Fərqli teatrlarda eyni tamaşalar
Klassik
əsərlərin meydan oxuması, yeni nəslin tamaşa hazırlanması prosesində yaxından
iştirak etməməsi ilə izah olunur
Teatr insanı insana insanla insanca
izah edən sənətdir. Bir az qəribə səslənsə də, həqiqətən belədir. Müasir
həyatın bizə verdiyi imkanlardan maksimum dərəcədə istifadə edirik. Belə
ki, əlimizin altında olan telefon və
kompyuter vasitəsi ilə bütün dünyada baş verən mədəni, sosial, siyasi
hadisələrdən bir neçə saniyə ərzində xəbərdar oluruq. Bəzən bu vizuallıqdan
uzaq qaçmaq, canlı sənət növü ilə təmasda olmaq, bəlkə də sevdiyimiz
sənətkarları sosial şəbəkələrdən deyil, canlı şəkildə izləmək üçün teatra üz
tuturuq. Hər bir teatrın isə spesifik xüsusiyyətləri var. Məsələn, Pantomima,
Yuğ, Kukla, Opera və balet teatrlarının, adından da bəlli olduğu kimi, öz yolu,
öz yönü və öz üslubları var. Ancaq digər teatrlarımızın repertuarlarına nəzər
yetirdikdə, onların çox zaman eynilik təşkil etdiklərinin şahidinə çevrilirik.
Məsələn, Mirzə Fətəli Axundzadənin
"Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran” , "Müsyö Jordan Dərviş Məstəli şah” kimi
komediyaları, demək olar ki, əksər teatrlarımızın repertuarını bəzəyir. Təkcə
M.F.Axundovun deyil, digər klassik dramaturqlarımızın da əsərləri
teatrlarımızın repertuarlarının ən çox oynanılan tamaşalarına çevrilib. Təbii
ki, hər teatrın repertuarında klassik əsərlər olmalıdır. Amma və lakin... Məsələ
burasındadır ki, son bir neçə ildə teatrlarımız klassik dramaturqlarımızın eyni
əsərlərinə müraciət edirlər. Bu il Azərbaycan
ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi, böyük yazıçı, dramaturq, publisist və
ictimai xadim Cəlil Məmmədquluzadənin anadan olmasının 150 illiyi münasibəti
ilə teatrlarımız onun əsərlərinə müraciət edirlər. Yeni mövsüm açılar-açılmaz,
oktyabrın 10-dan 20-dək "YARAT" Müasir İncəsənət Məkanında 3-cü
M.A.P. Beynəlxalq Teatr Festivalı keçirildi. Festival Kamran Şahmərdanın
rejissoru olduğu "Dəli yığıncağı” tamaşası ilə başladı. Daha sonra istedadlı
rejissor, əməkdar incəsənət xadimi Bəhram Osmanovun quruluşunda Akademik Milli Dram
Teatrında eyni əsər səhnələşdirildi. Hazırda isə C.Məmmədquluzadənin "Dəli
yığıncağı” əsəri Gənc Tamaşaçılar Teatrında xalq artisti Cənnət Səlimovanın
quruluşunda hazırlanır.
Bəs görəsən teatrlarımızda "hər il eyni
əsərlər müxtəlif teatrlarda hazırlanır” tipli xəbərləri oxumurlarmı?
Ümumiyyətlə, teatrlarımızın repertuarı hansı prizmadan hazırlanır,
hazırlanarkən tamaşaçının istəyi nə qədər nəzərə alınır?
Mövzu ilə bağlı ilk növbədə teatrlara
tamaşaları sifariş verən Mədəniyyət Nazirliyinə müraciət etdik. Mədəniyyət nazirliyinin İctimaiyyətlə
əlaqələr və mətbuatla iş sektorunun müdiri Türkan Cəfərova deyir ki, teatr
yaradıcı mədəniyyət ocağıdır, məhz bu baxımdan teatrlara əsər seçimində
müdaxilə edilmir: "Bildiyiniz kimi, teatrlarımızda nazirliyin sifarişi ilə
tamaşalar hazırlanır. Teatrlarımızda fəaliyyət göstərən rejissorlar özləri əsəri
seçir. Cəlil Məmmədquluzadənin "Dəli yığıncağı”na gəlincə isə, Akademik Milli
Dram Teatrında Bəhram Osmanovun quruluşunda hazırlanan tamaşaya nazirlik dəstək
göstərib. Digər tamaşalar isə, təbii ki, rejissorun istəyi ilə hazırlanıb”.
