Əsas dilimizə olan sevgidir
"Azərbaycan
dili xalqımızın mənəvi sərvəti, dünya azərbaycanlılarının həmrəyliyinin
sarsılmaz təməlidir. Bu səbəbdən də onun qorunması və qayğı ilə əhatə olunması
müstəqil Azərbaycanın hər bir vətəndaşının müqəddəs borcudur”. Ölkə başçısı
İlham Əliyevin dilimizin qorunması istiqamətində verdiyi sərəncamlar
dövlətimizin atributlarından olan ana dilimizin
qorunması istiqamətində təkcə təssübkeşlik hisslərini artırmağa deyil,
həmçinin vətəndaşlıq mövqeyini möhkəmləndirməyə çağırışdır. Prezident dilimizin
vəziyyətindən, dil normalarının müxtəlif sferalarda pozulmasından narahatdır. Bu
günlərdə dövlət başçısının sədrliyi ilə Dil Komissiyasının yeni tərkibinin
təsdiq edilməsi, eləcə də yaxın aylarda prezidentin birbaşa tapşırığı ilə
keçirilən elmi-praktik konfranslar bu istiqamətdə təkcə görüləcək işlərin
çoxluğundan xəbər vermir, həmçinin hər bir azərbaycanlının dilimizin saflığının
və zənginliyinin qorunması istiqamətində daşıdığı məsuliyyəti xatırladır: "Ana
dilini qorumaq hər bir vətəndaşın borcudur. Biz dilimizi qoruyuruqsa, demək
milli kimliyimizi qoruyuruq”.
Heç şübhəsiz, Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi yaşaması,
möhkəmlənməsi, inkişaf etməsi həm də Azərbaycançılıq məsələsidir.
Dil normalarının bütün sferalarda pozulmasından şikayətlənən
mütəxəssislər problemlə bağlı Milli Məclisdə müzakirələrin aparılmasının,
elmi-praktik konfransların keçirilməsinin, KİV-də dilin təbliğinin genişləndirilməsinin
və s. tərəfdarı kimi çıxış edirlər.
Elə bir ay öncə prezidentin tapşırığı ilə keçirilən «Azərbaycan ədəbi
dilinin qorunmasında və inkişafında KİV-in rolu» mövzusunda konfrans da ana dilimizlə
bağlı bu sahədə yaranan qüsurları gündəmə gətirdi. "Hər bir xalqın dili təkcə
həmin xalqa mənsub insanlar arasında ünsiyyət vasitəsi deyil, həm də daha çox
onun tarixi yaddaşı, təfəkkür tərzi, dünyagörüşü, mədəniyyəti və
psixologiyasının zənginləşməsi xəzinəsidir. Ona görə də dövlət dilinin
saflığının qorunması, inkişaf etdirilməsi və zənginləşməsinə xüsusi qayğı
göstərilməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir»- deyə prezidentin köməkçisi Əli Həsənov
dilin qorunmasının hər bir azərbaycanlının daşıdığı vəzifə olduğunu vurğuladı. Təbii
ki, ictimai fikrə təsir imkanları baxımından televiziya və radio, digər kütləvi
informasiya orqanlarından yüksəkdə dayandığından bu sferada dil normalarının
pozulması daha böyük narahatlıq doğurur. Fasiləsiz təkmilləşən informasiya-kommunikasiya
sistemləri, texnoloji yeniliklərin insanlar tərəfindən sürətlə mənimsənilməsi,
maneəsiz informasiya mübadiləsi imkanlarının artması dövlət dilini
zənginləşdirməklə yanaşı, neqativ təsirlərə də məruz qoyur. PA rəsmisi bu kimi halların
həm cəmiyyətdə, həm də onun güzgüsü olan kütləvi informasiya vasitələrində
özünü qabarıq şəkildə büruzə verdiyini vurğuladı: "Təəssüf ki, tez-tez KİV-də,
o cümlədən elektron vasitələrdə dövlət dilinin norma və prinsiplərinə uyğun
olmayan söz və ifadələrin işlədilməsi müşahidə olunur”.
