Gənclik, azadlıq və sevgi şairi
Budapeştin mərkəzi
küçəsində - Karolyi utça 16-da
yerləşən "Şandor Petefinin Ədəbi Muzeyi” dünyanın hər yerindən
Macarıstana gələn turistlərin ən çox üz tutduğu məkanlardan biridir. Muzeyin hətta
istirahət günləri də işləməsinin səbəblərindən biri də məhz budur. Beş otaqdan ibarət muzeyin bütün eksponatları
macar xalqının milli qəhrəmanı və sevimli şairinin mübarizlik dolu hekayətindən
danışır. Muzeydə müasir muzeyçiliyin bütün standartlarına cavab tapmaq olur.
Macar ədəbiyyatında yer alan yazıçı və
şairlərin vaxtilə işlətdiyi boşqablar, qaşıqlar və badələr də muzeydə yer alıb.
Otaqlardakı eksponatlar ümumilikdə macar ədəbiyyatı barədə ziyarətçilərə geniş
məlumat verir. Şairin şeirləri az qala muzeyin divarlarında dekora çevrilib.
Petefinin uşaqlıq, gənclik illərinin şəkilləri boylanır bütün divarlardan.
Şeirləri elektron kitaba köçürülüb. Qulaqcıqlarla həmin şeirlərə qulaq asmaq
mümkündür. Döşəmələr boyu sıralanan qırmızı rəngli şüşələr isə həyatının illərini
addım-addım sıralayır. Otaqlarda quraşdırılan monitorlarda şairin həyat və fəaliyyətindən
bəhs edən filmlər nümayiş olunur. İnqilabçı demokratın həyat hekayətini də elə
muzeyin divarları arasında dinlədim.
Üsyankarlıq və vətənpərvərlik nümunəsi
1848-1849-cu illər
macar inqilabının rəhbərlərindən biri Şandor Petefinin adı bu xalqın milli
simvolu kimi səslənir. Milliyyətcə slavyan olsa da, Şandor Petefi (Aleksandr
Petrofih) həmişə bir macar vətənpərvəri
kimi Macarıstanı ürəkdən sevməsi ilə tanınıb. Kasıb ailədə doğulan Şandorun
atası mal-qara ilə məşğul olur, anası işləmirdi. Bir yaşı olanda ailələri
Kişkunfeledhaza köçür və balaca Şandor bu balaca yeri doğma şəhəri hesab etməyə başlayır. Atası imkansız
olsa da, oğluna yaxşı təhsil verməyə çalışırdı. Ancaq maliyyə çətinliyi üzündən
Şandor oxuduğu liseyi yarıda qoymalı olur. 1839-cu ildə Petefi orduya çağırılır,
ancaq 1841-ci ildə xəstəliyi üzündən hərbi xidmətdən azad edilir. O, aktyorluq
edib pul qazanırdı, sonra isə əlavə qazanc üçün tərcümələr etməyə başlayır.
Arabir qələmini sınayıb şeir də yazırdı. "Şərab içən” adlı ilk şeiri 1842-ci
ildə "Athenaeum” adlı nəşrdə çap olunanda oxucular ədəbiyyata yeni nəfəs gəldiyini
hiss edirlər. Həmin il onun "Şandor Petefi” adı ilə ilk əsəri də çap edilir. Əsərində
şairin xalqla yaxın əlaqələri, xalqın həyatına yaxından nüfuz etməsi, ətraf aləmə
yumoristik-ironik baxış yer almışdı. Ədəbiyyatda realist istiqamətdə mövqe
tutan şair eyni zamanda ayrıca romantizmin motivlərinə üstünlük verirdi. İlk
yazdığı şeirlərdən başlayaraq onun yaradıcılığına üsyankarlıq ruhu hakim idi. İlk
növbədə Avstriya Habsburqlarının
despotizminə qarşı çıxır, xalqı üçün demokratiya istəyərək "Krallar əleyhinə”,
”Vəhşi çiçək” kimi şeirlər yazmışdır. O, macar ədəbiyyatına, poeziyasına
ümumilikdə üsyan ruhu gətirmişdi. Ş.Petefinin adı macar xalqının azadlıq
mübarizəsi ilə bərabər səslənirdi. O, 1846-cı ildə yaxın dostu Yanoş Arenlə
macar azadlıq inqilabı hərəkatı yaratmağa cəhd edir. Bir il sonra isə artıq "Gənc
Macarıstan” adlı inqilabi təşkilata rəhbərlik edirdi. Yuliya Sendrei ilə ailə
qurduqdan sonra Petefi inqilabi fəaliyyətini daha da genişləndirir. Onun vətəndaşlıq
poeziyası ümumavropa demokratik hərəkatında müəyyənedici təsirə malik idi.
