Elmin təməli
Bu ziddiyyətdən və onun qələbəsindən qaçmaq mümkün
deyil
İnsanın
varlığı təbiətdə fərqli və çox şeyləri ifadə edir. Bəzən insan varlığı təbiətlə
ziddiyyət təşkil edir. Elə onun fərqi də bundadır. Çünki hər zaman üstünlük fərqdən,
fərq isə ziddiyyətdən doğulmuşdur. Kainatda iki cür hərəkət mövcuddur. Bunun
biri təbii, digəri isə iradi hərəkətdir. Bütün aləm təbii hərəkətlə dönür, daha
doğrusu, yaşayır. Çünki yaşamın qayəsi və göstəricisi hərəkətdir. İnsan da aləmlərin
bir üzvü olduğu üçün o da hərəkətin təbiətinə sahibdir. Lakin kainatda olmayan,
lakin və yalnız insanda mövcud olan qeyri-təbii, yəni iradi hərəkət insana
ikinci bir yaşam, daha dəqiqi, paralel bir həyat bəxş elədi. Bu həyatın adı isə
əqli və mənəvi həyatdır. İnsandan başqa heç bir canlı belə bir yaşam tərzinə
malik deyil.
Bu paralelliyin ana xəttini isə heç şübhəsiz ki, elm təşkil edir. Əlbəttə,
yaranışın qayəsi elmdir. Yəni elm təbiətdə zatən mövcuddur. Lakin onun bilgi
halında üzə çıxması təbii yox, iradi hərəkətin məhsuludur.
O zaman belə çıxır ki, elm bilgidir. Əslində isə belə deyil. Çünki təbiət
haqqında bilgi başqa canlılarda da mövcuddur. Hətta, bitkilərdə və heyvanlarda
təbiət bilgisi insandan daha çox, daha sürətli və daha mexanikdir. Yox, elm sadəcə
bilgidən ibarət deyil. Elm bilginin emalıdır, istehsalıdır, inkişafıdır, əlavəsidir,
sistemidir, nəzəri əsasıdır... bunlar hamısı doğrudur. Lakin mənim üçün elm ilk
növbədə mənəvi hadisədir. Yəni insan yaradıcılığıdır. Mən hər zaman elmi incəsənətin
bir parçası hesab etmişəm. Maddi ehtiyacdan öncə elmə qarşı mənəvi ehtiyac
duyulur. Alim elmdən zövq alır, onu bir rəsm, simfoniya, poema kimi yaradır. Mənə
elə gəlir ki, insanın digər canlılardan fərqi və üstünlüyü də məhz elə
bundadır. İnanmıram ki, hər hansı bir elm adamı, ortaya qoymaq istədiyi nəzəri
sistemi ən başından bəri məqsədli, hədəfli və planlı şəkildə, yəni gələcəyi
düşünərək, istehsalata fayda vermək istəyi ilə ortaya qoysun. Bu zaman alimə
lazım olan ən vacib, ən birinci, ən məcburi keyfiyyət olan ilham gəlməz. Alim
öz elmi kəşfinə şeir kimi, musiqi kimi başlayır. Elm ilk növbədə təxəyyüldür,
imkansızlara doğru açılan romantik cığırdır. Nə Tomas Edisson, nə də Nikola
Tesla həvəs və eşq ilə keçirdikləri yuxusuz gecələrdə heç zaman düşünməzdilər
ki, bir gün onlar istehsalatda və biznesdə rəqib olacaqlar. Onlar heç bir zaman
təsəvvür edə bilməzdilər ki, cəmiyyət elmi biznesə çevirəcək. Zamanda səyahətin
mümkünlüyü haqqında düşünən Tesla, bunu hər halda, orta əsr Hindistanına gedib,
oradan qızıl küplər gətirmək üçün etmirdi. Elmin doğuluşu bu deyil. Elm belə
doğulmur. Sonra nəyə çevrilirsə çevrilsin, onun yaranmasının şərti bu deyil.
