Görkəmli alim, dəyərli ziyalı
Martın
5-də görkəmli ədəbiyyatşünas alim, tənqidçi, filologiya elmləri doktoru,
professor, Əməkdar Elm Xadimi Kamran Əliyevin anadan olmasının 65 illiyidir.
Görkəmli alim haqqında ədəbiyyat
adamlarının fikirlərini öyrəndik:
FƏRQLİ VƏ
FƏRDİ SİMASI OLAN ƏDƏBİYYATŞÜNASLIQ
İsa
Həbibbəyli, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti, akademik: "Azərbaycan
ədəbiyyatşünaslığında bir neçə istiqamətdə mühüm elmi problemlərin işlənib
hazırlanması və həllində Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü
Kamran Əliyevin özünəməxsus böyük xidmətləri vardır.Tanınmış
ədəbiyyatşünas Kamran Əliyev, hər şeydən əvvəl, Azərbaycan ədəbiyyatında
romantizm ədəbi cərəyanın əsas tədqiqatçılarından biridir. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq
elmində romantizm nəzəriyyəsinin banisi və görkəmli yaradıcısı akademik Məmməd
Cəfər Cəfərovdan sonra Kamran Əliyev bu nəzəriyyəni ayrı-ayrı istiqamətlərdə
inkişaf etdirmişdir. Belə demək olar ki, AMEA-nın müxbir üzvü Kamran Əliyev
akademik Məmməd Cəfərovun meydana qoyduğu konsepsiyanı yeni elmi-nəzəri
müddəalarla zənginləşdirmişdir. "Azərbaycan romantizminin obrazlar sistemi”
adlı doktorluq dissertasiyası romantizm nəzəriyyəsinə həsr edilmiş mühüm elmi
addımdır.Azərbaycan
ədəbiyyatının XIX-XX əsrlər mərhələlərinin görkəmli yaradıcılarının həyatı və
yaradıcılığının tədqiqində Kamran Əliyevin adı ilə bağlı səhifələr kifayət
qədərdir. Kitablarından birinin adında ifadə olunduğu kimi "Mirzə Fətəlidən
Hüseyn Cavidə qədər”ki tarixi mərhələnin əsas yaradıcı simaları və ciddi
problemlərinin öyrənilməsində Kamran Əliyevin rolu xüsusi olaraq qeyd edilməyə
layiqdir.Kamran Əliyev
Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli yaradıcılarının tərcümeyi-halını və
əsərlərini onların mənsub olduqları ədəbi cərəyanlarla birlikdə araşdırıb
ümumiləşdirməyin fərqli örnəklərini təqdim edir. Mirzə Fətəli Axundovu maarifçi
realizmlə, Hüseyn Cavidi romantizm cərəyanı ilə, Cəlil Məmmədquluzadəni "Molla
Nəsrəddin” ədəbi məktəbi ilə üzvü əlaqədə və vəhdətdə tədqiq etməklə, o, bu qüdrətli
sənətkarların formalaşdırdıqları ədəbi epoxa haqqında bütöv bir sistemi meydana
qoyur. Həmin istiqamətdəki tədqiqatlarında Kamran Əliyev ədəbiyyat
nəzəriyyəçiliyi baxışları da olan sanballı ədəbiyyat tarixçisidir.Azərbaycan
ədəbiyyatşünaslıq elmində folklorşünaslığın xüsusi bir qolu olan folklor və
yazılı ədəbiyyat məhz Kamran Əliyevin ardıcıl tədqiqatları sayəsində müstəqil
elmi istiqamətə çevrilmişdir. Uzun illər ərzində ümumi şəkildə yazılı
ədəbiyyatın əsas qaynaqlarından biri kimi araşdırılan bu problem Kamran
Əliyevin özünəməxsus elmi yanaşmaları ilə ədəbiyyatın hər iki qolu arasında
qarşılıqlı zənginləşmə mənbəyi miqyasına çatdırılmışdır.AMEA-nın
müxbir üzvü Kamran Əliyev demək olar ki, sistemli tədqiqatdan kənarda qalmış
Azərbaycan romantizmi və folklor probleminin elmi həllinin yaradıcısı və
sahibidir. Bu, Azərbaycan romantizminin milli əsaslarının işlənib hazırlanması
və sübut olunması üçün Kamran Əliyev tərəfindən müəyyən edilmiş yeni elmi
istiqamətdir.Kamran Əliyev
son onillikdə daha çox folklorşünas kimi ardıcıl olaraq fəaliyyət göstərir.
