Əsil insan, alim və köhnə kişi, yerin necə görünür...
Unudulmaz pedaqoq, ədəbi tənqidimizin cəngavərlərindən
biri, filologiya elmləri doktoru, professor, yazıçı, ən başlıcası bizim nəslin
sevimli müəllimi olmuş Qulu Xəlilov barəsində dəfələrlə yazmışam. Hər dəfə də
bu çoxcəhətli yaradıcılığa malik şəxsiyyətin müəyyən sahələrdəki xidmətlərindən
və qəlbimdəki möhtəşəm abidəsindən söz açmağa çalışmışam. Hər ilin noyabrı...
Bu ayda dünyaya gəlmişdi, elə bu ayda da bizə "əlvida” dedi. Nə yazdıqlarım, nə
də hazırladığım televiziya verilişi - "Yadigarlar” ürəyimi soyutmadı. Ondan yazmaq, danışmaq-mənim
üçün bir doyumsuzluğa çevrilib.
Bu dəfə Qulu Xəlilovun mətbuatla, jurnalistikamızla
bağlı fikirlərini araşdırdım. Duydum ki, görkəmli alimin və mükəmməl qələm
sahibinin fikirlərindən örnək götürüləcək nümunələr çoxdur. Filoloq alim Hamid
Qasımzadə deyərdi ki, Qulu Xəlilovun yaradıcılığı gənc nəslə örnək ola biləcək
gözəl keyfiyyətlərlə zəngindir. Əlbəttə, bu, asanlıqla əldə edilməmiş, gərgin əməyin,
zəhmətin, səyin nəticəsində qazanılmışdır. Keçirdiyi ağır xəstəliklər, məruz
qaldığı çətin cərrahiyyə əməliyyatları
onun yazıb-yaratmaq eşqini söndürə bilməmiş, əksinə, iradəsini bir qədər də
möhkəmləndirmişdir. Qulu Xəlilovun ilk bədii əsəri "Yaşamaq istəyirəm”
povestidir. Əslində əsərin qəhrəmanı - gənc jurnalist Azər Savalanlı elə müəllifin
özüdür. Qulu Xəlilov böyük mətanətlə qəhrəmanının -məhz özünün ömrün acısına,
ağır zərbəsinə davam gətirmək, hədsiz həyat eşqi ilə yaşamaq və yaratmaq
iqtidarında olduğunu bədii sözün qüdrətilə söyləyə bilmişdir. Sovet dövründə bu
povesti N. Ostrovskinin "Polad necə bərkidi”
əsəri ilə müqayisə edərdilər. Bu gün tam məsuliyyətimlə deyirəm ki, Qulu Xəlilovun
əsəri daha güclü və mükəmməldir.
"Elmi təfəkkür və jurnalistlik məharəti” adlı məqaləsində
"jurnalistika bir sənət kimi ən çox elmə, yoxsa müəyyən bir janra daxildir”
sualını cavablandırıb. 1969-cu ildə yazılmış fikirlər bu gün üçün də aktualdır:
"Jurnalistika öz spesifik xüsusiyyətlərinə görə ən çox bədii ədəbiyyatın
publisistika növünə yaxın olsa da, onda elmin ünsürləri fəal iştirak edir. Buna
baxmayaraq, jurnalistika müstəqil bir sənətdir, həm də xüsusi məharət tələb edən sənətdir. İstedadlı, ağıllı,
savadlı, elmli adamların fəaliyyətində jurnalistliyin müəyyən əlamətləri ola
bilər, ancaq onları heç kim peşəkar jurnalist saymaz. Bədii yaradıcılıqla məşğul
olan sənətkarların fəaliyyətində jurnalistika sənətinin bir sıra xüsusiyyətlərinin
olması şübhəsizdir. Lakin burada da hər yaradıcıya jurnalist demirlər.
Jurnalistika ilə başqa sənətlər və elmlər arasındakı "yaxınlıq” və "uzaqlıq” da
buradan gəlir. Həqiqi jurnalistdə elə spesifik və fərqləndirici cəhətlər var
ki, onu heç bir sahənin adamında tapmaq mümkün deyildir. Qüvvətli istedada
malik jurnalist birinci növbədə ağıllı mühakimələri, məntiqi dərrakəsi və iti-kəskin
qələmi ilə seçilir.” Əlbəttə, jurnalistika ixtisası mətbuatla - qəzet və
jurnalla, radio və televiziya ilə ( o vaxt indiki kimi deyildi axı-F.X.) bağlı
olduğundan bu sahədə qələm çalan şəxsin də istedadı, məharəti ən çox yazıda meydana çıxır. Yadımdadır ki,
bizə dərs dediyi dövrlərdə Qulu müəllim bu cümləni tez-tez işlədərdi ki,
jurnalist birinci növbədə müəyyən ideya, məfkurə adamıdır, qələmi, ağlı, fikri
ilə aydın bir məqsədə xidmət edən şəxsdir, ictimai-siyasi xadimdir. Məncə, jurnalistin
nə dərəcədə qərəzli və ya dürüst olması da elə burdan irəli gəlir. Qulu Xəlilov
yazırdı: "Jurnalistin xidmət etdiyi orqan, qəzet-jurnal onun bayrağıdır, ideya
və məfkurə silahıdır. Bu silah, bu bayraq isə işıqlı, mütərəqqi fikir və
ideyalar təbliğ etməsi, həqiqətin keşiyində ayıq-sayıq dayanması, ictimai haqsızlığa,
ədalətsizliyə sərrast atəş açması sayəsində nüfuzlu, güclü, qüdrətli olur. Bu
bayraq, bu orqan jurnalistin şərəfi, ləyaqəti və ilham mənbəyidir.”
