Əzizə Cəfərzadənin “vəsiyyəti”
Əzizə Cəfərzadə ilə tanışlığım gənclik illərimdə
çox məşhur əsəri "Aləmdə səsim var” romanından başlamışdı. Məlum olduğu kimi
xalq tərəfindən rəğbətlə qarşılanan bu əsər yazıçının həmyerlisi, görkəmli şair
Seyid Əzim Şirvaninin həyatına həsr olunmuşdur.
Romanda çoxlu və müxtəlif xarekterli obrazlar var. Amma mənim diqqətimi
çəkən din xadimi Ağaseyidəli ağa obrazı idi. Bu əsərdə 1937-ci ildən sonra
yazılan bədii əsərlər içərisində ilk dəfə idi ki, müsbət çalarla işlənmiş din
xadiminin surətinə rast gəlirdim. Ağaseyidəli nurani bir obraz idi. Yazıçı onu
belə təsvir edirdi: "Onun yaşı qırxı adlasa da, saqqalı və bığları ağarmağa
başlamış, hətta qalın qaşlarına da təkəm bir dən düşmüşdü. Daima evdə çiynindən
düşməyən ağ, nazik əbaya bürünmüşdü... Üzünün və əllərinin rəngi təzə süd kimi
ağ, zərif idi. Ömründə qələmdən və Qurandan başqa bir ağırlıq görməyən
əllərinin uzun barmaqları və tərtəmiz vurulmuş, hamar, şirmayı kimi dırnaqları
vardı. İri cüssəli deyildi, indidən hələ yarı yaşına çatmamış, elə bil qəddi
əyilmiş, oturduğu yerdə sinəsi çökmüş, mütəkkələrə, yaslandığı nazbalışlara
qarışmış bir yığın ağ ipəyə bənzəyirdi... Dərin, daxili bir ədəbə malik idi.
Gördüyü zəngin dini təhsil onda qəribə bir dünyabaxışı yaratmışdı. Yüksək, pak
bir mənəviyyata malik adam idi, hələ heç bir yetimə, dula qəyyum durmamış, heç
kəsə siğə eləməmiş, birisinin malında gözü olduğunu deyən olmamışdı”. Mən 1937-ci ildən sonra yazılmış, Azərbaycan
sovet ədəbiyyatı adlanan bədii ədəbiyyat nümunələrində din xadiminə belə isti
münasibət və məhəbbət görməmişdim. Bütün əsər boyu Ağaseyidəli obrazı haqqın
müdafiəçisi, Seyid Əzim Şirvanini hücumlardan və təqiblərdən qoruyan bir obraz
kimi verilir. Yazıçının qələmindən çıxan bu obraz elmin və maarifin təəssübkeşi,
ədalətin təmsilçisidir. Unutmaq olmaz ki, bu roman məscidlərin bağlandığı,
ölkənin bütün ali məktəblərində elmi ateizm fəninin aparıcı siyasi dərslərdən
biri olduğu dövrdə yazılmışdı. O, zaman ateizmi təbliğ etmək ədəbiyyatın da
qarşısında bir vəzifə kimi qoyulmuşdu. Əzizə xanım bunu yaxşı bilirdi, amma
yazıçı kimi haqqın və düşündüyünün əleyhinə getmək onun əqidəsinə və qələminə
yad idi.
Roman el adətləri, xalq zarafatları ilə, məzəli
əhvalatlarla da zəngindir. Ümumiyyətlə bu əsərin ekspozisiyasının eksponatları
sözlə bəzədilmiş etnoqrafiya muzeyidir. Cin Cavad, Sərçə Bağır obrazları,
arvadların satıl döyüşü, qızların Novruz falı əhvalatları, kitabın
"Qaravəllidə”, "Müsəlla” fəsilləri bir çox adətlərimizin gömülməsinin qarşısını
almış, oxuculara estetik zövq verməklə yanaşı alimlərimiz üçün zəngin tarixi
mənbədir.