Hakimiyyət və güc sahibləri başından bəri dünyəvi, maddi düşüncələrlə alimləri
laboratoriyalara həbs edə bilərlər və bunu edirlər də. Lakin laboratoriya
küncünə həbs etmək üçün öncə bir alim lazımdır. Alimlik isə hakimiyyətdəkilərin
düşüncə sistemi ilə əmələ gələn bir şey deyil. Yəni varlığın birinci şərti
doğuluşdur ki, dediyimiz kimi, elm biznesdən doğulmur. Əksinə, biznes elmdən
doğulur.
Elm klassik və akademik düşüncənin məhsuludur. O, heç bir zaman populyar
kültürün bir parçası ola bilməz və olmur da. İncəsənət, obrazlı dillə ifadə etsək,
simfoniya kimi doğulub, pop mahnısı kimi həyatına davam edə bilər. Elm isə bunu
bacarmır. Hər bir hakimiyyət nümayəndəsi, əgər istəsə, şair, rəssam, bəstəkar
ola bilər. Lakin elm istəməklə olmur. Çünki onun təməlində istək yox, təbiətin
özü yatır. Elm Tanrının yaradıcılığıdır! Nəticədə, onun daşıyıcısı olan insan
da müdhiş bir yaradıcılıq əsəridir.
Lakin elmlə incəsənəti bir araya gətirmək və ya gətirə bilmək çox böyük bir hünərdir.
Yəni məsələn, Leonardo Da Vinçi həm alim, həm rəssam deyildi - alim rəssam idi.
Rəsm əsərlərini elmlə, çertyojlarını isə fırça ilə çəkirdi. Dediyimiz kimi, həm
elə, həm belə olmaq olar. Məsələn, insan, Əbdülqadir Marağayi kimi, elmdən bir
anlıq ayrıldığı zaman şeir yaza bilər və yaxud da rəsm çəkə bilər. Lakin elmi
şeirlə, musiqini elmlə vermək çox paradoksal və sensasion bir şeydir! Da Vinçi
bunu bacardı. Məhz elə buna görə də, onun əldə etdiyi çoxlu sayda elmi nailiyyətlər
elə proje və layihə olaraq gündəliklərində qaldı. Çünki o, özü belə istəyirdi.
Səbəbi isə çox sadədir. Məsələn, o, döyüş tankının, hətta helikopterin layihəsini
cızdıqdan az sonra anladı ki, bu layihələr çox tez bir zamanda güc sahiblərinin
əlində biznesə çevriləcək, onların gücünü daha da artıracaq. Ya da, öz gündəliklərində
də qeyd etdiyi kimi, dənizlərin dibində saatlarla, hətta günlərlə nəfəs almadan
qala bilmənin elmi yollarla mümkünlüyünü icad etdikdən sonra, birdən ağlına gəlir
ki, dəniz quldurları gəmilərin altını dəlmək üçün bundan rahatlıqla istifadə edə
bilərlər. Elə buna görə də, Leonardo Da Vinçi tarixdə ən məsum, ən zərərsiz
alim hesab edilir. İroniya və gülüş doğursa da, bu fikirlər həqiqətdir. Da
Vinçinin elmi ilham və incəsənətin bir parçası olaraq qaldı. İstehsalata keçmədi,
biznesə çevrilmədi. Nəticədə Leonardo Da Vinçi Albert Eynşteyn kimi, ömürlük
peşmanlığa düçar olmadı. Zavallı Albert, hardan biləydi ki, onun atom hissəciklərinin
hərəkət trayektoriyasını dəyişmək kəşfi nüvə bombasının ilhamvericisinə çevriləcək?
Bəli, elmin təməli, yaranış səbəbi çox məsum, ilahi və romantikdir. Leonardo Da
Vinçi də ömrü boyu bu təməl prinsipi qoruyub saxlamağa çalışdı. Bütün həyatı
boyunca biznesmen alim olaraq yox, rəssam alim olaraq qaldı. Təbiətin təbiətinə
zidd getmədi.