Demokratik düşərgənin rəhbəri kimi o, silahdaşları ilə 1848-ci ilin mart ayında
Peşt və Budada inqilabı hərəkata rəhbərlik edir. Bütün universitet tələbələri
ona qoşulur. Petefinin "Milli mahnı”sı minlərlə tirajla nəşr olunub kütlələrə
paylanır. Azadlıq və müstəqilliyə həsr olunan şeirini isə böyükdən kiçiyə hamı əzbər
bilirdi. Petefi Milli Muzeyin pillələrində bu şeiri oxuyaraq, hamını azadlıq
uğrunda mübarizəyə səsləyirdi.
Petefi şeirlərində
kəndlilərin hüquqlarını, xalqın mənafeyini müdafiə edir, sadə xalqın
maraqlarının müdafiəsində dayanırdı. O, döyüş mahnıları yazır, əksinqilabi qüvvələrlə
şeirləri ilə vuruşurdu. Onun döyüş mahnıları macar inqilabı əsgərlərinin ruhunu
qaldırırdı. Şairin qəhrəmanları canlarını xalqın azadlığı uğrunda qurban
verirdi. "Həyat və ölüm”, "Dəhşətli vaxtlar” şeirləri, "Apostol” poeması
üsyankarlıq və sonsuz vətənpərvərliyin nümunələri idi. Petefinin xalqın həyatından
bəhs edən şən və qəmgin, gülməli və sərt
mahnıları dinləyənlərin qəlbini ovsunlayırdı. "Əsil poeziya xalq poeziyasıdır. Biz
onu qüdrətli etməliyik. Əgər xalq
poeziyaya səcdə edəcəksə, o, siyasətə də səcdə etməyə başlayacaq. Bu isə
əsrlərin işidir. Bunu həyata keçirmək hər bir xeyirxah qəlbin məqsədidir. Milyonların
çəkdiyi iztirablar o şeirlərdə əksini tapmalı, insanlar həyatdan zövq almağı
bacarmalıdırlar”- deyə Petefi 1847-ci ildə dostu Yanoş Arana yazırdı.
Həqiqət, yoxsa əfsanə?
Macar xalqının
sevimli şairi və milli qəhrəmanı Ş.Petefi 1849-cu il 31 iyulda Transilvaniyada
döyüşlərdə həlak olur. Onun ölümü haqqında ümumi rəy rus səhra həkiminin gündəliyində
yazdığı qeydlər əsasında formalaşıb. Bundan əlavə, onun ölümü haqqında məlumatın
dəqiq olmadığı da qeyd edilir. Petefinin əsir düşdüyünü, Sibirdə öldüyünü söyləyənlər
də var.1893-cü ildə
Zakarpat ədəbiyyatçısı Vasiliy Vasilyeviç Paqiryanın "Madyarorsaq” qəzetindən əldə
etdiyi hissədə Şandor Petefinin Sibirdə əsirlikdə
olması ilə bağlı məlumatlar yer alıb. Mənbədə Birinci Dünya müharibəsi zamanı Baykal
gölü ətrafında macar əsirlərinin saxlanması haqqında məlumatlar var. "Aleksandr
Stepanoviç” yazılan qəbirin üzərində "Mayor və şair may ayında İllsunskidə həlak
olub” sözləri yazılıb. Cəsəd əldə edilərək Moskvaya, daha sonra Budapeştə göndərilib.