Akademik
Milli Dram Teatrında "Dəli yığıncağı” tamaşasının quruluşçu rejissoru Bəhram
Osmanovdan ilkin olaraq baş rejissoru olduğu Gənc
Tamaşaçılar Teatrında repertuar planının necə tənzimləndiyini soruşduq. O deyir
ki, mövsümün repertuar planını hazırlamaq üçün müxtəlif üsullardan istifadə
edilir: "Hər teatrın öz repertuar planı var. Bu çox ağır bir prosesdir. Bir
teatrın repertuar planını hazırlamaq üçün bir il bununla məşğul olmaq lazımdır.
Ədəbi hissə müdiri bu prosesdə yaxından iştirak edir. Bütün bunların hamısı ilk
növbədə tamaşaçının, eyni zamanda teatrda çalışan truppanın inkişafının
maraqlarına cavab verməlidir. Hər bir teatrın bir mövqeyi var. O mövqenin
əsasında, hazırlanan tamaşanın yaşadığımız mühit, cəmiyyətlə səsləşmək kimi müəyyən
eksperimentlərin aparılması çərçivəsində təkcə aktyor oyunu deyil, eyni zamanda
yeni üslubda milli pyeslərin yazılması dayanır. Əgər mövsümdə hazırlanan 6
tamaşadan biri uğur qazanırsa, bu artıq teatrın qələbəsi hesab olunur. Gənc
Tamaşaçılar Teatrında repertuar qurmaq çətindir. Çünki biz 6 yaşından 70 yaşına
qədər tamaşaçıların zövqünü oxşamağa çalışırıq və onların zövqünə uyğun
repertuar seçməyə məcburuq. Teatrımızda hazırlanan tamaşalar Akademik Milli
Dram Teatrı üçün hazırlanan tamaşanın səviyyəsində olmamalıdır. Gənc
Tamaşaçılar Teatrının repertuarında olan bütün klassik və müasir əsərlərin baş
qəhrəmanı elə məhz gənclər olmalıdır”.
"Dəli yığıncağı” tamaşasına gəldikdə
isə, rejissor bildirdi ki, bu mövsüm teatrların Cəlil Məmmədquluzadənin
repertuarına müraciət etməsi onun yubileyi ilə əlaqədardır: "Əsərin seçilməsi
rejissorun istəyinə bağlıdır. Əlbəttə ki, hər əsərə rejissorların öz baxışı
var. Bunun üçün biz hər bir rejissorun fikrinə hörmətlə yanaşırıq. O tamaşada
rejissor öz fikrini, baxışını ortaya qoyur. Təkcə Azərbaycan klassikləri deyil,
dünya klassikləri də illərdir teatrlarımızın repertuarında yer alır. Bu təkcə
Azərbaycanda belə deyil. Mən buna o qədər də qısqanclıqla yanaşmıram. Klassik
əsərlərin səhnələşdirilməsi müsbət haldır, ancaq Azərbaycan tamaşaçıları üçün
uğurlu səhnə variantını tapıb hazırlamaq lazımdır. Dramaturgiyanın bugünkü
vəziyyəti qənaətbəxşdir. Rejissorlar var ki, onlar üçün qənaətbəxş deyil. Bu
gün Gənc Tamaşaçılar Teatrında "Oqtay
Eloğlu” tamaşası hazırlanır. Bunun nəyi pisdir ki? Biz öz teatrımızda
hazırlanan tamaşaya cavabdeh olduğumuz üçün daha ciddi yanaşırıq. Çalışırıq ki,
tədbirlər və yubileylər üçün hazırlanan tamaşalar teatrımızın repertuarında möhkəm
bir yer tutsun. Əgər tamaşa uğurlu alınıbsa, onu repertuara daxil edirik, əgər
alınmayıbsa, təəssüf edərək müəllifə hörmət əlaməti olaraq, onu repertuardan
çıxarırıq. İstəmirik ki, uğursuz alınan tamaşa müasir gəncliyin yaddaşında bu
cür qalsın”.