Roman dilçi alimlər üçün də xəzinədir. Burada
istədiyin qədər itmək təhlükəsi qarşısında qalan sözə, məsəllərə rast gəlmək
olar. Amma yazıçı onları elə yerində işlədir ki, bu sözlər arxaiklikdən
çıxırlar. Daha lüğətə ehtiyac duyulmur. Bir-iki cümlədə işlədilən sözlərin
zənginliyinə baxın: "Sonanın incə, gözəl üzü, qızılgül yarpağı kimi zərif
dodaqları və yanaqları boyasız idi. Qulaqlarına taxdığı piyalə sırğalar
birçəklərinin altından çiyinlərinə dəyirdi. Əlvan yun şətəl geydiyi balaca ayaqları uzun darayı tumanın altından güclə
görünürdü. Qanovuz köynəyinin
üstündən geydiyi kimxa arxalığının
yaxasını qarmalamış, üstündən ensiz
kəmər bağlamışdı. Arxalığın yaxasına göyərçin yumurtası boyda düymələr
tikilmiş, boynuna kəlbəndi, silsilə
taxmış, bənarə örpəyinin üstündən çətirli alnına gülpərək vurmuşdu”. On doqquzuncu əsrin
sözləri ilə on doqquzuncu əsrin gözəli iyirminci əsrdə elə təsvir olunmuşdur
ki, rəssamın bu obrazı çəkmək üçün əlavə material axtarmasına ehtiyac yoxdur.
Romanda belə sözlər az deyil. Müəllif plan sözü əvəzinə nəqşə, jurnal stolu əvəzinə rəhil,
kassir əvəzinə daxildar, kran
əvəzinə qurna sözlərini yerində işlədir.
Zərb məsəllərə, ibrətamiz cümlələrə bax: "İyrənc
yolla alınan zövq insanı xoşhal etməz”,
"Allah lüt adamı paltar yumaq dərdindən qurtarıb”, "Oğlun olsa adını qoy
Nəzərəli, xeyri olmasa nə zərəri”...
Bu misallar xalq içərisindən çıxmış Əzizə xanımın xalq həyatına sədaqətinin
timsalıdır.
Əzizə xanımla mənim ilk şəxsi ünsiyyətim isə
Azərbaycan Teatr Cəmiyyətində işlədiyim vaxt başlamışdır. 1981-ci ildən Teatr
Cəmiyyətində bədii rəhbər vəzifəsində çalışırdım. Əvvəllər mənim işlədiyim
böyük redaktor vəzifəsində Əzizə xanımın qızı Kəmalə Cəfərzadə işləyirdi. Mən
həmin vəzifədə çalışarkən "Unudulmaz səhnə ustaları” adlı bir kitab tərtib
etmişdim. Kitabda o dövrdə unudulmaqda olan, amma vaxtilə müəyyən xidmətləri
olan aktyorlar haqqında məqalələr toplanmışdı. Kitabın çapdan çıxması ilə bağlı
Azərbaycan Dövlət Televiziyasında veriliş hazırlanmışdı. Verilişin redaktoru öz
təmənnasızlığına görə rəhmətlə xatırlanan Həqiqət xanım Rzayeva idi. Verilişin səhəri günü Kəmalə xanımgilin
otağında idik. Telefon zənginə cavab verən Kəmalə xanım birdən kiminləsə bir
xeyli danışaraq gülərək mənə tərəf döndü:
- Səni telefona
çağırırlar.
Görünür dəstəyin o tərəfində olan şəxs Kəmalənin
məni hansı formada çağırdığını eşitmişdi. Ona görə də salamla birlikdə, zərif
gülüşlə özünü də təqdim etdi:
-
Salam, Əzizə Cəfərzadədir.
"Salam, Əzizə xanım” cavabımdan sonra özümü itirən
kimi oldum. Söhbətə özü başladı, kitab haqqında qeydlərini bildirdikdən sonra
mənə tez-tez televiziyada çıxış etməyi məsləhət bildi.