Lakin əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, elm, yəni yalnızca insan ağılının məhsulu
olan bu yaradıcılıq sistemi təbiətdən gəlmir, təbii ehtiyacın gətirdiyi axının
bir parçası deyil. Elm iddiadır, ilk növbədə. Elə buna görə də mövcud hərəkətə,
yəni dolayısı ilə varlığa ziddir. Ancaq bu ziddiyyətdən və onun qələbəsindən
qaçmaq mümkün deyil. Məsələn, elektrik lampalarının kəşfindən sonra axşamların,
gecələrin gözəlliyi, ideallığı, hüzuru və sakitliyi ölüb getdi. Biz bunun
nostaljisini nə qədər yaşasaq da, o, yenə də bir nostalji olaraq qalacaq. Çünki
elm yeganə sərkərdədir ki, heç bir zaman məğlub olmur. Heç elmə qarşı dirənişlər
də hər zaman axşamların romantikası kimi məsum deyil. Məsələn, bu dirənişin
öncüllərindən olan din, şam işığında mistik ibadəti qorumaq üçün elmə qarşı
çıxmır. Onun dərdi Tanrı haqqındakı əfsanələri qoruyub saxlamaqdır. Çünki dinin
mövcudluğu buna bağlıdır. Necə ki, məşhur bir romanda deyildiyi kimi, əgər Tanrının
varlığı elmlə sübut ediləcəksə, o zaman dinə nə qalır? Lakin yenə də deyirik
ki, bütün dirənişlər faydasızdır. Elm nə qədər akademik bir şey olsa da, onun
nailiyyətləri çox sürətlə populyarlaşır. Bu faktorun müsbət olduğu qədər də, mənfi
tərəfləri vardır. Söhbət, elmin inancı məhv etməsindən getmir. Əgər inanc məhv
olacaqsa, bunun səbəbkarı elm olmayacaq, inancın elmdən məhrum qalması olacaq.
Əsl məsələ elmin bilərəkdən parçalanaraq, əsas hədəfdən, hər şeyin vahid bir
sistemlə hərəkət etdiyinin elmi yollarla dərk olunmasından yayındırılmasındadır.
Məsələn, İsveçrədəki CERN laboratoriyasında yarım əsrə yaxındır ki, kuantum
parçacıqlarını toqquşdurub, antimateriya əldə etmək istəyirlər. Yəni yaradılış
anını, materiyanın necə və nədən doğulduğunu anlamaq istəyirlər və buna ən
yaxın zamanda nail olacaqlar. Dediyimiz kimi, elmə qalib gəlmək olmaz. Lakin gəlin
düşünək; orada illərdir çalışan dünyanın ən nəhəng fizikləri eyni anda gələcək
biznes projeləri haqda necə plan qura bilərlər?! Axı buna onların sadəcə,
zamanı yoxdur. Onların beynində belə bir qırış mövcud deyil. Bu, həm də insan təbiətinə
ziddir. Lakin indidən Avropanın ən böyük enerji korporasiyaları artıq tələ
qurmuş ovçu kimi marıqdadırlar ki, o quş yuvasından nə vaxt uçacaq! Buna
baxmayaraq, bir daha qeyd edirik ki, içəridəki
alimləri düşündürən şey bu deyil. Alim biznes planları qurarsa, onun beynində
elmə yer qalmaz. Çox heyf ki, mütləq üstünlük maddi məmnuniyyətin, canavarlığın,
dünyəvi gücün tərəfindədir. Bütün hakimiyyətlər elmdən bir silah kimi istifadə
etmişlər. Dəhşətli bir təzad çıxır ortaya - yaradılış anını - böyük partlayışı
öz gözləri ilə görmək istəyi hara, həmin kəşfin məhsulunu alıb böyük şəhərlərin
enerji ehtiyacını çox ucuz qiymətə ödəyə bilmək hara?! Hansı daha doğrudur?
İnsanın maddi rifahına xidmət etmək, yoxsa ümumbəşəri məfkurəni kökündən dəyişib,
necə deyərlər, dünyanı cəhalətdən qurtarmaq?! İnsanlığa hansı daha çox lazımdır
- elmi düşüncə, yəni bir mənada mənəviyyat, yoxsa material-məişət xoşbəxtliyi?!
Lütfən, mən bu suallara cavab tapa bilmirəm - bilənlər yardım etsin!!!