Alimlərin təşəbbüskarlığı
azdır
Dilimizin saflığının qorunması və zənginləşdirilməsi istiqamətində
prezidentin sərəncamı ilə hazırlanacaq Tədbirlər Planı isə bu istiqamətdə həlli
vacib işləri ortaya çıxaracaq. Dilçi
alimlər dilimizin qorunması istiqamətində atılacaq addımlar, Tədbirlər Planına
salınacaq məsələlər sırasında orfoqrafiya, orfoepiya, izahlı lüğətlərin, eləcə
də terminologiya lüğətinin hazırlanması, reklamların dilinin qaydaya salınması,
telekanallarda "Azərbaycan dili” verilişlərinin yer alması, Az.TV-də və İctimai
Televiziyada Ana dili ilə bağlı akademiya yaradılması, diktorlar, aparıcılar
üçün treninqlərin, kursların təşkili, bu istiqamətdə vəsaitlərin çap olunması, bədii
və tərcümə ədəbiyyatının, eləcə də sosial şəbəkələrin dilinə nəzarət və s.
məsələləri qabardırlar.
Komissiyanın üzvü, AMEA-nın
vitse-prezidenti, akademik İsa Həbibbəyli bir çox qurumların dilə etinasız
yanaşdıqlarını xüsusi vurğulayır. Xüsusən, media orqanlarında, o cümlədən
reklamlarda dildən istifadə bərbad vəziyyətdədir: «Xüsusən saytlarda dil
normalarının pozulmasına geniş şəkildə rast gəlinir. Bütün bunlar ana dilinə
sevginin olmamasından irəli gəlir». İ.Həbibbəyli yeni orfoqrafiya qaydalarının
yaranmasına ehtiyac olduğunu bildirir «Orfoqrafiya lüğətinə daxil olan sözlər
Azərbaycan dilinin işlək sözlərini müəyyən edəcək. Müstəqillik dönəmində yeni
orfoqrafiya lüğətinin hazırlanmasını dilin qorunmasının təməli hesab edirəm».
Akademik həmçinin, orfoepiya lüğəti probleminin olduğunu deyir: «Biz işlək,
yeni qaydalara uyğun Orfoepiya lüğəti hazırlamalıyıq. Alimlərimizin bu
istiqamətdə televiziya kanallarında, mətbuatda çıxış etmələrinin tərəfdarıyam.
Ancaq alimlərin bu istiqamətdə təşəbbüskarlığı azdır. Təkcə çevrədə müzakirə
etməklə heç nəyə nail olmaq olmaz”.
Dilin qorumağın təkcə dilçilərin vəzifəsi olmadığını deyən AMEA Dilçilik İnstitutunun direktoru, Dil
Komissiyasının üzvü akademik Möhsün Nağısoylu "Kaspi”yə açıqlamasında dilin
qorunması istiqamətində maarifləndirmə işini gücləndirmək və məsuliyyət hissini
artırmağın əsas vəzifələrdən olduğunu bildirdi: "Əvvəllər bir-iki qəzet çap
olunurdu. Bu gün isə qəzetlərin sayı həddən artıq çoxdur. Həmçinin əvvəllər bir
televiziya vardı, bu gün çoxlu telekanal yayımlanır. İlk növbədə dili yaxşı
bilmək və ona hörmətlə yanaşmaq lazımdır. Peşəkarlıq və məsuliyyət hissinin
artırılmasına ehtiyac var. Telekanal rəhbərləri kadr seçimində məsuliyyət hiss
etməlidirlər. Hazırda aparıcılar ən çox artistlər və ya müğənnilər arasından
seçilir. Xarici görünüşə diqqət verilməsi təbiidir. Ancaq onların Azərbaycan
dilində səlis danışa bilmələri nəzərə alınmalıdır. Təbii ki, hər kəs natiq ola
bilməz. Bu baxımdan məsələyə hərtərəfli yanaşmaq lazımdır”. Akademik dilin
qorunması istiqamətində cərimələrin tətbiqini də variantlardan biri hesab edir:
"Fikrimcə, qurumlar üçün cərimələr tətbiq olunsa, bu, məsuliyyət hissini
artırar. Artıq tariflərin müəyyənləşməsi ilə bağlı layihəni Nazirlər Kabinetinə
təqdim etmişik”.