Folklor və yazılı ədəbiyyat sahəsindəki tədqiqatlarından başqa, onun
"Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarına həsr olunmuş araşdırmaları indiyədək haqqında
bir kitabxana qədər kitab yazılmış Qorqudşünaslıq elmində yeni səhifələr,
qiymətli əlavələr kimi dəyərləndirilməyə layiqdir.Mükəmməl
ədəbiyyat tarixçisi kimi qəbul olunan Kamran Əliyev həm də professional
folklorşünas olmağın da əsl nümunəsini göstərir.
Nəticə:AMEA-nın müxbir üzvü Kamran Əliyev ədəbiyyat tarixçiliyinin əsl mahiyyətinin
açılması üçün professional folklorşünas qismində çıxış edən fərqli bir
ədəbiyyatşünasdır. Şifahi xalq ədəbiyyatının problemlərini ədəbiyyat
tarixçiliyi ilə əlaqəli şəkildə araşdıranda da o, bənzərlikdən qat-qat çox fərqlidir.
Kamran Əliyev Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq elmində fərdi siması olan görkəmli
ədəbiyyatşünas alimdir.Azərbaycan
ədəbiyyatşünaslıq elminin mənalı səhifələrinə çevrilmiş elmi əsərləri böyük ömrün böyük bir dövrünün
sanballı yekunu, qarşıdakı illərdə həllini tapacaq problemlərin möhkəm
bünövrəsi olmaq mənasında isə mükəmməl başlanğıcıdır. Uğur olsun!”
Dəyanətli insan
Muxtar Kazımoğlu-İmanov, Azərbaycan Milli Elmlər
Akademiyası Folklor İnstitutunun direktoru, akademik: "Milli Elmlər
Akademiyasının müxbir üzvü, Əməkdar elm xadimi Kamran Əliyev mənim ən yaxın dostlarımdan biridir. Mən onu 1972-ci ildən tanıyıram, heç
vaxt aramızda inciklik olmayıb, həmişə bir-birimizi işarədən, eyhamdan
anlamışıq. Onu hər zaman dəyanətli bir insan kimi görmüşəm, ətrafdakı
ziyalılara münasibətdə etibarlılığı ilə seçilib.Alimliyinə
gəlincə, hər şeydən əvvəl, XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan romantizmi ilə bağlı
tədqiqatlarını qeyd etməliyəm. O, "XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan romantiklərinin ədəbi-nəzəri
görüşləri” mövzusunda namizədlik dissertasiyası – fəlsəfə doktorluğu
dissertasiyası müdafiə edib. İndi də yadımdadır, o, uzun müddət arxivlərdə
gərgin araşdırmalar apardı. Hüseyn Cavidin, Məhəmməd Hadinin, Abbas Səhhətin,
Abdulla Şaiqin işıq üzü görməyən əsərlərini o dövrə aid mətbuat səhifələrindən
toplayıb bir araya gətirdi, nəticədə sanballı bir elmi əsər ortaya qoydu.Kamran Əliyev
"XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan romantizminin obrazlar sistemi” kimi son
dərəcədə çətin bir mövzuda doktorluq dissertasiyası yazıb. Aydınlıq naminə
deyim ki, bu mövzuda Kamran Əliyevlə yanaşı bir çox alimlər araşdırmalar
aparıblar və həmin alimlərdən biri də akademik Məmmədcəfər Cəfərovdur.