Gənc
Tamaşaçılar Teatrında "Dəli yığıncağı” tamaşasının ikinci rejissoru Gülnar Hacıyeva bildirir ki, hazırda teatrda tamaşanın məşqləri davam edir.
Hazırlanan tamaşanın quruluşçu rejissoru Cənnət Səlimovadır: "Hazırda beşinci şəkil
üzərində iş gedir. Cənnət xanımın yozumu digər rejissorların yozumundan fərqlidir.
Əsər Cəlil Məmmədquluzadənin yazdığı kimi səhnələşdirilmir. Dramaturq İlqar Fəhminin
oraya əlavə etdiyi yeni yozum və obrazlarla maraqlı bir tamaşa üzərində
çalışırıq. «Dəli yığıncağı» tamaşaçıların zövqünü oxşayacaq tamaşa olacaq. Cənnət
xanım özü məhz bu əsəri səhnələşdirmək istədi. Heç vaxt kimsə onu məcbur edə bilməz
ki, hər hansı bir əsərə quruluş versin”.
Klassik əsərlərin teatrların
repertuarına yol tapmasına gəlincə isə, rejissor deyir ki, o bunu çox yaxşı qiymətləndirir:
"Bizim teatrda da müasir və klassik əsərlərə müraciət olunur. Klassikada tamaşaçıya
təqdim etməyə nəsə var. Ancaq müasir əsərlərdə tamaşaçıya ötürməyə mesaj tapa bilmirik.
Mən özüm də tamaşa hazırlasam, klassikaya müraciət etmək niyyətindəyəm”.
Sənətşünas
Ənvər Börüsoy deyir ki, teatrı rejissorlar idarə
etməli olduğu halda, bizim teatrlarda bu prinsip fərqli çalışır. O bildirir
ki, teatrlarda bilavasitə direktorlar
bir yandan yaradıcı işə müdaxilə edirlər, digər tərəfdən isə repertuarda olan
əsərləri seçirlər. Ekspert bunu doğru hesab etmir: "Cənab prezident İlham
Əliyev Azərbaycan teatrının inkişafı haqqında sərəncam imzaladı. Təbii ki, bu
sərəncamın teatrlarımıza müsbət nəticəsi oldu. Ancaq orda bir çox nüanslara
əməl olunmadı. Bu müddət ərzində direktorlar teatrı hökm sürür. Əslində
direktor teatrda menecerdir. Teatrların repertuarı qanunla bədii şuralarda
müzakirə olunmalı, orta hesabla hər teatrda 3-4 tamaşa hazırlanmalıdır”.
Sənətşünas bildirir ki, bu gün gənc
dramaturqlar teatrdan uzaq düşüb: "Cəlil Məmmədquluzadənin 150 illik yubileyi
ilə əlaqədar teatrlarımız onun əsərlərinə müraciət edirlər. Dramaturqların
yubileyində teatrlar bu tamaşaları hazırlayırlar. Bizim çox istedadlı gənc
rejissorlarımız var. Ancaq nədənsə onlar bu gün teatrlara yol tapa bilmirlər.
Məcbur olub xaricə üz tuturlar. Çünki köhnə nəsil yeni nəslə meydan vermir.
Yeni teatr poetikasından və estetikasından yaşlı rejissorların xəbəri yoxdur.
Bu gün teatr tənqidçiləri, teatrşünaslar teatrlarda baş verən proseslərə
gözlərini yumurlar. Özünü teatrşünas adlandıranların 90 faizi teatr salnaməsi
ilə məşğuldur. Onlar teatrda hazırlanan tamaşaların adlarını qeyd edir,
aktyorlar haqqında məlumat verir və bununla kifayətlənirlər. Nə aktyor
sənətinin, nə dramaturgiyanın problemlərini qabardır, nə də yeni dramaturqları
tanıdırlar. Gənc dramaturqlara meydan verilmir. Teatr mühiti o zaman inkişaf
edir ki, dramaturq kimi yeni nəsil yetişir. Bu qaynarlığın, yeni üslubların
olmaması teatrlarımızda klassik əsərlərin meydan oxumasına imkan yaradır.
Teatrların artıq repertuar siyasəti yoxdur”.
Xəyalə Rəis