Məqalədə həmçinin şairin şeiri də yer alıb. Bu, Petefinin yaradıcılığını
araşdıran rus tədqiqatçılarının diqqətini cəlb edib. Onlar bununu həqiqət,
yoxsa Petefi haqqında əfsanə olduğunu araşdırmaq üçün tədqiqatlara başlayıblar.
1987-ci ildə ilk
kino sənətçilərindən ibarət macar ekspedisiyası Baykal gölü sahillərinə
yollanıb. Bir il sonra ədəbiyyatşünas Edit Keri macar şairinin qəbri hesab edilən
ərazidə axtarışlar aparıb. 1989-cu ildə isə həmin ərazilərə macar, sovet və Amerika
mütəxəssislərindən ibarət antropoloji ekspedisiya cəlb edilib.
Ancaq Rusiyada aparılan təhqiqatlar skeletin qadın
bədəninə aid olduğu qənaətinə gəlib. Nəhayət,
kompaniyaya macar siyasi xadimləri də qoşularaq, skeleti Nyu-Yorka göndərməyə
müvəffəq olublar və cəsəd Amerika ekspertizası tərəfindən tədqiq olunub. Nəhayət,
15 elmi institutun qatıldığı komissiya, həmçinin İsveçrə və Yaponiya mütəxəssisləri
2007-ci ildə rus ekspertlərinin rəylərini təsdiqləyiblər.
Berns və Beranje ilə müqayisə oluna bilən şair
Macar xalqının
fikrincə, Petefinin yaradıcılıq və fəaliyyətini
qiymətləndirmək çətindir. O, Macarıstanın milli şairidir. Rus ədəbiyyatında Dostoyevski, Puşkin, Ukrayna
ədəbiyyatında Şevçenko, Belarus ədəbiyyatında Yanka Kupala, Polşa xalqı üçün
Mistkeviç kimdirsə, Şandor Petefi də macar xalqı üçün həmin şəxsiyyətdir. Petefinin
xalq tərəfindən sevilməsini sübut edən məqamlardan biri bütün şeirlərinə nəğmələr
yazılmasıdır. Rusiyada macar ədəbiyyatından tərcüməyə məhz onun şeirləri ilə
başlayıblar.
Bu gün macar
xalqı Şandor Petefinin xatirəsini əbədiləşdirərək, ölkənin ən böyük küçələrini
onun adı ilə adlandırıb. Budapeştdə şairin adını daşıyan körpü, muzey,
kitabxana və radiostansiya var. Həmçinin Cənibi Slovakiya, Rumıniya,
Bratislava, Polşa, hətta Tbilisidə, Ujqorodda xalq qəhrəmanının adını daşıyan küçələr
var. Milanda Sempion Parkındakı xiyaban da Petefinin adını daşıyır. Fəzadakı kiçik
planetlərdən birinə şairin adı verilib. Kiyevin mərkəzi küçəsi sayılan Vorovskidə
Petefinin heykəli ucalıb. 1952-ci ildə macar bəstəkarı Endre Seke "Petefi”
kantatasını yazıb. Doğma Kişkereçdə isə şairin
memorial ev-muzeyi var. Muzey heykəllər parkını xatırladır. Burda şairin
14 heykəl portreti yer alıb.
Macar xalqı ədəbiyyatlarını
zənginləşdirdiyinə görə, Petefiyə çox borcludur. alman şairi Henriz Heynenin "Petefi
- yalnız Berns və Beranje ilə müqayisə oluna bilən şair” deyərək yüksək dəyər verdiyi Şandor Petefi haqqında
xalqı fəxrlə belə düşünür: "Petefi beş il ərzində yazıçı və şairlərin 50 ildə
yazmadığı əsərləri yazıb. Onun qısa həyatı özlüyündə zəngin romandır. Əsərləri
isə bu romanın şanlı səhifələridir”.
Xalq həmçinin "macar xalqının tanınmasında elə təkcə Şandor Petefinin
adı kifayətdir” deyir.
Təranə Məhərrəmova
Budapeşt