Görüləcək işlər çoxdur
Azərbaycan
dilinin saflığının qorunması və dövlət dilindən istifadənin daha da
yaxşılaşdırılması istiqamətində ölkə başçısının atdığı addımlar sırasına Dövlət
Dil Komissiyasının yeni tərkibinin təsdiq edilməsi haqqındakı sərəncamı da əlavə
olundu. Bu addım bu sahədə görüləcək işlərin daha praktik əhəmiyyət
daşıyacağından xəbər verir. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası (AMEA) aidiyyəti
qurumlarla birgə bu istiqamətdə tədbirlər
planını 3 ay müddətində hazırlayıb ölkə rəhbərinə təqdim etməlidirlər. Heç şübhəsiz,
dövlət başçısının sərəncamı əlaqədar qurumların qarşısına müəyyən və həlli
vacib vəzifələr qoyur. Dilçi alimlər də öz növbələrində Dil Komissiyasının yeni
tərkibin formalaşdırılmasını ana dilimizə xüsusi önəm verilməsinin göstəricisi
hesab edirlər.İstər-istəməz "Ədəbi
dil normalarının, ümumən ana dilimizin qaydalarının hər addımbaşı pozulduğu, bu
sferada çoxsaylı qüsurların olduğu bir vaxtda Dil Komissiyası tədbirlər planını
hansı istiqamətdə hazırlamalıdır?” sualına cavab axtarılır.Dövlət Dil
Komissiyasının tərkibinə daxil olan mütəxəssislərlə söhbətimizdə də bu suallara
aydınlıq gətirməyə çalışdıq.
Dil düşüncəsizliyi
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin
professoru Buludxan Xəlilov dövlətimizin
atributlarından olan dövlət dilinin ali
məktəblərin hər bir fakültəsində tədris olunmasının vacibliyini qeyd edir.
"Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi tədrisinə geniş imkan yaratmaq olduqca
vacibdir. Hazırda ali məktəblərdə "Nitq mədəniyyəti” tədris olunur. "Azərbaycan
dili” və "Nitq mədəniyyəti”nə ayrılan saatlar nisbətən çoxalmalıdır. Məsələn,
bu fənlər üçün dərs saatı 120 saat olmalıdır ki, yarısı Azərbaycan dili, yarısı
isə nitq mədəniyyətinə şamil edilsin. Təcrübə göstərir ki, hər hansı bir görkəmli
ziyalı, öz sahəsinin peşəkarı ana dilində səlis danışa da, öz sahəsi ilə bağlı
fikrini ifadə edə, yaza bilmir. Bu, o deməkdir ki, Azərbaycan dilinin həm nəzəri,
həm də praktik cəhətdən imkanlarından bir qisim ziyalılarımız düzgün faydalana
bilmirlər”.
B.Xəlilov hesab edir ki, dilə münasibətdə vacib məqamlardan biri ona
sevginin yollarını aşılamaqdır. Belə ki, dili sevməsən, tədris edə bilməzsən:
"Hesab edirəm ki, televiziya kanallarında Azərbaycan dili verilişləri
açılmalıdır. Bu verilişlər nəzəri materiallardan ibarət olmamalıdır. Verilişlərdə
dili sevdirən ədəbi-bədii nümunələr səslənməli və izah olunmalıdır ki, tamaşaçı
dili sevə bilsin. Bunun üçün Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində kifayət qədər
sanballı nümunələr var”. Filoloqun fikrincə, tədbirlər planında yazı məsələsinə
xüsusi diqqət vermək lazımdır: "Etiraf etmək lazımdır ki, yazı mədəniyyəti
kifayət qədər aşağı səviyyəyə enib. Orta məktəb şagirdləri müstəqil şəkildə ərizə,
esse və ya inşa yazmaqda əziyyət çəkirlər. Ona görə də orta məktəbdə yazı vərdişlərini
aşılamaq üçün tədbirlər planı hazırlamaq lazımdır. Universitetdə oxuyan tələbələr
yazı vərdişlərinə dərindən bələd deyillər. Onların dilin tələblərinə yaxından bələd
olmalarının yollarını axtarmaq lazımdır”.
