmək qüdrətində görür, müqəddəsin bəşəri ideyaları, təlimi və əqidəsi
onu düşündürmür.
· İsa Məsih ağrısı,
işgəncələri ilə bütün xristianların
sinəsinin üstünə əbədi çəkilən "müqəddəs xaç”a dönür, Ben-Tovitin qışqırtısı
isə it ulartısı isə müqayisə edilir: "u-u-u...”
Xilas
Ağrı Ben-Toviti, əslində,
qismən də olsa xilas edir. Çünki bu ağrı olmasaydı, İsa Məsihi lənətləyən,
daş-qalaq etməyə hazır dayanan, çığırışan kütlənin içərisində o da özünə yer
tapacaqdı, o da peyğəmbəri söyəcək, çarmıxa çəkilməsini tələb edənlərin
sırasına qoşulacaqdı. Ağrı Ben-Toviti bu xüsusda iştirakçı olmağa qoymur, o,
yalnız seyriçi olaraq qalır. Beləliklə, Ben-Tovitin əli birbaşa olaraq qana
batmır, o, gendə dayana bilir və əgər nə vaxtsa əməlindən peşman olmaq
mərtəbəsinə ucalsa, ən azı kənarda durması ona qismən də olsa təskinlik verər.
Uzaq
İnsan nəyi əldə edə bilmirsə,
nədən uzaqdırsa çox vaxt həmin nəsnələr insanı özünəsirlikdən xilas edir, – o
nəsnələr vasitəsi ilə günaha batmaqdan saqınır. İnsan çatdığı arzulara, can
atdıqlarına görə ömürlük məsuliyyət daşıyır. Bəşər övladı əldə etdikləri,
qazandıqları ilə özünü günahın qapısının ağzına gətirir. Astanasında olduğun məkanın
sakininə çevrilmək isə an məsələsidir – iştirakdan asılıdır.
Ben-Tovit də dişi ağrıdığına
görə günahdan qismən xilas olur, ancaq bu onun öz iradəsi ilə baş vermir, həmin
günlərdəki ağrı vasitəsi ilə (tale, qismət!) reallaşır.
Xarakter
Ben-Tovitin xanımı Sara
düşünür ki, əri əgər izdihama qoşulub İsa Məsihin çarmıxa çəkilməsini izləsə,
dişinin ağrısı yadından çıxar. Qadın Ben-Toviti bilmədən günaha çəkmək,
ağrısını unutdurmaq üçün izdihama qoşulmasını istəyir, ancaq o, kimin, hansı
zirvə şəxsiyyətin çarmıxa çəkildiyini qanmır. İnsanlar məhz bu yolla –
zamanının böyük insanlarını tanımamaqla əsrlərinə düşmən kəsilirlər.
Kor
Leonid Andreyev bu hekayədə
insanların yaşadığı əsri duymamaq, tarixi cinayət baş verən gün bəşər övladının
hansı xırda qayğılarla yaşadığını göstərir. Ən böyük korluqlardan biri öz
əsrinə qarşı korluqdur. Sara ərini peyğəmbərdən uca tutur, onun ağrısını İsa
Məsihin müqəddəs iztirablarından daha ali sayır. Bunu şübhəsiz ki, şüurlu
şəkildə, əməlinin mahiyyətini anlayaraq etmir: çünki yaşadığı əsrə, peyğəmbərə
qarşı mənən kordur və bu korluq bütün sonrakı əsrlərdə zamanın nəhənglərini,
tarixi hadisələrini duymayan bütün insanlara keçən "bəşəri xəstəlik”dir.
Məşiət
Məişət səviyyəsindəki
qayğıkeşliklər insanları bəşəri məsələlərə qarşı mənən kor qoyur, nəticədə
dövranın qazandırdığı bəraətlər insanların əlini daha böyük müstəvidə qana
batırır. Ben-Tovit eynən Adəm kimi öz xanımı (Həvva) vasitəsi ilə günaha sövq
edilir (İsa Məsihin çarmıxa çəkilməyə aparan izdihama qoşulmasını istəyir),
ancaq o, Adəm qədər təmiz insan deyil deyə aldanmır – peyğəmbərin çarmıxa
çəkilməsindən həzz alan kütləyə qoşulmur. Ağrı Ben-Toviti mahiyyətcə
kamilləşdirə bilmir, əksinə onda həddən ziyadə eqo yaradır – o, öz ağrısını
peyğəmbərin işgəncəsindən üstün tutur, özünə görə bütün hadisələri, insanları
gözardı edir. Ancaq bu cinayətə seyriçi qalmaq da elə günaha batmaq deməkdir.