Beləliklə, Qulu Xəlilovun tövsiyələrinə bu günün
prizmasından yanaşsaq gəldiyimiz nəticələrin vacibliyi diqqət çəkir: Həyatı dərindən
bilən, geniş dünyagörüşlü, yüksək nəzəri
biliyə malik, çevik təfəkkürlü, məntiqli jurnalist həmişə ağlı, biliyi, məlumatı,
elmi və publisist təfəkkürü ilə fərqlənir.
Bax, o zaman qələm onun əlində insan səadətinə xidmət edən bir vasitəyə
çevrilir.
Jurnalistika sənətinin mövzu dairəsinin və həyatı
idrak formasının geniş olması jurnalistin
bir sıra tələblərə əməl etməsini zəruri edir. Bu səbəbdən də həqiqi
jurnalistin həm klassik irsi, həm də əsas etibarı ilə müasir vəziyyəti dərindən
bilməsinin əhəmiyyəti böyükdür: "Yüzlərlə faktın içərisindən ən zərurilərini
seçib ümumiləşdirmək və yerində istifadə etmək həqiqi ustalıq tələb edir. Bu mənada
yaxşı jurnalist bir sıra elm və sənət sahələrini özündə cəmləşdirməlidir. Belə
ki, o, həm faktlara yaradıcı yanaşan qabiliyyətli tarixçi və sosioloq, həm iqtisadçı və siyasətçi, həm psixoloq və
pedaqoq, həm də iti-kəskin qələmə - sözə malik publisist və ədəbiyyatçı, hətta
bəzən filosof olmalıdır. Həqiqi jurnalist kəşfiyyatçı və ixtiraçıdır. Axtaran,
arayan, oxuyan, öyrənən, seçən, qruplaşdıran kəşfiyyatçı... Faktların həqiqi məğzini,
ruhunu üzə çıxaran və yaradan ixtiraçı...”
Nə qədər mənalı və doğru mülahizədir. Həyat da təsdiqləyir ki, bu yol ilə
gedən jurnalist həm özü öyrənir, həyatı, varlığı, insanları dərk edir, həm də
öyrədir, tərbiyə edir, ilhama gətirir, səfərbərliyə alır, silahlandırır. Bu cəhət
həm elmi, həm də bədii təfəkkürün mahiyyətində, məqsəd və niyyətində qüvvətli
olur. Qulu Xəlilov yazırdı: "Axtarmayan, öyrənməyən, savadlanmayan,
ziyalılaşmayan jurnalistin təfəkkürü də, mühakimələri də bəsit və dayaz olur.
O, başqalarının dediklərini təkrar edə-edə nəticədə fikir mühakiməsinin köləsinə
çevrilir.” Bu fikrin tamamı kimi Səməd Vurğunun bir deyimini xatırlamaq da
yerinə düşür: "İnsan özündən razı qalanda, onun inkişafı dayanır.”
Qulu müəllimin
jurnalistdə dəyərləndirdiyi əsas məziyyətlərdən biri də cürət idi. Deyərdi ki,
cürətsizlik alçaqlıqdır. Cəsarətsizdən yaxşı iş gözləmə. Belə sifətə malik olan
heç bir zaman təşəbbüsə müvəffəq olmaz. Həqiqətən də... Dahi bəstəkar, qüdrətli
jurnalist və publisist Üzeyir bəy Hacıbəylinin fikirlərindən sitat gətirərdi:
"Cürətsiz həmişə cürətlinin ayaqaltısı olar. Bir ailə təməlindən tutmuş dövlətə
kimi cürətli ilə cürətsizin arasında böyük bir fərq müşahidə olunur. Cürətli səadət
və xoşbəxtlik sayəsində dolanarkən, cürətsiz məzəllət altında mutəzəyyiq fəna
bir ovza ilə ömür keçirir. Cürətli oğul yox mənzilində olan ata evini abad edər,
cürətsiz isə atasının abad evini xarabazara döndərər.” Qulu müəllim mətbuat
tariximizdən onlarla, yüzlərlə misallar gətirərək yazırdı: "Cəsarətli, qorxmaz,
mübariz insanlar jurnalistlik fəaliyyətlərində həyatın, dövrün ruhunu, xalqı
düşündürən problemləri əsas almış, elm və maariflə bağlı bir çox cəhətləri
yana-yana deyə bilmişlər. Həm də təqiblərə, hədələrə, məhrumiyyətlərə məruz
qala-qala demişlər, qorxmadan, cəsarətlə demişlər. Onlar sənətin imkan və vasitələrindən
bacarıqla istifadə edərək jurnalistika sənətinə bir siyasi kəskinlik,
mübarizlik, coşqunluq, publisistlik aşılamış
və onu ictimai həyatı, insan idrakını dərk etmə metodlarından birinə
çevirmişlər. Jurnalistika həm də ona görə güclü, sirayətedici, təsirli idi ki,
həyatın mahiyyətindən, bağrından qopub gəlirdi, varlıq elmi və bədii idrakla təhlil-tədqiq edilirdi.