Professorun fikrincə, dil
komissiyalarının ayrı-ayrı təşkilat və qurumlarda tətbiq və təbliğ olunmasına
ehtiyac var: "Mükəmməl dil qabiliyyəti və oratorluğu olan insanlar çıxışlar etməli,
müzakirələr aparmalıdırlar. Nümunə əsasında insanlar kamil nitqin necə olmasını
müəyyənləşdirə bilməlidirlər”. Azərbaycan dialektlərinin ciddi tədqiq olunması
məsələsini də vacib hesab edən B.Xəlilov dialektoloji sahədə tədqiqatlarımızın
lazımi səviyyədə olmadığını deyir: "Yaşlı nəsil dünyasını dəyişir.
Torpaqlarımızın 20 faizi işğal altındadır. İnsanlar həmin bölgələrdən
respublikanın müxtəlif yerlərinə səpələniblər. Onlar dünyalarını dəyişirlər.
Yaşlı nəsil sinələrində böyük bir xəzinəni aparıb gedir. Bu xəzinə dil xəzinəsidir.
Həmin sözləri biz sabah tapa bilməyəcəyik. O sözlər vaxtilə dialektoloji lüğətlərə
düşməyib. Fikrimcə, dialektoloji lüğətləri geniş şəkildə çap etmək üçün
dialektoloji ekspedisiyaların işini fəallaşdırmaq lazımdır. Dilçilik İnstitutu,
eləcə də ayrı-ayrı universitetlərin filoloji fakültələri birlikdə dialektoloji
araşdırmaları davam etməlidir. Onlar yaşadıqları ərazilərdə dialektik faktları
toplamalıdırlar. Həmin faktlar tədqiq olunmalı, onların əsasında dialektik lüğətlər
çap olunmalıdır”.
Professorun
fikrincə, Azərbaycan dilinin izahlı lüğətini sistemli şəkildə qaydaya salmaq
lazımdır. Bizim izahlı lüğətimiz çap olunsa da, bu, dilimizin tərkibindəki
bütün sözləri əhatə edə bilmir: "Müstəqillik dövründən sonra dilimizə nə qədər
söz daxil olub. Onların hamısı izahlı lüğətdə əksini tapmalıdır”. B.Xəlilov mətbuatın,
radionun, televiziyanın dilində də çoxlu qüsurların olduğunu vurğulayır. Belə
ki, AMEA-nın Dilçilik İnstitutunun Monitorinq şöbəsi bu istiqamətdə monitorinqlər
aparır və müəyyən işlər görülür. Ancaq professor hesab edir ki, Monitorinq şöbəsinin
işini planlı şəkildə qurmaq lazımdır: "Dil Komissiyası bu istiqamətdə də tədbirlər
planı hazırlayacaq ki, televiziyalar bu məsələdə məsuliyyət hiss etsinlər.
Televiziyada iştirak edən insanlar - aparıcılar, müsahiblər dilin qayda-qanunlarına
əməl etməli olacaqlar. Aparıcıların, diktorların danışığına nəzarət planı
hazırlanmalıdır”. B.Xəlilov həmçinin reklamların dilinə nəzarətin vacibliyini
qeyd edir: "Reklamlarda ciddi qüsurlar var. Bəzi küçələrin adları dəyişsə də
köhnə adlarla qalır. Küçə adlarının, eləcə də ölkədəki müəssisə və şirkətlərin
adlarının yazılışına diqqət yetirilməlidir. Həmçinin dublyaj məsələsini diqqətdə
saxlamaq lazımdır. Filmlərin, bədii əsərlərin tərcüməsinə xüsusi diqqət
yetirilməlidir. Xüsusən ayrı-ayrı bədii əsərlərin dili qüsurludur: "Mən tədbirlər
planında bu gün Azərbaycan cəmiyyəti üçün hansı bədii, elmi, ictimai əhəmiyyətli
əsərlərin tərcümə olunmasına ehtiyac olduğunu qeyd edəcəyəm. Xarici filmlərin tərcüməsində
də dil qüsurları aradan qaldırılmalıdır. Çəkilən müasir filmlərdə də çoxlu
qüsurlar var. Bunlar dilin tətbiqi işini məhdudlaşdırır. Hesab edirəm ki, Dil
Komissiyasının hazırlayacağı tədbirlər planı bütün bu işlərə müəyyən istiqamət
verəcək”. Professorun fikrincə, internet resursların geniş meydan aldığı dövrdə
dil xətalarının olmaması üçün elektron dərslik, lüğət və kitablar mükəmməl işlənməlidir:
"Elektron dərs vəsaitlərində dil qüsurları var. Bundan əlavə, artıq yeni nəşri
hazırlanan Azərbaycan dilinin "Orfoqrafiya lüğəti”ndə heç bir səhv olmamalıdır.