O vaxtdan sonra Əzizə xanım Aktyor evində keçirilən
tədbirlərə gələndə ayaqüstü mənimlə də söhbət edirdi. O dövrdə tanınmış yazıçı
və alim, pedaqoq və ictimai xadim idi. Azərbaycan Qadınlar Cəmiyyətinin də
sədri olduğu üçün hamı onunla hal-əhval tutmağa çalışdığından geniş söhbət
etməyə imkan yoxdu.
İş elə gətirdi ki, 1987-ci ildən mən "Ədəbiyyat və
incəsənət ” qəzetinə müxbir vəzifəsinə keçirildim. Əvvəllər teatr bölməsi mənə
həvalə olunmuşdu. Lakin qəzet 1990-ci ildən "Ədəbiyyat qəzeti” adlanmağa
başladı. Bir qədər sonra isə mənə məsul katib vəzifəsinə keçirdilər. Qəzetin
ənənəsinə uyğun olaraq bir sıra tanınmış yazıçılarla əlaqə saxlamaq mənim
öhdəmə düşürdü. Onların sırasında Azərbaycan xalqının böyük ehtiram bəslədiyi
İlyas Əfəndiyev, Nəbi Xəzri, Qılman İlkin, Qabil, Hüseyn Kürdoğlu və başqaları
vardı. Tanınmış qadın yazıçılarından isə ən çox rəhmətliklər Əzizə Cəfərzadə,
Əzizə Əhmədova və Qumral Sadıqzadə ilə əlaqə saxlayırdım. Ən maraqlısı isə o
idi ki, bu son üç yazıçı mənim həyatda az görüşdüyüm xanımlar idi. Onlarla
əlaqələrim əsas etibarı ilə telefon vasitəsi ilə olurdu. Bəzən bir hekayəni yaxud
məqaləni telefonda dinləməli olurdum. Redaksiyada yazını nəşrə hazırlamaq isə
mənim öhdəmə düşürdü. Bu zaman müəyyən fikir ayrılığı ortaya çıxdıqda, böyük
ixtisarlara ehtiyac duyulduqda, hansısa anlaşılmazlıq olduqda mütləq Əzizə
xanıma zəng edir, ümumi razılığa gəlirdik. Yüksək elmi təfəkkürə, sanballı
bədii əsərlərin müəllifi olmasına baxmayaraq məni diqqətlə dinləyər, haqlı
olmadığım anlarda təmkinlə, səsini qaldırmadan mənə fikrini izah etməyə
çalışar, həmin mövzunu tam mənimsədiyimə əmin olduqdan sonra başqa mövzuya
keçirdi. Bəlkə bu da onun pedaqoji təcrübəsindən irəli gəlirdi.
Əzizə xanımla telefon danışıqları vaxtı bəzən
söhbət məcrasından çıxar o, uşaqlıq, gənclik
illərindən bəzi xatirələri yada salardı. O əhvalatların bir çoxunu bu
gün xatırlamıram, amma onlardan xatirəmə həkk olunanları da var. Əzizə xanımın
ən çox misal çəkdiyi, yada saldığı insan anası idi. Söhbətlərindən məlum olurdu
ki, anası musiqini, poeziyanı sevən bir insan olmuş, onda ədəbiyyata ilk
məhəbbəti oyatmışdır. Bir dəfə musiqi mətnlərindən söhbət düşmüşdü. Əzizə
xanımla bu işin nə qədər əhəmiyyətli olduğunu müzakirə edirdik. Söhbət
əsnasında dedi:
- Anam
həmişə mənə deyərdi ki, sənin fikrin sözlərin yanında qalır, ona görə də
musiqini dinləmirsən.