Bu mədəni irsin sirlərinə yiyələnmədən həqiqi
jurnalist olmaq olmaz.” Bu mənada müasir jurnalistin üzərinə indi daha ağır və şərəfli vəzifələr düşür. O,
klassik irsi mənimsəməklə bərabər müasir elmin, texnikanın müxtəlif sahələrindən
də baş çıxarmalıdır. İnternet əsrinin insanlarıyıq. Qulu Xəlilovun uzaqgörənliklə
söylədiyi bir fikir bu gün bizim fəaliyyətimizin güzgüsüdür: " Müasir jurnalist
bugünkü elmin nailiyyətlərinə bələd olmasa, günün mühüm və vacib məsələlərini
öyrənməsə, yüksək dil mədəniyyətinə yiyələnməsə, jurnalist sənətinin ləyaqət və
şərəfini doğrulda bilməz.” Burada bir məsələni də vurğulayaq ki, Qulu müəllim həmişə
dilin saflığı uğrunda mübarizə aparan böyük vətəndaş alim idi. Qulu Xəlilov
üçün ana dilimizin ətrini, ruhunu, şeriyyatını, musiqisini, ahəngini, bütün gözəlliyini
təkcə dilçilərimiz deyil, həm də qələm əhli, xüsusən jurnalistlər qorumalıdır.
Qulu Xəlilov qətiyyəti budur: "Jurnalist fikirlərinin geniş oxuculara çatması
üçün öz yazılarında dil-üslub səlistliyinə, aydınlığına, axıcılığına diqqətlə
yanaşmalıdır.”
Yadımdadır, bizə "XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı”ndan
mühazirələr oxuyan professor Qulu Xəlilov imkan tapan kimi jurnalistikanın məziyyətlərindən
danışar, onun ixtisas sahələri arasında ən
şərəfli sənət olduğunu bildirərdi. Tövsiyə edərdi ki, ədəbi yaradıcılıq texnikasını
və söz sənətini dərindən öyrənməsək, yaxşı jurnalist ola bilmərik. Tez-tez
Avropa filosoflarına məxsus bir müdrik ifadə işlədərdi: "Jurnalistin iddiası hər
şeyə üstün gəlməlidir.” Amma sonra da belə izahın verərdi ki, bu iddia
dürüstlükdən, haqdan, ədalətdən, həqiqətdən, vicdandan, insana xidmətdən, mənəvi
zənginlikdən və nəhayət vətən məhəbbətindən keçməlidir. Xalqı və Xaliqi düşünmək
lazımdır. Çünki Allahsızlıq insanı məhv edər. Bütün gizlinləri görən və bilən
odur. İndi hərdən mətbuata bazar köşkü kimi yanaşanları gördükcə, fikirləşirəm
ki, Qulu müəllim onlar barəsində nə deyərdi? Məzəmmət dolu, yumor qarışıq, amma
kəskin, adamın yeddi qatından keçən ifadələri yadıma düşür: " Kal armudlar”. O,
bir məsələni də tez-tez vurğulayırdı ki, hər şeyin mayasında, bünövrəsində tərbiyə
durur. Həqiqətən də tərbiyəli insan həmişə qərəzdən, böhtandan, sözə xəyanətdən
uzaq qaçar. Sevimli və unudulmaz müəllimimizin,
əziz Qulu Xəlilovun Con Lokk yaradıcılığından çəkdiyi bir ləçək məzmun mənasına
görə bu gün də düşündürücüdür: "Doğrudan
da pis tərbiyə olunmuş adamda igidlik kobudluğa, alimlik pedantlığa,
hazırcavablıq təlxəkliyə, sadəlik qabalığa, həlimlik yaltaqlığa çevrilir.”
Allah sənə rəhmət eləsin, Qulu müəllim! Sən əsil insan, alim və köhnə kişilərdən
idin... Yerin necə görünür...
Flora XƏLİLZADƏ,
əməkdar jurnalist
əməkdar jurnalist