Elmimizi necə inkişaf etdirək?
"Azərbaycanda
elmin inkişafının sürətlənməsi üçün sadəcə, tədqiqatçılarda vətənpərvərlik ruhu
və bir az da tədqiqata maraq olmalıdır. Çox vaxt bəzi alimlərimiz müəyyən işlərdən
çəkinir və fikirləşirlər ki, bunu sona çatdıra bilməzlər. Buna görə daha sadə və
dünyada aktuallığını itirən iş görürülər. Aktual mövzular işləmək lazımdır.
Alim fikirləşməməlidir ki, götürdüyü çətin işi görməyə şəraiti olmayacaq. Tədqiqat
işini aparmaq üçün hər zaman şərait tapmaq mümkündür. Axı biz alimik, öz
yolumuzu özümüz cızmalıyıq”.
Bu sözləri
bizimlə söhbətində "Uğur hekayəsi” rubrikamızın qonağı Bakı Dövlət
Universitetinin müəllimi, 28 yaşlı fəlsəfə doktoru Elvin Məlikov bildirdi.
Qeyd edək
ki, Azərbaycanda elmin inkişaf etdiyini nə qədər desək də, görünən odur ki, bu
inkişaf tısbağa yerişi ilə gedir. Bu yerişlə isə dünya elminə çatmaq, elmdən
pul qazanmaq kimi xəyallarımızı gerçəkləşdirmək mümkün deyil. Bəs nə etməliyik?
"Dövlət prioritet sahələr seçməlidir”
Tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Sübhan
Talıblı deyir ki, ölkəmizdə
elmin inkişafı üçün xeyli iş görülməlidir: "Dünya elmi institutları ilə əməkdaşlığı
genişləndirmək, alimlərimizi dünya elm mərkəzlərinə elmi ezamiyyətlərə göndərmək,
bir neçə ölkə ilə müştərək elmi jurnalların çapı, Azərbaycan elminin dünyada təbliğinin
təşkili, xarici ölkə institutları ilə əlaqələrin qurulması, elmi işçilərin fəaliyyətinin
inkişafına dəstək olaraq onlara maddi və mənəvi dəstəyin gücləndirilməsi, özəl
kanallarımızda elmlə bağlı proqramların təşkili, KİV-də elmin təbliği, alimlərin
əsərlərinin nəşrinə dəstək və s. məsələlər əhəmiyyətlidir”.
Həmyerlimiz Bəhruz Məmmədov Niderland Krallığında təhsil
alandan sonra magistr
işini elmi rəhbəri ilə birlikdə elə sözügedən ölkədə şirkətə çevirib və ABŞ-ın
"Cottonwood” investisiya şirkətindən 1 milyon avro investisiya alıb.
Nanotexnologiyalar sahəsi ilə bağlı iş quran "Eurekite” şirkətinin həmtəsisçisi olan Bəhruz Məmmədov elmi
texnologiyanın inkişaf istiqamətini iki hissəyə bölür: "Birincisi,
proqramlaşdırma, digər istiqamət isə qeyri-proqramlaşdırma ilə əlaqəli
innovasiyalardır: yeni materiallar, yeni cihazlar və s.. Bu sahələri inkişaf
etdirmək üçün ilk növbədə universitetlərə üz tutmaq lazımdır. Azərbaycan
universitetlərində dünya səviyyəli elmi tədqiqat getməlidir. Hazırkı vəziyyətdə
buna bütün sahələr üzrə nail olmaq çətin olduğundan dövlət müəyyən prioritet
sahələr seçməlidir. Bundan başqa, qeyd etdiyim tədqiqat sahələrinə dünya
standartlarına uyğun və bir az da artıq maliyyə ayrılmalıdır. Lakin bu, işin
yarısıdır. Bundan başqa, yeni ideyaların həyata keçməsi üçün maliyyə yardımları
olmalıdır. Gənc iş adamları ideyalarını sınaqdan keçirmək və imkanları
araşdırmaq üçün maddi yardım almalıdır. Orta və kiçik sahibkarlığın inkişafının
marağında ən çox dövlət olduğu üçün, dövlət tərəfindən xüsusi fondlar
yaradılmalıdır. Bu fondların işləmə mexanizmi və işləmə prinsipləri Azərbaycandakı
Sahibkarlığa Kömək Milli Fondunun prinsiplərindən fərqli olmalıdır. Ümumilikdə
bu, dövlət strategiyası və yeni kadrların inkişafını tələb edən uzunmüddətli
prosesdir”.
