Fani ikən əbədi olanlara eşq olsun!
Fəxrəddin Salim
Varlıqla yoxluğun arasında incə də olsa, heç bir
cizgi yoxdur. Əslində varlıq da yoxluq da iç-içə keçmiş yanıldıcı bir
görüntüdür. Yanılmaq varlığın və yoxluğun arasında sıxışıb qalmış fanilərin
keyfiyyətidir. Fanilik əbədiliyin yanlış inikası və həqiqət olduğu zənn edilən
yalan əks-sədasıdır. Yalan həqiqətin varlığını qoruyan bir fanilikdir ki, hər
şeyin əbədiyyətlə nəticələnməsinə xidmət edir. Yalan bəzən varlıq, bəzən isə
yoxluqdur. Varlıq da yoxluq da faniliyin şərtləri və sərhədləri içərisində
olduqca, yəni zamana və məkana aid olduqca yalandır. Lakin əbədilik faniliyin
paralelində olduğu kimi, həqiqət də yalanın paralelindədir. Buna görə də varlıq
və yoxluq faniliyin sərhədləri xaricində olduqca, yəni zamana və məkana aid
olmadıqca həqiqətdir.
İnsan həm varlıqdır, həm yoxluq. İnsanın varlığı
və yoxluğu həm zamanın təkərləri altındadır, yəni insan doğulur və ölür, həm də
mövcud zaman içərisində ikiliyin diqtəsi altındadır. Hər ikisinin, yəni zamanın
və ya ikiliyin altında olmaq insanın bir fani olduğunun təsdiqidir. İkilik
deyilən icbarilik insanın cismindən və ruhundan başqa hər şeyinin doğuluşu və
ölümü deməkdir. Cismin ölümü zamanın qələbəsidir. Ruhun ölümü isə mövcud deyil,
doğulan bir şey ölümə məhkumdur. Ruh isə doğmayıb və doğulmayıb. İnsanın
cismindən və ruhundan başqa, hər şeyinin varlığı və yoxluğu mövcuddur. Bu bir
feliyyətdir. Bu feliyyətin daxilində insan ağlının varlığı və yoxluğu, eləcə də
insana məxsus digər nəsnələrin, o cümlədən səhhətin, məhəbbətin, uğurun,
gəncliyin, fəaliyyətin, zövqün, hissin və sairənin varlığı və yoxluğu məlum və
aşkardır. Lakin hər iki varlığın və yoxluğun mövcudiyyəti fanidir. Daha dəqiq
ifadə etsək, saydığımız və saymadığımız bütün nəsnələrlə yanaşı, insanın cismən
doğuluşu və cismən ölümü də fanidir.
Nədir fanilik? Söz olaraq "fani" ərəb
dilində boşluq, heçlik anlamındadır. Bu ifadə sırf dünyaya, yəni Yer planetinə
atifdir. Əlbəttə, görünən, duyulan və özü də bir fanilik əsəri olan ağılla dərk
edilən hər şey fanidir. Yəni təkcə Yer kürrəsi yox, bütün qalaktika, hətta
kosmik fəza belə fanidir. Qurani-Kərimdə tez-tez "Yerdə, göydə və bunların arasında olanlar" ayəsinə rast
gəlinir. Xaliqin son kitabı məhz fanidən və fanilikdən bəhs edir. Ancaq fanilik
ən böyük və bariz mənada həyat deməkdir ki, kainatda hələ ki, həyatın
mövcudluğu dünyaya aiddir. Bu dünyaya yox, sadəcə dünyaya. Çünki başqa dünya
yoxdur. Başqa yerdə həyat ola bilər. Ancaq o dünya həyatı deyil. Dünya məhz
burasıdır, Yer planetidir.
Bəs mənbəyi mükəmməl İlahi düsturun sübuta ehtiyacı
olmayan quruluşunun əmələ gətirdiyi bir şey, yəni həyat niyə fani olsun? Bu
boyda hikmətə və nizama necə fani demək olar? Hər kiçik guşəsi, hər görünməyən
nöqtəsi belə dolu olan xilqəti necə boş adlandırmaq olar?
Adətən tək sualın çox sayda cavabı olar. Çox
sualın isə bir cavabı vardır: Yaradan əbədi, yaradılan fanidir. Görünən,
duyulan, dərk olunan və yaxud da dərk edilməyə çalışılan heç bir şey əbədi
deyil. Allahdan başqa hər şeyin adına masiva deyiblər. Uzun lafın qısası,
masiva fanidir.