Dostoyevskinin təbirincə desək, dünyada baş vermiş hər bir hadisənin bizə dəxli
var, olanlara görə hər kəs məsuliyyət, cavabdehlik daşıyır. Haqsızlığa susmaq
haqqı tapdalamağa bərabərdir.
Paralel
İsa Məsih çarmıxa çəkilən
günün gecəsi Ben-Tovitin dişinin ağrısı kəsir, o yenidən həyata həvəslənir,
qonşusu Samueli darta-darta tövlədəki eşşəyinin yanına aparır, ona uzunqulağı
haqqında uzun-uzadı ağız dolusu danışır, öz "varidatı” ilə öyünür. İsa Məsihin
çarmıxa çəkildiyi gün Ben-Tovit öz eşşəyi haqqında danışır, bəşəri cinayət haqqında
söz salmır, həmin hadisə onun üçün sıradan bir olaydır və ona görə də sağalan
kimi çarmıxdakı peyğəmbərin aqibətini görməyə yox, tövlədəki eşşəyinə baxmağa
gedir.
Nəhayət, onlar İsa Məsihin çarmıxa çəkildiyi
yerə gəlirlər, yol boyu Ben-Tovit ağzını büzüşdürə-büzüşdürə, üz gözünü
əyişdirə-əyişdirə qonşusu Samuelə dünən dişinin necə ağrımasını nağıl edir,
olanları bütün təfsilatı ilə danışır. Onlar çarmıxa çəkilmiş peyğəmbərə sadəcə
maraq xatirinə baxıb geri qayıdırlar, Ben-Tovit yenə də yolboyu dişinin necə
ağrıması haqqında dil-boğaza qoymur.
Yazıçı insan eqosunun dəhşətli
mənzərəsini amansızlıqla yaradır, eyni zamanda ağrının insanda eqonu daha da
artırdığını bütün dəqiqliyi ilə göstərir – insanın canı ağrıyanda o, öz
ağrısını dünyanın ən vacib xəstəliyi hesab edir, o, bütün cahanı unuda
bilir.
Əsər boyunca bəşəriyyətin ən
böyük cinayəti ilə adi məişət hadisəsi müqayisə edilir və sadə insanların
qulağının dibində baş verən tarixi məsələlərə primitiv, saya münasibətləri,
şahidlik etdikləri olayların mahiyyətindən xəbərsiz olmaları bədii boyalarla
göstərilir.
Təsvir
Leonid Andreyev yaratdığı
qəhrəmanın – Ben-Tovitin mahiyyətini açmaq üçün ağrının şiddətini,
dözülməzliyini göstərir, onu ağrının dili ilə ifadə etməyə çalışır. Ben-Tovitin
ağrısının dözülməzliyi ilə bağlı iki təsvirə fikir verək:
· "Baş-beyni dəhşətli ağrı ilə
dolu idi: sanki ağzında bir ovuc qıpqırmızı közərmiş mismar çeynəyirdi”.
· "Bütün sifəti qırışıb iri
burnunun ətrafına yığılmışdı”.
Yazıçı obrazı üçün ağrıların
dözülməzlərindən birini və beyin (sinir) ilə birbaşa bağlılığı olanını – məhz
diş ağrısını seçir. Bu detalla göstərir ki, bu ağrıya görə bir insan dünyada
baş verən ən ağır cinayəti də heç sayar, yalnız özünü düşünə bilər. Eyni
zamanda İsa Məsih obrazı isə cəmiyyətin saf dişidir, ancaq onu cəmiyyətin
həkimi olmalı olan insanlar (kahinlər və hökmdar) çəkib çıxarırlar, sağlam
(saf) ola-ola məhv edirlər. Cəmiyyətin, insanlıq tarixinin sağlam dişi
çıxarılır – cəmiyyət həmin vaxt, isti-isti, dişin ağrısını duymur, ancaq iyirmi
əsrdir ki, o çəkilmiş dişin sonradan incidən yerinin dözülməz ağrısı
bəşəriyyəti ağrıdır.