Eləcə də "Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti” və ya digər dərsliklər qüsursuz
yazılmalıdır”. Dilçi alim internet yazışmalarının korrektəyə ehtiyacı olduğunu
bildirir. Belə ki, sosial şəbəkələrdə istifadəçilərin bir-biri ilə yazışmasında
çoxlu qüsurlar var: «Sözləri düzgün yazmırlar, cümləni axıra qədər bitirmirlər,
fikri düzgün ifadə etmirlər. Bu, dil düşüncəsizliyidir. Bu, insanların düzgün
yazmaq və oxumaq vərdişini əlindən alır. Fikrimcə, komissiyanın tədbirlər
planında bu məsələlər güclü şəkildə təhlil olunmalıdır”.
Tablolar, reklamlar, mağazaların üzərindəki yazılar
Azərbaycan Dillər Universitetinin professoru Adil
Babayev tədbirlər planı üçün
irəli sürəcəyi təklifləri dilimizin hansı istiqamətlər üzrə qorunmasının daha
vacib olması ilə əlaqələndirir: "Tablolar, reklamlar, mağazaların üzərindəki
yazılar, elan lövhələri yalnız dövlət dilində olmalıdır. Əgər xarici dildə
yazmaq lazım gəlirsə o, Azərbaycan dilindən iki dəfə kiçik hərflərlə yazılmalı
və aşağıda verilməlidir. Bizdə isə ümumiyyətlə, Azərbaycan dilində məlumat
yazılmır, adlar başqa xarici dillərdə qeyd edilir. Ona görə baxanda həmin
mağazanın Bakıda, Romada və ya Londonda yerləşdiyini ayırd edə bilmirsən. Şəhəri
gəzərkən ingilis dilində mağaza, restoran, kafe və s. müəssisələrin adlarına
rast gəlirik. İlk növbədə bu məsələni həll etməliyik”. Professor KİV-də də Azərbaycan
dilinin normalarına riayət olunmadığına da diqqət çəkir: "İntonasiya, sözlərin
seçilməsi, tələffüzün pozulması hallarına yol verilir. Aparıcılar ana dilini
praktik şəkildə yaxşı bilmirlər. Bütün əlaqədar təşkilatlar öz işlərini ədəbi
dilimizin normalarına uyğun şəkildə qurmalıdırlar”.
QHT-lərin üzərinə düşən vəzifə
2006-cı ildən fəaliyyət
göstərən Azərbaycan Dil Qurumunun rəhbəri
Sabir Rüstəmxanlı sovet dövründən bəri ana dilimizin işlənməsi, qorunması və
təmizliyi uğrunda mübarizə apardıqlarını deyir: «Bir neçə dəfə dilimizin
inkişafı, qorunması ilə bağlı sərəncamlar verilib. Yəqin ki, bundan sonra
dilimizin qorunması istiqamətində işlər daha da təkmilləşdiriləcək”. DİM rəhbəri
dilimizin terminoloji cəhətdən zənginləşməsi, türk dilləri ilə əlaqəsi, elmi, fəlsəfi,
tarixi üslublarının inkişafı, beynəlxalq imicinin güclənməsi, rusdilli məktəblərdə
ana dilinin yüksək səviyyədə tədrisi, reklam məsələləri, xarici ölkələrdən gələn
brend adların işlənmə mexanizmi və s. məsələlərdə problemlərin olduğunu deyir.
Bundan əlavə, KİV-də ədəbi dil normaları kobudluqla pozulur: "AMEA-nın Dilçilik
İnstitutu daha çox dilin elmi tədqiqat işləri ilə məşğuldur. Bununla yanaşı,
telekanallarda ədəbi dil normalarının pozulması istiqamətində monitorinqlər həyata
keçirir. Qurum bunu hər hansı bir şəkildə ümumiləşdirib ortaya qoya bilər, amma
ona təsir etmək mexanizmi yoxdur”. S.Rüstəmxanlı hesab edir ki, dövlət dəstəyi
olacağı təqdirdə vətəndaş cəmiyyəti bu fəaliyyəti daha yaxşı həyata keçirə bilər:
"Bu baxımdan, QHT-lərin, dillə bağlı akademiyadan kənar müəssisələrin öhdəsinə
daha ciddi vəzifələr düşür”.
Təranə Məhərrəmova