Elmi düşüncə kütləvi düşüncə deyil, kütləvi nəticədir. Fərdlərin ağlı kütlələrin
həyatına dönüşür. Ancaq bu həyat doğulduğu kimi deyil. Yəni kütləyə elm yox,
onun nəticəsi lazımdır. Nəticə isə aydınlıq, sadəlik və kütləvilik tələb edir.
Nəticəsiz qalan elm kütləviləşməyən praktikadır. Bu mənada alimlə aləm arasında
heç zaman doldurulmayacaq bir uçurum vardır. Məni alimlərin yox, elmin taleyi
düşündürür. Elm doğulduğu kimi yaşaya bilsəydi, yəni öz akademizmini, məsumluğunu
və romantikasını olduğu kimi kütlələrə transfer edə bilsəydi, nə olardı?! Heç nə!
Utopiyadan başqa heç nə! Mənim utopizmim eynilə buna bənzəyir ki, hər kəs
klassik musiqini anlayıb sevsəydi, ruhlar, qəlblər və ağıllar başqa cür olar, bəşəriyyətin
gələcəyi olduqca xoşbəxt olardı! Lakin bunu düşünmək belə, çox komikdir. Mənə məhz
indi məlum olur ki, niyə Bethovenin son sözləri belə olub: "Komediya
bitdi!" Bəli, çünki 9-cu simfoniyanın xoralında istisnasız olaraq bütün
insanlığa xitabən "qucaqlaşın, qardaş olun" demək və bütün ömrü boyu
bu idealla yaşayıb, o boyda əsərlər yaratmaq həqiqətən də çox komikdir! Ona görə
də, öləndə anladı ki, bir utopiya yaşayıb! Onun laboratoriyasında doğulan şey
ilə gerçək həyatın tələbləri bir-birinə tərs mütənasibdir. Böyüklərə heykəl
qoymaq onlara xəyanətdir! Çünki qəlblərdə, beyinlərdə, ruhlarda Hüseyn Cavid
yaşamır. O, sadəcə daş, yəni hərəkətsiz, həyatı olmayan bir heykəldir. Halbuki,
xitab etdiyi çoxluq onu düşünsəydi, yəni Cavid əfəndi hədəfinə yetişsəydi, indi
biz bambaşqa bir toplum idik!
Füzuli deyirdi ki, elmsiz şeir təməlsiz bina kimidir, tez bir zamanda
yıxılacaq. Qəribə paradoksdur - Füzuli yaşayır, ancaq sadəcə özü yaşayır,
füzulilər yaşamır. Yəni onun adı qaldı, ağızlarda isə dadı qalmadı. Bəşərin
damağında Füzuli tamı qalsaydı, Məcnun kimi sevərdi! İstəklər, xəyallar, utopik
komediyalar,... budur bütün dahilərin əldə etdikləri ən böyük nailiyyət! Fəzl
qiyamına qarşı Teymur qılıncı! Hansı qələbə çaldı görəsən - Fəzlin elmi, yoxsa
Teymurun hakimiyyəti?! Bizcə, bu savaşda bircə qalib var - o da kütləvilik
düşüncəsidir. Niyə? Çünki ümumdünya cazibə qanunu belə tələb edir. Hər şey
aşağılara doğru çəkilir. Heç bir şey dəniz səviyyəsinə yetişməyənə qədər
görünmür, dərk olunmur, qəbul edilmir!
Ancaq biz yenə də öz fikrimizdə israrlıyıq. Belə ki, elmin təməlini təşkil edən
4 ünsürdür: Su, Atəş, Torpaq, Hava. 5-ci element isə incəsənətdir! Yəni incə
düşünmək, bu dörd elementi yaradıcı bir şəkildə fərqli
boylara gətirmək. Həmin dörd ünsür elmin təməlini təşkil etsə də, elmin özü
deyil, sadəcə bilgidir, yəni varlıqdır. Onların əlaqə və ziddiyyətlərini iradi
bir hərəkətlə düşünüb kəşf etmək, onlara cürətli bir şəkildə müdaxilə etmək isə
elmdir, yəni insandır, insan təfəkkürüdür!
Fəxrəddin Salim