Bəlkə
Əsər oxucuya çoxlu yozum, dərk
imkanları verir; onlardan biri də budur: Bəlkə də İsa Məsihin çəkdiyi
iztirablar bir tacirin canından diş ağrısı, sinir ağrısı kimi cəmiyyətə
yayılır. Ancaq dişi şiddətlə ağrıyan Ben-Tovit canındakı ağrıların səbəblərini
bilmir, necə ki, cəmiyyət, zamandaşlar necə bir zirvə şəxsiyyətə qarşı cinayət
törədildiyini tam mahiyyəti ilə anlamırlar. İnsan ağrılarının səbəbini həkimə gedəndən
sonra bilir. Ancaq cəmiyyətin həkimi olmalı insanlar (hökmdar və kahinlər) İsa
Məsihi məhv edirlər, onlar müqəddəsi məhv etməklə cəmiyyəti və saflığı
yaralamış olurlar.
İsa Məsihin çarmıxa
çəkilməsinin səhəri gün Ben-Tovitin dişinin ağrısı çəkilir. Sanki cəmiyyət,
vicdan və iman İsa Məsihin ölümü ilə siniri çıxarılmış dişə bənzəyir: Yəni o
(diş – cəmiyyət) var, ancaq onun insanın bədəni ilə (din, əqidə dürüstlüyü) heç
bir əlaqəsi yoxdur. O, cansız bir varlığa (insan bədənində "yaşayan”) çevrilib,
əslində, onu çarmıxa çəkənlərin hər biri cansız – ruhsuz varlığa dönüblər.
Cəmiyyətin "siniri çıxarılıb...”
Sonradan
"Qaranlıq elə bil bu gün yer üzündə baş verən o dəhşətli cinayəti göy
üzündən gizləmək istəyirdi”. – Əsər bu cümlə ilə bitir. Bu cümlə artıq yazıçının məsələyə birbaşa
müəllif müdaxiləsi kimi başa düşülür. Ümumiyyətlə, Leonid Andreyevin digər
əsərlərində də müəllifin məsələlərə açıq münasibəti, obrazlarının dili ilə
dediklərinə, müəllifin də qayıdışı yad hal deyil. Hərçənd bu metod, mətndə müəllif
mənini qabardan, əlavə izah kimi görünən, oxucunu istiqamətləndirməyə, yazar
kimi düşünməyə yönələn çox da yaxşı qarşılanmayan üsuldur. Ancaq Andreyevin
oxucunu saldığı psixoloji dərinliklər, labirintlər, gözlənilməzliklər bu cür
məsələləri gözardı etməyə, bəzən həmin məqamlara yerli-dibli fikir verməməyə
şərait yaradır.
İttiham
Fəqət yuxarıda misal çəkdiyim
cümlədə – açıq fikirdə belə mənası dərində olan məqam var: Andreyev XIX-XX
əsrlərin yazıçısıdır, belə olan halda, onun yazdığı (çatdığı) həqiqət də
sonradan anlaşılmış, dərk olunmuş həqiqətdir. Deməli, bəşəriyyət öz
həqiqətlərini dərk etməyə həmişə gecikir, hər əsr öz uca şəxsiyyətlərini
sonradan anlamaqla çarmıxa çəkir. Sonra çarmıxa çəkilənlərin (çırağı
söndürülənlərin) nuru bütün əsrlərə yayılır. Amma Yer üzünün qaranlığında baş
verən heç nə Göy üzünün gözlərindən yayınmır – hər şey onun gözləri qarşısında
baş verir, heç bir qaranlıq Göy üzünün gözlərinə hopan həqiqəti örtə bilmir.
Yaşadığı dövrü nəzərə alsaq, Andreyev Göy üzünə yazılan həqiqəti (on doqquz əsr
gecikməklə) köçürən xəttatdır... İsa Məsihin çarmıxa çəkilməsi bəşəri
cinayətdir və bu mənada XIX əsr sonra xəttatın (yazıçı) taciri (Ben-Tovit)
ittiham etməyə qəti "haqqı yoxdur...”
Fərid Hüseyn