Dövlətçilik maraqlarımıza təhlükə
Sosioloq,
iqtisad elmləri doktoru Əhməd Qəşəmoğlu cəmiyyətimizdə
elmə olan soyuq münasibətin olduqca
acınacaqlı və strateji cəhətdən dövlətçilik maraqlarımıza təhlükə olduğunu
bildirdi: "Çünki indiki dövr elmi idarəetmə dövrüdür. İstənilən idarəetmə
prosesi o zaman daha uğurlu, davamlı ola bilər ki, onun elmi təminatı güclü
olsun. Digər tərəfdən, ölkəmizdə bəzi super güclər öz maraqlarını elmin köməyi
ilə həyata keçirirsə, baş verənləri dərindən təhlil edə bilən elmi kadrlarımız
olmalıdır. Ölkədəki istənilən istehsal sahəsinin, sosial sferanın problemlərini
həll etmək üçün bizə müasir elmi düşüncəyə malik yeni nəsil lazımdır. İndi o
ölkə daha qabaqcıl ölkə sayılır ki, elmi tutumlu, intellektual mal istehsal edə
bilir. Elə bizim ölkədə öz maraqlarını elmi yollarla həyata keçirənlərin bir hədəfi
də bizim, elmə münasibətimizi soyutmaqdır”.
Sosioloqlun
fikrincə, elmə marağın güclü olması üçün ən əvvəl cəmiyyətdə elmə, elmi təminata
tələb artmalıdır: "Yəni bütün nazirliklər, şirkətlər, müxtəlif qurumlar öz fəaliyyətlərini
elmi təminat əsasında qurmağa can atmalıdır. Bu isə o zaman olar ki, həmin
qurumlarda elmi təminatdan düzgün istifadə etməyi bacaran işçilər və büdcədə bu
sahəyə ayırmalar olsun. İkincisi, elmlə məşğul olanların əməyi
stimullaşdırılmalıdır. Yaşlı, qabiliyyətli, əsl elmi işçilərin nüfuzu yüksək, həyat
tərzləri qənaətbəxş olmalıdır. Bu, yeni nəslin elmə marağının artmasında mühüm
rol oynayır. Televiziyalarda tez-tez həqiqi alimlərlə bağlı verilişlər verilməlidir.
Ölkəmiz o zaman qabaqcıl ölkələr sırasında ola bilər ki, biz eyni zamanda
bazara elmi tutumlu intellektual məhsul çıxara bilək”.
"Radikal dəyişikliklər edilməlidir”
Ə.Qəşəmoğlunun
fikrincə, təhsil sistemimizdə də ciddi dəyişikliklər edilməlidir: "Biz indi təhsilin
strukturunda yalnız o dəyişiklikləri etməliyik ki, təhsilin, elmin uğurlarına dərhal
kömək etsin. Təəssüf ki, təhsil sistemimizdə əzbərçilik prinsipi hələ də çox
güclüdür. Bunun nəticəsidir ki, hətta elmi dərəcələri olan mütəxəssislər belə, əzbərdən
danışmağa, məqalə yazanda əsasən öz
mühakimələrinə yox, icmal tutmağa daha çox can atırlar. İbtidai məktəbdən
başlayaraq şagirdlərdə yaradıcılığa, öz
potensialını üzə çıxarmağa həvəs yaradılmalıdır. Onlarla bu sahədə peşəkar mütəxəssislər
məşğul olmalıdır. Daha yuxarı siniflərdə, orta ixtisas, ali məktəblərdə
ixtiraya, kəşfə, ciddi elmi araşdırmalara maraq ciddi şəkildə gücləndirilməlidir.