Bəzən o, həyatının ən ağrılı-acılı məqamlarını yada
salırdı. Bir dəfə söhbət 37-ci il hadisələrindən düşdü. Əzizə xanım həmin
illərdə evlərində olan ərəb əlifbası ilə olan kitabları kisəyə yığıb çayda
basdırmalarından söhbət açdı. Təhlükə ötüşdükdən sonra, kitablar tapılıb
çıxarılarkən neçəsinin korlandığını təəssüflə, ürək ağrısı ilə xatırladı. Amma
bir dəfə də olsun mən onun mal-dövlətini, yaxud vəzifəsini itirdiyi üçün
təəssüf etdiyini xatırlaya bilmirəm. Halbuki, onun həyatında belə hallar da az
olmayıb.
Hələ gənc yaşlarında Əzizə xanımı Teatr Texnikumuna
müdir təyin etmişdilər. Söhbətlərimizdə Əzizə xanım həmin illəri yada salırdı.
Bir dəfə baş vermiş hadisələrdən söhbət açdı. Gənclik illərində (o zaman
yazıçının cəmi 26 yaşı vardı.) Əzizə xanım zərif, bəstəboy olduğundan çox zaman
tələbələrdən seçilmirdi. Həm də kabinet adamı olmadığından tələbələrlə
qaynayıb-qarışırdı. Hətta bir dəfə, tələbə sanıb ondan direktorun hansı otaqda
oturduğunu soruşmuşlar. Direktorun otağını onlara nişan verən Əzizə xanım,
çevik tərpənərək arxa qapıdan kabinetinə daxil olmuşdur. Gələn qonaqlar stol
arxasında oturan bu qızın bayaqkı "tələbə” olduğunu görüb ondan direktora
şikayət edəcəklərini bildiriblər. Əzizə xanım bu əhvalatı gülə-gülə, məzə ilə
danışardı. Amma direktorluqdan sonra ona vəzifə vermədikləri üçün təəssüf
etmədi. Əslində, düz də etdi. Bəlkə də vəzifə onun vaxtını alar, cild-cild
kitabları, elmi əsərləri ilə ədəbiyyatımızı bu qədər zənginləşdirə bilməzdi.
Ümumiyyətlə Əzizə xanım məhsuldar işləyirdi. Xüsusən də, ömrünün son illərində.
Həmin dövrdə o, "Eldən-elə” (1992), "Gülüstandan öncə” (1996), "Zərrintac
Tahirə” (1996), "Bir səsin faciəsi” (1997), "İşığa doğru” (1998), "Bəla”
(1999), "Rübabə-Sultanım” (2000), "Xəzərin göz yaşları” (2002), "Eşq sultanı” (2003)
kimi bu gün tədqiqatını gözləyən əsərlərini yazmışdı. Onun elmi yazılarını,
pedaqoji fəaliyyətini də nəzərə alsaq, bu dövrü böyük sənətkarın ən məhsuldar
yaradıcılıq dövrü kimi dəyərləndirmək olar. Onun belə məhsuldar işlədiyi
günlərin birində telefonda danışırdıq. – Tələsirəm, qorxuram çatdıra bilməyim –
dedi. Sonra əlavə etdi. Bəzən yazmağa elə aludə oluram ki, başımı qaldıranda
kiminsə önümdə dayandığını görürəm. Gələn adam da məni işdən ayırmasın deyə
sakitcə ayaq üstə dayanıb başımı qaldırmağı gözləyir. Gələnlərin yanında
xəcalətli oluram.
Bəli, o,
başını qaldırmağa macal tapmadan işləyirdi. Bununla yanaşı Əzizə xanımın evinin
qapısı hamının üzünə açıq idi, xüsusən yazıçıların. O, bildiklərini öyrətmək,
nəsillərə ötürmək istəyirdi. "Ədəbiyyat qəzeti”nin redaksiya heyətinin üzvü
idi. Bir dəfə telefon söhbətlərimizin birində mənə dedi ki, bir iradını
bildirdi. – Əvvəllər bəzi yazılar redaksiya heyətinin üzvlərinə rəyə
göndərilirdi. Ehtiyac duyulduqda yazıdakı qusurlar aradan qaldırılır, lazım
gəldikdə müəlliflər yenidən yazıları üzərində işləyirdi. Amma bu ənənə
unudulub. Yazı çap olunandan sonra deyilən fikirlər qəzetin də, müəllifin də
ziyanına olur. - Əzizə xanım haqlı idi. Sonra o, yanına gələn gənc yazıçılara
məsləhətlərindən söhbət açdı. Nigarançılıqla dedi ki, bilmirəm onlar məndən
narazıdır, yoxsa yox. Amma məcburam ki, sözün düzünü deyim. O andaca yazıçı
Vaqif Sultanlıdan söhbət açdı. Onun istedadı və şəxsiyyəti haqqında xeyli xoş
söz söylədi. – Mənimlə məsləhətləşir,
amma iradlarımı deyəndə hərdən çəkinirəm ki, birdən ürəyində məndən inciyər.