Məmmədcəfər müəllimin tədqiqatlarından sonra bu mövzuya toxunmaq son dərəcə
çətin və məsuliyyətli idi. Kamran Əliyev o işin öhdəsindən böyük ləyaqətlə
gəldi.Kamran
Əliyevin ədəbiyyatın müxtəlif mərhələləri, müxtəlif sahələri ilə bağlı çoxyönlü
tədqiqatları var. O, həm ədəbiyyat tarixçisi, həm də ədəbiyyat
nəzəriyyəçisidir, digər tərəfdən də ədəbi tənqidlə, ədəbi proseslə məşğul olan
dəyərli həmkarlarımızdan biridir. Onun son dövrlərdə apardığı tədqiqatların bir
istiqamətini də folklor və yazılı ədəbiyyat məsələləri təşkil edir. Xatırladım
ki, bizdə folklor və yazılı ədəbiyyat münasibətləri daha çox "yazıçı və
folklor” müstəvisində öyrənilib. Amma Kamran Əliyev özünün romantizmlə bağlı
tədqiqatları zəminində yazılı ədəbiyyatın bir çox nəzəri məsələlərini folklorla
paralel araşdırmağa başladı. Məsələn, "Qəhrəman – şifahi və yazılı ədəbiyyatda”,
"Üslub – şifahi və yazılı ədəbiyyatda”, "Obrazlar sistemi – şifahi və yazılı
ədəbiyyatda” və s. kimi paralellər əsasında Kamran Əliyev özünün çox ciddi elmi
əsərlərini ortaya qoydu.Mən ona möhkəm cansağlığı
arzulayıram! Arzum budur ki, yorulmadan yazsın, yaratsın və yeni-yeni uğurlara
imza atsın!”
Sözünü demiş elm adam
Əsgər
Rəsulov, professor: "Kamran müəllim Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında öz
sözünü demiş elm adamlarımızdan biridir. Bu gün Kamran Əliyevdən bəhs ediriksə,
onun Azərbaycan romantizmi ilə bağlı tədqiqat işlərini xüsusi qeyd etməliyik.
Kamran müəllim öz sahəsinin ən yaxşılarındadır. Təxminən qırx ilə yaxındır ki,
onu tanıyıram. Qeyd edim ki, onun həm də maraqlı, duzlu qələmi var, bədii
yaradıcılıq sahəsində də öz sözünü deyir. Xeyli hekayəsini oxumuşam, yetmişinci
illər tələbə həyatı ilə bağlı olan bu nümunələri bir az da sənədli nəsr hesab
edə bilərik. Kamran müəllimi 65 yaşının tamam olması münasibəti ilə ürəkdən
təbrik edirəm, bundan sonrakı fəaliyyətində uğurlar diləyirəm”.
Etibarlılıq əmsalı çox
yüksək olan alim
Rüstəm Kamal,
professor: "Kamran
müəllim Azərbaycanın humanitar fikir məkanında ən dəyərli imzalardan, mənim üçün
də dəyərli dostlardan biridir. Azərbaycanın milli romantizmi, Azərbaycan
dastanlarının poetikası ilə bağlı tədqiqatları xüsusi vurğulanmalı klassik
araşdırmalardır və Kamran Əliyev klassik Azərbaycan alimidir. Yəni klassik
filoloji ənənəni ləyaqətlə və uğurla davam etdirən bizim görkəmli
ədəbiyyatşünas alimlərimizdən biridir.O, ədəbi qəhrəmanları da
şəxsiyyət kimi görür, məsələn "Kitabi-Dədə Qorqud” və "Koroğlu” dastanlarının
qəhrəmanlarını gözümüzdə əsl qəhrəman kimi canlandırır, yəni o, demək olar ki,
bütün qəhrəmanlarımızı ədəbiyyatşünaslıq kateqoriyasından yox, şəxsiyyət
kateqoriyasından təhlil edir. Bu səbəbdən də o, ədəbi qəhrəmanlara da şəxsiyyət
kimi baxır, şəxsiyyət kimi yozur. Dediyim dastanların poetikası ilə bağlı
araşdırması var, oxusanız görərsiniz ki, sanki onlar epos qəhrəmanları deyil,
bizim həyatda gördüyümüz, canlı Azərbaycan kişiləridir. Və mən düşünürəm ki, o
bütün elmi əsərlərində şəxsiyyətin poetikasını yazır. Gün gələcək, onun elmi,
ədəbi yaradıcılığını, davranışlarını, xarakterini, yaşam tərzini əhatə edən bir
kitab yazılacaq və adı da mütləq belə olacaq: "Kamran Əliyevin poetikası”. Azərbaycan
ədəbiyyatının bir çox klassikləri onun ədəbi qəhrəmanlarıdır. Hərdən düşünürəm
ki, Abdulla Şaiq, Hüseyn Cavid, Məhəmməd Hadi, Mirzə Cəlil də onun
avtobioqrafiyasının bir hissəsidir. Çünki o həmin ədibləri Azərbaycanın böyük
maarifçiləri, böyük romantikləri kimi deyil, Azərbaycan millətinin fəxarəti
olan şəxslər kimi təqdim edir və düşünürəm ki, bu həm əxlaq, həm vətəndaşlıq
baxımından da düzgün, metodoloji yanaşmadır. Kamran müəllimin çox maraqlı nəsri
var, düzdür, hələ bu nəsr hələ lazımi qiymətini almayıb. Amma o, öz müəllimləri
Mirzə Cəlil, Haqverdiyev ənənəsini içindən keçirib, yaşadan bir yazıçıdır.