Ancaq fani olan hər şey həm də əbədidir. Fanilik
əbədiliyin bətnində gəldi dünyaya. Dünyada isə onlar yer dəyişdirdi. Bu səfər
əbədiyyət faninin bətninə girdi. O gündən bu günə fani Məryəmdən əbədi İsalar
doğuldu. "İnna lillahi və inna
ileyhi raciun" ayəsinin gerçəyə yaxın mənalarından biri də budur.
Allahdan gəlib Allaha dönmək, həqiqətdən gəlib həqiqətə dönmək deməkdir. Həyat
deyilən şey o iki nöqtənin, yəni qopmaqla dönməyin arasındakı müddətdir. Bəli,
məhz müddət. Yəni aydın deyilmi ki, müddət deyilən şey də fanidir?
Bəs fani olan necə olur ki, həm də əbədi olur?
Bax elə burada elmlə dinin savaşı bitir. Ona görə yox ki, onlar barışır.
Qətiyyən. Onlar heç zaman bir araya gəlməyəcək. Bu məqamda elm də din də
meydanı tərk edir. Savaş isə meydanda olur. Yəni, bu məqamda nə elmin, nə dinin
silahı işləyir. Niyə məhz elmlə dinin adı gəldi ortaya? Çünki gəliş və dönüş
dini ideyadır. Yəni mütləq başlanğıcın əvvəl-axır təzahürü. Elm isə,
Vatikandan, massondan, xilafətdən-filan qorxub yalan söyləsə də, öz çapında, öz
gəldiyi qənaətində mütləq başlanğıcı boş şey hesab edir. Yəni deyir ki, Allah
yoxdur. Allahın varlığı isə, Allaha heç bir zaman, heç bir dəxli olmayan dinin
mövcudiyyət səbəbidir. Elə buna görə də din üçüncü yolu tanımır. Tanıdığı iki
nəsnənin biri fanilik, digəri əbədiyyətdir. Üçüncü nəsnə isə faninin əbədiyyətə
zaman içərisindəki və məkana ehtiyacı olan dönüşü deyil, varlığın və yoxluğun
birliyi və ya heçliyidir. Birlik zatən heçlikdir. Bu mənada mənası yoxluq olan
fani həm də fəna deməkdir. O da heçlikdir. Lakin insanlara boşu-boşuna söz
anlatmaq istəyən ariflər bu heçliyi o biri heçlikdən ayırmaq üçün ikinci
fənanın adını "fənafillah” qoydular. Yəni yox olmaq, ancaq Allahda yox olmaq.
Zavallı ariflər, özləri də bilməyib ki, "da, də" şəkilçisi varsa,
deməli, artıq məkan var, yəni bir varlıq var. Daha bunun harası yoxluq oldu. Ən
gözəlini və ən dəqiqini Həllac Mənsur ifadə edib: "Firon da "mən Allaham dedi, mən də. O "Ənəlhəq"
deyərkən, özünü təsdiq edib, Allahı inkar etdi. Mən isə "Ənəlhəq"
deyərkən, özümü də inkar etdim, Allahı da". Bax, üçüncü yol budur.
Əgər, gözlənildiyi kimi, Mənsur Fironun dediyinin əksini desəydi, bu olardı
ikinci yol. Birinci ilə ikincinin heç bir zaman fərqi olmayıb... İkisi də
varlığı ifadə edir. Əgər Mənsur desəydi ki, mən "Ənəlhəq" deməklə,
özümü inkar edib, Allahı təsdiq edirəm, o zaman onun da Firondan bir fərqi
olmayacaqdı. Firon kimi, o da bir varlığa işarə edəcəkdi. Ancaq Mənsur gözəl
bilirdi ki, Allah haqqındakı bilgilər belə, onu dərk etmək və ya mümkün
olmadıqda iman etmək belə ikilikdir, kəsrətdir, dolayısı ilə, Allah özü də
fanidir! Çünki ortada fikir var. Fikir isə sürətə tabedir. Sürət zamanın
keyfiyyətidir, zaman isə yalnız və yalnız məkan içərisində keçərlidir. Kuantum
fizikası bunun üzərində nə qədər əlləşir, əlləşsin, yoxluğun bəxş etdiyi halın düsturunu
verə bilməyəcək. Çünki özü qaldır! Qalla halı ifadə etmək olmaz. Hal
ümumiyyətlə ifadə olunmur. İfadə olunarsa, bir boyuta girər, məfkurənin
əsarətinə düşər, fəlsəfəyə çevrilər, ən yaxşı haldı İmam Qəzzalinin düşdüyü
çarəsiz duruma düşər. S. Ə. Şirvani çox gözəl bəyan edir:
Dildə
məhaldır ki, edəm intiqali-eşq,
Seyyid, bu bir ərəzdi ki, öz cövhərimdədir.