Gənclərimizin bu sahəyə marağını artırmaq üçün stimul sistemi düşünülməlidir.
Bu kəşflər ölkənin imicini çox yüksəklərə
qaldıra bilər. Bundan başqa, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının, Elmi Tədqiqat
İnstitutlarının, ali məktəblərdəki elmi hissələrin iş prinsiplərində radikal dəyişikliklər
edilməli, elm ölkəmizin tərəqqisi üçün ən
vacib bir vasitəyə çevirilməlidir”.
"Elmlə bağlı sahələr dövlət büdcəsi hesabına fəaliyyət
göstərə bilməz”
Azərbaycan Gənc Alim, Aspirant və Magistrlər Cəmiyyətinin
sədri İlqar Orucovhesab edir ki, hər hansı ölkədə elmi inkişaf etdirmək üçün vacib olan bir neçə
amil var: "Bunlardan birincisi, həmin hökumətin elmin inkişafına yardım edib
etməməsidir. Azərbaycanda bu sahədə ortaya siyasi iradə qoyulub və ölkə
prezidenti bunu ən yüksək səviyyədə nümayiş etdirir. Digər tərəfdən, elmin
inkişafı ilə bağlı hüquqi bazamız da var. Milli Məclis "Elm haqqında qanun”u qəbul
edib. Eyni zamanda, Azərbaycan Respublikasının prezidenti cənab İlham Əliyev
ölkədə elmin inkişafı ilə bağlı milli strategiya imzalayıb. Milli strategiyanın
həyata keçirilməsi ilə bağlı dövlət proqramı qəbul edib və bu sənəd
2009-2015-ci illəri əhatə edib. Prezident yanında Elmin İnkişafı Fondu
yaradılıb. Yəni Azərbaycanda elmin inkişaf etdirilməsi ilə bağlı lazım olan səviyyədə
siyasi iradə, lazımi hüquqi baza mövcuddur. Amma məsələyə reallıq prizmasından
baxsaq, Azərbaycan elminin inkişaf etmədiyini etiraf etməliyik. Biz bunu dansaq
da, gizlətsək də, həqiqətdir. Azərbaycan elmi dünya elmindən geri qalır və
dünya elminin indeksində Azərbaycanın alimlərinin yeri aşağıdadır, aparılan tədqiqatlar
azdır. Deməli, burada aidiyyəti qurumların və insanların üzərlərinə düşən vəzifəni
yerinə yetirməyi qalır. Bəzən deyirlər ki, Azərbaycanda elmə ayrılan vəsait
ümumi büdcənin cüzi bir hissəsini təşkil edir. Amma məsələ bundadır ki, ayrılan
vəsaitin nə qədər hissəsi geri qayıdır. Başqa ölkələrdə olduğu kimi, bizdə də
elm özü pul qazandırmalı, yeni texnologiyalar, məhsullar yaratmalıdır. Ölkə
başçısının məqsədi ondan ibarətdir ki, yeni sənaye müəssisələri yaradılsın,
iqtisadiyyatın alternativ sahələri inkişaf etdirilsin. Burada elm öz sözünü deməlidir.
Elmlə bağlı sahələr dövlət büdcəsi hesabına fəaliyyət göstərə bilməz. Tutaq ki,
Azərbaycanın ədəbiyyatı, irsi, tarixi, ictimai sahələrin bir qrupunu dövlət
maliyyələşdirə bilər. Azərbaycan Neft-Kimya İnstitutu niyə dövlət büdcəsindən
maliyyələşməlidir? Azərbaycan neft ölkəsidir və nəyə görə bu müəssisə dövlət
büdcəsindən maliyyələşməlidir? Hesab edirəm ki, bu sahələrdə mütləq islahatlar
aparılmalıdır. Çox təəccüb və təəssüf edirəm ki, adi maşın üçün lampanı yarada
bilməyən Milli Elmlər Akademiyasının institutlarında yeni model maşınlarda gəzirlər.