Xüsusən, mən onun əsərlərində dialoqları, canlı dialoqları çox sevirəm. O,
etibarlılıq əmsalı çox yüksək olan bir kişidir, alimdir. O, millətimizi sevən,
onunla qürur duyan, millətə şərəf gətirən bir kişidir. Son dərəcədə böyük ürəyə
malik bir insandır, qoy bu ürək var olsun!”
Ziyalı obrazı
Əlabbas
Bağırov, yazıçı: "Kamran
Əliyev Azərbaycanın çox dəyərli ziyalılarından biridir. Bu dəyərli insanı
çoxdan – 1973-cü ildən tanıyıram. Mən birinci kursda oxuyanda Kamran müəllim
beşinci kurs tələbəsi idi. O, uğurla öz elmi işini müdafiə elədi, Azərbaycanın
sayılıb-seçilən alimlərindən birinə çevrildi, icra orqanlarında çalışdı və
bunların hamısı onun xarakterinə təsirsiz ötüşmədi, şəxsiyyət kimi
formalaşmasına yardımçı oldu. Bunu da deyim ki, bütün bunlar onun özünə nə
qədər sirayət etdisə, dostlarına ikiqat təsir etdi. Kamranın tədqiqat işi
Azərbaycan romantizmi, Hüseyn Cavidlə bağlıdır, sonralar folklorla bağlı
araşdırmaları olub, bunlar özü də göstərir ki, onun potensialı nə qədər
böyükdür. Kamranın çağdaş ədəbi proseslə bağlı yazıları, publisistik məqalələri
də var. O, romantizmin elmi, ədəbi, metodoloji prinsiplərini nə qədər dərindən
bilirsə, sadaladığım digər sahələrdə də bir o qədər biliklidir.Onun istənilən
mətnini açsaq, arxasından boylanan bir ziyalı obrazı görürəm. Mənim üçün o
obraz, o insan həmişə var. Və arzu edirəm ki, bundan sonra da, heç olmasa,
30-40 il Azərbaycan oxucusu Kamran Əliyevlə üzbəsurət təmasda olsun. Bu əziz
insanı təbrik edirəm!”
Ona açılan mənalar
Fərid Hüseyn,
şair: "Sınamışam,
şahidliyim olub deyə bir məsələni əminliklə deyirəm: Bəzi peşəkar, üstün
redaktorlar var ki, onlar ixtiyari kitabı istənilən yerdən açıb nəsə səhv tapa
bilirlər. Hətta dönə-dönə yoxlanılmış kitabda 1-2 xırda səhv varsa, o
yanlışlıqlar nədənsə onların açdığı səhifələrə təsadüf edir. Sanki səhvlər
həmin redaktorlardan gizlənmək istəmirlər, onlara görünməyi özlərinə "şərəf
bilirlər”. Mən Kamran müəllimin "Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı haqqındakı
tədqiqatını oxuyandan sonra anladım ki, sanki eposdakı sirli mənalar,
dərinlikdəki simvollar Kamran müəllimə görükmək, onun vasitəsilə "el içinə
çıxmaq” istəyiblər. Elə bil "Kitabi-Dədə Qorqud”un "sinəsi” sirlərlə dolu imiş
və o "könlündəkiləri” faş etməyə bir adam (alim!) axtarırmış. Kamran müəllimsə
həmin sirlərə, ona görükən simvollara bir alim kimi məna qatmağı bacarıb, onun
tədqiqatında yozum ilə sirr bir-birindən "razıdırlar”.
65 yaşını
qeyd edən Kamran müəllimə onu incitməyən, yormayan xoşbəxt günlər arzulayıram”.
Hazırladı: Günel Şamilqızı