Azərbaycan dili
verilişlərinə ehtiyac
Dil Komissiyasının üzvü, Azərbaycan
Dövlət Pedaqoji Universitetinin professoru Buludxan Xəlilov bizimlə
söhbətində Azərbaycan dilinin dövlət
dili kimi tədrisinə geniş imkan yaratmağın vacibliyini vurğuladı. Belə ki, Ana
dili ali məktəblərin hər bir fakültəsində tədris olunmalıdır: "Ali məktəblərdə tədris olunan "Azərbaycan
dili” və "Nitq mədəniyyəti”nə ayrılan saatlar nisbətən çoxalmalıdır”. Professor
bır sıra görkəmli ziyalıların, öz sahəsinin peşəkarı olan insanların doğma ana
dilində səlis danışa, öz sahəsi ilə bağlı fikrini Azərbaycan dilində ifadə edə,
yaza bilməməsindən narahatlığını ifadə edir: "Bu, o deməkdir ki, Azərbaycan
dilinin həm nəzəri, həm də praktik cəhətdən imkanlarından bir qisim ziyalılarımız
düzgün faydalana bilmirlər”. B.Xəlilov hesab edir ki, dilə münasibətdə vacib
məqamlardan biri sevginin formalaşdırılmasıdır: "Dili sevməsən tədris edə
bilməzsən. Hesab edirəm ki, televiziya kanallarında Azərbaycan dili verilişləri
açılmalıdır. Bu verilişlər isə nəzəri materiallardan ibarət olmamalıdır.
Verilişlərdə dili sevdirən ədəbi-bədii nümunələr səslənməli və izah olunmalıdır
ki, tamaşaçı dili sevə bilsin. Bunun üçün Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində
kifayət qədər sanballı nümunələr var”. Filoloq həmçinin yazı mədəniyyətinin
formalaşmasına ehtiyac olduğunu deyir: "Yazı mədəniyyəti kifayət qədər aşağı
səviyyəyə enib. Orta məktəb şagirdləri müstəqil şəkildə ərizə, esse və ya inşa
yazmaqda əziyyət çəkirlər. Ona görə də orta məktəbdə yazı vərdişlərini aşılamaq
üçün tədbirlər planı hazırlamaq lazımdır. Universitetdə oxuyan tələbələrin də
yazı vərdişlərində problemlər var. Onların dilin tələblərinə yaxından bələd
olmaları üçün yollar axtarmaq lazımdır”. B.Xəlilov dilin qorunması
istiqamətində KİV-in üzərinə böyük məsuliyyət düşdüyünü bildirir. Professorun
sözlərinə görə, mətbuat, radio və televiziyanın dilində çoxlu qüsurlar var.
AMEA-nın Dilçilik İnstitutunun Monitorinq şöbəsi bu istiqamətdə monitorinqlər
aparıb qüsurları ictimaiyyət üçün açıqlasa da, görülən işlər qənaətbəxş deyil.
Belə ki, Monitorinq şöbəsinin işini planlı şəkildə qurmaq lazımdır: "Televiziyaların
bu məsələdə məsuliyyət hiss etmələri üçün Dil Komissiyası bu istiqamətdə də
tədbirlər planı hazırlayacaq. Aparıcıların, diktorların danışığına nəzarət
planı hazırlanmalıdır”. B.Xəlilov görüləcək işlər sırasında dialektoloji sahədə
tədqiqatların aparılması, Azərbaycan dilinin izahlı lüğətinin sistemli şəkildə qaydaya salınması,
reklamların dilinə nəzarətin artırılması, dublyajın keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması,
tərcümələrin dilinin peşəkarlaşdırılması və s. məsələləri diqqətdə saxlamağın
vacibliyini bildirir: "Filmlərin, bədii əsərlərin tərcüməsinə xüsusi diqqət
yetirilməlidir. Eləcə də internet resursların geniş meydan aldığı dövrdə dil
xətalarının olmaması üçün elektron dərslik, lüğət və kitablar mükəmməl
işlənməlidir”.