Ümumiyyətlə, Əzizə xanım gənclərin yaradıcılığı üçün narahatlıq keçirirdi.
Təxminən 90-cı illərin ortaları idi. Sovet dövrü
ilə müqayisədə kitabların tirajı kəskin şəkildə azalmışdı. Əzizə xanım
nigarançılıqla soruşdu:
—Görəsən, bizi
gələcəkdə oxuyacaqlarmı?
Sizin və Xanımana Əlibəylinin
bütün yazdıqları həmişə oxunacaq. Çünki siz tarixi mövzulardan yazmışsınız,
Xanımana xanım isə uşaq yazıçısıdır. Dövrün konyunkturasına uymamızsınız.
İstədiyiniz həqiqəti deməyə əlinizdə imkan olub. Hər ikinizin əsərlərinin
bədiiliyinə isə söz ola bilməz.
Bir qədər fikrə
getdi. Sonra isə onun əsərləri barədə söhbət etdik.
O, əsərlərində xalqa
real həqiqətləri çatdırmaq istəyirdi. Həqiqəti gördümü deməyə çalışırdı.
Yadımdadır, bir dəfə 1937-ci il mövzusunda söhbət düşəndə dedi:
- Mən bir həqiqəti müəyyən etmişəm. 30-cu
illərin sonunda İran vətəndaşları olan soydaşlarımızı niyə Respublikadan
çıxarıblar. Çünki onların arasında İrana NKVD casusları göndərmək lazım idi. Bu
haqda əsər yazıram.
Əzizə xanımı hələ
sağlığında bütün xalq sevirdi. Vəfatından bir neçə il əvvəl indiki Şabran
rayonunda yaşayan şair Malik həkim onu yaşadığı Pirəbədil kəndinə qonaq
çağırmışdı. Kənd camaatının istəyi ilə dədə-baba bağında yazıçı ilə görüş
keçiriləcəkdi. Əzizə xanım bunu mənə dedikdə həmin görüşdə iştirak etmək
qərarına gəldim. Düşündüm ki, yazıçı orada özünü tənha duymaz. Görüş ərəfəsində
ən yaxınlarımdan biri rəhmətə getdi. Görüş mərhumun üç mərasimi ilə eyni vaxta
təsadüf edirdi. Yaxşı ki, görüş səhər çağı idi. Məzara ziyarətinə kimi
Sumqayıta çatmalı idim. Ən azından görüş keçirilən kənddə görünmək, Əzizə
xanımın yazıçı kimi böyüklüyünü, qələm dostları tərəfindən sevildiyini nümayiş
etdirmək istəyirdim. Amma Pirəbədilə çatanda Quba-Qusar zonasından onlarla
qələm dostumu orada gördüm. Onlar haradansa bu görüş haqqında xəbər tutub orada
iştirak etməyi özlərinə borc bilmişdilər. ...Əzizə xanımın nəsihətamiz sözləri
çoxdur. Amma onlardan biri həmişə mənim yadımdadır. "Pis şeyə, təqlidə, təğiyyəyə,
əsarətə adət etmək yamandır”. Seyid
Əzimin dilindən deyilən bu sözlər Əzizə Cəfərzadənin nəsillərə vəsiyyətidir.
Atababa İSMAYILOĞLU