Allah, Peyğəmbər eşqinə, gəlin, bu seyid
nəvəsinin misrasını bir az incələyək. "Məhal" çətin, bəlkə də
imkansız deməkdir. "İntiqali-eşq", eşqi dilə gətirmək deməkdir.
"İntiqal" sözünün kökündə "nitq" sözü dayanır. Lakin
"nitq" həm də "məntiq" sözüylə eyni kökdəndir. Buradan
çıxara bildiyimiz məna budur ki, eşqi dilə gətirmək, konkret olaraq dillə ifadə
etmək mümkün deyil (çünki ustad burada həm "dil", həm də
"nitq" sözlərini işlədir. Dolayısı ilə demək istəyir ki, ifadə
etmənin başqa yolları da var). Həm də belə anlaşılır ki, eşqin məntiqi olmaz.
Məntiq tutuşan ölçülərin, kəsişən xətlərin, tamamlanan bucaqların
müntəzəmliyinə deyilir ki (başqa yerdə axtarmayın, məntiqin bizim üsulumuzca
tərifidir bu), bunlar da idrakın, məfkurənin, dolayısı ilə varlığın varlığıdır.
Eşq isə yoxluğun varlığıdır. Eşqin varlığı yalnız yoxluqla mümkündür. Eşq
yoxluqdan öncə var olarsa, yox olacaq. İkinci misrada isə ustad ərəzin və
cövhərin adını çəkir və ərəzin cövhərin içində olduğunu bəyan edir.
Məntiqimizdən yorulmayanlar xatırlayar ki, bu yazının əvvəlində biz də qeyd
etmişdik ki, fəna əbədiyyətin bətnində gəldi dünyaya. Dünyada yerlərini
dəyişdilər. Seyyid Əzim isə dünya keyfiyyətlərini vəsf etmədiyi üçün, fənanı
əbədiyyətin bətnində görür. Çünki ərəz fanidir, cövhər əbədi. Fani olan da
əbədi olan da yalnız bir dəfə doğulur. Yəni artıq əbədiyyətə çevrilən fani bir
daha geri dönməyəcək. Fani olan bir gün mütləq əbədi olacaq, lakin əbədi olan
bir də heç bir zaman fani olmayacaq.
Lakin iki cür fanilik və iki cür əbədiyyət
vardır. Bu barədə də yazının əvvəlində danışmışdıq. Bir dəfə doğulan fanilik və
əbədiyyət əşyanın zatına xasdır. Lakin davamlı doğulan, ölən, yenidən doğulan
və yenidən ölən fanilik və əbədilik isə əşyanın keyfiyyətinə daxildir. Məsələn,
insan doğularkən fani olur, ölərkən əbədi. Bunların hərəsi bir dəfə baş verir.
Lakin bu iki zati nöqtənin arasında baş verənlər daha mənalı və daha gözəldir.