Hər kəsin üzərinə düşən
vəzifə
"Azərbaycan dilinin tələffüz
qaydalarına uyğun ortaya çıxarılası bir lüğət hazırlanmayıb. Düzdür, müxtəlif
vəsaitlər var, ancaq onlar dilimizin qaydalarını olduğu kimi əks etdirmir” –
deyə dilçi alim Nadir Abdullayev qəzetimizə
açıqlamasında xüsusən KİV-də dil normalarının bir neçə istiqamətdə
pozulmasından narahatlığını ifadə etdi: "Sözlərin orfoepik qadalarının
pozulması halları baş alıb gedir. Yazılışı ilə deyilişi arasında fərq olan
sözlər yazıldığı kimi deyilir. Sözlərin vurğusu ilə bağlı da qüsurlar çoxdur”. Alim
hesab edir ki, qüsurlarla bağlı problemləri təkcə televiziya əməkdaşlarının
üzərinə atmaq olmaz. Belə ki, onların düzgün tələffüzlə bağlı istifadə edə
biləcəyi sanballı bir vəsait yoxdur: "Televiziya və radio aparıcılarının
danışığı etalon sayılmalıdır. Xalq onların dilindən bütün informasiyaları
eşidir. Ancaq onlara bu sahədə nəzarət yoxdur. Əvvəllər onlar dillə bağlı
ənənəvi kurslara cəlb olunurdular. Məsələn, diktor Azərbaycan-Ermənistan
sərhədi barədə danışanda elə danışır ki, sanki bir təntənədən xəbər verir. Və
yaxud hansısa bir faciə haqqında sanki heç bir şey olmamış kimi xəbər verirlər.
Telekanallara xüsusi mütəxəssislər dəvət olunmalıdır ki, aparıcılarla kurs
keçsinlər”.
Təbii ki, dilin qorunması istiqamətində vətəndaş cəmiyyətinin üzərinə
də böyük məsuliyyət düşür. Komissiyanın
üzvü, Azərbaycan Dil Qurumunun rəhbəri Sabir Rüstəmxanlı bu məsuliyyəti
nəinki etiraf edir, bu sahədəki problemləri birgə həll etməyə çağırır:
"Dilimizin terminoloji cəhətdən zənginləşməsi, türk dilləri ilə əlaqəsi, elmi,
fəlsəfi, tarixi üslublarının inkişafı, beynəlxalq imicinin güclənməsi, rusdilli
məktəblərdə ana dilinin yüksək səviyyədə tədrisi, reklam məsələləri, xarici
ölkələrdən gələn brend adların işlənmə mexanizmi və s. məsələlərdə problemlər
var. Bundan əlavə, KİV-də ədəbi dil normaları pozulur. Bu problemlərin həlli
üçün hər kəs üzərinə düşən vəzifəni icra etməlidir. Bu baxımdan, QHT-lərin, dillə
bağlı akademiyadan kənar müəssisələrin öhdəsinə daha ciddi vəzifələr
düşür”.
Dil Komissiyası dilimizin saflığının qorunması və zənginləşməsi
istiqamətindəki problemləri qabardacaq və həlli yolları üçün addımlar atılacaq,
bu şübhəsizdir. Əsas olan hər kəsin vətəndaşlıq mövqeyi və Ana dilimizə olan
sevgidir. Bu sevgi olandan sonra bütün qaydalara əməl olunacağı istisnasızdır.
Dayandur Tağıyev
Yazı Azərbaycan Respublikasının
Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi
Fondunun keçirdiyi müsabiqəyə təqdim etmək üçün hazırlanıb.