Bu, absurddur”.
Azərbaycanda
elmi məsələləri həyata keçirilən ali dövlət təşkilatı statusunda Elmlər
Akademiyasının iştirak etdiyini deyən müsahibimiz ölkəmizdə elmi və
elmi-texniki siyasəti həyata keçirən mərkəzi icra hakimiyyəti orqanının olması
fikrini irəli sürür: "Azərbaycanda Elm, Təhsil və Texnologiyalar Nazirliyinin
olması vacibdir. Elm təhsildən başlayır və təhsildə olan bu və ya digər məsələlər,
problemlər, eyni zamanda, təhsildə olan neqativlər əlbəttə ki, elmin gələcək
inkişafı ilə bağlı ciddi problemlərə gətirib çıxarır. Texnologiyanı ona görə
qeyd etmək istəyirəm ki, elmin yekun məhsulu, xüsusilə dəqiq elmlərdə,
yeni texnologiyalardır”.
Oxumaqla deyil, gərək adamın bəxti ola?
Psixoloq Orxan Orucun fikrincə, elmin inkişafı üçün insanlara kiçik
yaşlarından həvəs yaradılmalıdır: "Uşaqlar ağ lövhə kimidirlər və əsasən ətrafdakı
insanların, xüsusilə valideynlərin davranış və reaksiyalarını təqlid etməklə
öyrənirlər. Elmə həvəsin yaranması və ya yaranmaması sözsüz ki, elə uşaqlıq
dövründən başlayır. Uşaqlıqdan elmi mühit, ailəsində kitab oxuyan adam görməyən
çox az sayda insan olar ki, gələcəkdə kitaba sevgisi olsun. Gözünü açıb ailə
üzvlərini seriallara baxan, "oxumaqla deyil, gərək adamın bəxti ola” yanlış
düşüncəsini eşitməklə böyüyən uşaqların böyük əksəriyyətinin elə bu cür də
yaşayıb öz uşaqlarını yetişdirməsi ehtimalı çox yüksəkdir. Ümumiyyətlə, cəmiyyətimizdə
elmə qarşı münasibət heç də birmənalı və heç də həmişə pozitiv istiqamətdə
deyil. "Filankəsin oxumaqdan başı xarab olub”, "çox oxuyan yox, çox gəzən çox
bilər” kimi yanaşmalar elmə münasibətin uşaqlıqdan zəif qurulmasına səbəb olur.
Düzdür, cəmiyyətdə hər kəsin elmlə məşğul olması vacib deyil, amma elmə maraqlı
insanların sayı nə qədər çox olarsa, uşaqlıqdan elmə sevgi ilə böyüyən cəmiyyət
üzvləri nə qədər çox olarsa, elmin inkişafı bir o qədər sürətli və hərtərəfli
olar”.
"Alimlərin daha çox qazanmaq şansı var”
Sonda
qeyd edək ki, Azərbaycanda alimin pulsuz olması ilə bağlı fikirlər var. Amma
müsahibimiz gənc alim Elvin Məlikov bu
fikrin stereotip olduğunu düşünür: "Alimlərin daha çox qazanmaq şansı var. Məsələn,
Azərbaycanda və Avropa ölkələrində alimlər üçün elan edilən layihələrdə iştirak
edib qrant udmaq olur. Mən bu cür qrant layihələrində iştirak edirəm. Məsələn,
bir müddət Avropa Komissiyasının 7-ci çərçivə proqramı qrantında iştirak etmişəm.
Bundan başqa, BDU-nun 50+50 qrantı və Azərbaycan Respublikası Prezidenti
yanında Elmin İnkişafı Fondundan layihələr udmuşam və onları tədqiqatımda
istifadə etmişəm. Yəni müasir texnologiyalardan başı çıxan alimlərin pul
qazanması o qədər də çətin deyil”.
Lalə MUSAQIZI