Çünki doğuluş və ölüm əşyanın ixtiyarı xaricindədir. Lakin bunların arasında
baş verənlər ixtiyari feliyyətin nəsibidir. İnsan davamlı şəkildə gah fani
olur, gah əbədi. Ancaq buradakı incə ayrıntı məhz ondan ibarətdir ki, insanın
faili-muxtarlığı onun xasiyyəti deyil, əzmidir. İnsan istəyərək, fani olmur. O
zatən fanidir. İnsan istəyərək, əbədi ola bilir. Çünki, dünyada ikən əşyanın
xasiyyəti fanilik, üqbada isə əbədilikdir. Lakin üqbada əşya olmur. Yalnızca
cövhər olur. Əşya isə ərəzdir. Dünyadan cismən, yəni son dəfə getmədən davamlı
əbədi olmaq imkansızdır. Çünki bu əşyanın xasiyyətinə ziddir. Fani ikən əbədi
olmaq sıçrayışa bənzəyir. Nə qədər yüksəyə sıçrasan da Yerin cazibəsindən
qurtula bilməyəcəksən. Çünki cazibə xilqətdir. Xilqətə üstün gəlmək olar, ancaq
onu yox etmək olmaz. Dolayısı ilə, fanilik həm taledir, həm seçim. Tale zatən
var. Tale zindan kimidir. Cəza müddəti bitməyincə zindan qurtulmaq mümkün
deyil. Lakin bu zindanda yalnızca bədəni əsir olanlar seçim edənlərdir. Yəni,
bədənin də bir zindan olduğu bu həyatda zatən əbədi olana sahib olduğunu bilmək
və bu bilgiylə yaşamaq fani ikən əbədiyyətə yetişməkdir. Bəli, bir daha
vurğulamaq istəyirik ki, faili-muxtarlıq fani olmaq üçün deyil, əbədi olmaq
üçün bəxş edilmiş bir nemətdir. Yəni, insan istəyərək alçaq ola bilməz, çünki
o, zatən alçaqdır. İnsan istəsə, uca ola bilər ki, ucalıq onun bətnində
gizlənmişdir. Lakin insanın alçaqlığı, dediyimiz kimi, onun seşimi deyil,
taleyidir. Çünki onun gəldiyi yer alçaqdır. Sanki iki uca dağın, sanki Səfa ilə
Mərvanın arasında, yəni əvvəllə axırın, əzəllə əbədin arasında çırpınır insan.
Nə etmək olar? Dünya dənidir, alçaqdır. İnsan bu dünyaya alçalaraq gəlib. Əksi
təqdirdə sığmazdı bu yerə, başı tavana dəyərdi. Çünki onun zatı, əsli, cövhəri
bu dünyadan çox böyükdür. Necə ki, böyük Füzuli deyir:
Deyilsən
çoxdan ey gərdun, cahan seyrində yoldaşım,
Nola xəm olsa qəddin, səndən artıqdır mənim
yaşım.
Ancaq insan bunu bilirmi? Yəqin ki, yox. Bilsə
fənayə uyub, fani olarmı? Zindandan ancaq o məhkum qurtulmaq istəyər ki, oranın
zindan, özünün isə məhkum olduğunu bilir. O zındanın eşiyində bir həyatı
olmayan niyə çıxmaq istəsin bu zindandan? Elə buna görə də zindandan əvvəl və
zindandan sonra bir həyatı olduğunu bilməyənlər o zindanda çox xoşbəxtdirlər.
Bu xoşbəxtliyin bədbəxtliyi isə ondadır ki, o zindan həyatı sona çatanda o
məhkumlar gülmək əvəzinə ağlayırlar. Heç kim bu zindandan qurtulmaq istəmir.
Həyat mələyinin adını ölüm mələyi qoydular. Gerçək həyatın adına ölüm dedilər.
Məsələ dindarlar düşündüyü kimi, dünyanın acılığında, axirətin şirinliyində
deyil. Məsələ fani və ya əbədi olmaqdadır ki, bunun da dünya ilə, axirətlə,
həyatla, ölümlə bir əlaqəsi yoxdur. Dini təlimlərin vəd etdiyi axirətlə
dünyanın nə fərqi var ki? Məsələ əbədi yaşamaqdırsa, o zaman axirət dünyadan
daha dəhşətlidir. Çünki, axirət haqqında dinin və dindarların verdiyi xəbərlər
arasında bilmədiyimiz, yeni heç nə yoxdur. Sadəcə vəd olunur ki, müvəqqəti
həyatda qadağan olunanları cənnətdə əbədi olaraq yaşayacaqaınız. Əbədiyyət
budursa və üstəlik nisyədirsə, faninin nağdı daha ağıllıca deyilmi?! Yenə də
Seyyid Əzim yadıma düşdü:
Zahid
şərabı Kövsər üçün tərk edərsə, mən,
Fövt etmərəm bu nəqdi, o nisyə hesab üçün.
Bax, Seyyid həmin o üçüncü yoldan danışır. O
nə dünyadakı bilinən şərabdır, nə dinin xəbər verdiyi, cənnətdə onları gözləyən
ağzı bağlı qablardakı şərabdır. O, eşqin şərabıdır ki, elə səmavi xəbərlər də
ondan bəhs edir. Dindarlar dünyadakı şərabı məcazi, material bildikləri üçün,
axirətdəki şərabı da elə bilirlər. Ariflər isə, dünyadan sonrakı əbədiyyəti
dünyada ikən yaşamaqdan danışırlar. İnsan "faili-muxtardır" deyəndə
məhz bunu qəsd etmişlər.
Fani ikən əbədi
olanlara eşq olsun!