Ehtiyatlı olun, bu, Çexovdur
Dünya ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Lev Tolstoy Anton Pavloviç
Çexovun yaradıcılığı haqqında belə deyib: "Əgər bütün rus ədəbiyyatı təsadüf
ucbatından yoxa çıxsaydı və təkcə Çexovun hekayələri qalsaydı, bunlar əsl rus
həyatı barədə bütün dünya xalqlarında aydın təsəvvür yaratmaq üçün kifayət
edərdi”.
Elə bu təsəvvürün aydınlığında onu duymaq üçün bu günlərdə Mingəçevir
Dövlət Dram Teatrının səhnəsində rejissor Nicat Alatoranın (Mirzəzadə)
quruluşunda Çexovun "Ayı” vodevilinə - xəfifcə gülüşünə baxmaq qərarına gəldim.
Öncə deyim ki, birpərdəli zarafat, müəllif tərəfindən N. N. Solovtsovaya ithaf
olunub. Əsasən vodevilin üç iştirakçısı olan və 50 dəqiqə davam edən tamaşaya,
rejissor Nicat Alatoran tərəfindən bir məkan çərçivəsində cərəyan etməklə, altı
iştirakçı ilə quruluş verilib. Yəni rejissor səhnəyə əlavə üç köməkçi obraz
əlavə edib. Əlavə olunan obrazlar heç də rejissor təxəyyülünün yeni təqdimatı
deyil. Bu obrazlar Çexovun digər pyeslərindən götürülən, onun öz düşüncələrinin
məhsuludur. Ancaq bu əlavələr heç də vodevilin tam olaraq açılmasına xidmət
etmir. Əksinə, səhnədə daha çox əsas obrazların əl-ayağına dolaşır.
Çexov özünün 1888-ci ildə qələmə aldığı "Ayı” vodevilində ciddi
sosial-əxlaqi problemlər qaldıraraq, onun yığcam, konkret bədii şərhini verir.
Belə ki, "Ayı”nın süjeti çox sadədir. Sadə olduğu qədər də çətindir. Pərdə
açılar-açılmaz, ilk andaca böyük coşqu və sevgi ehtirasları ilə dolu olan
qadının taleyi ilə qarşılaşırıq. Yelena İvanovna Popova adlı gənc mülkədar dul
qadın, vəfat edən ərinin hələ də yasını saxlamaqda davam edərək, bir ilə
yaxındır ki, evindən kənara çıxmır. Nökəri, yaşlı Luka – aktyor Asim Məmmədov
isə gənc qadının bu cür həyat tərzi keçirməsinə görə, onu məzəmmət edir, yas
saxlamaqdan qurtarıb, yeni həyata atılması üçün dilə tutmağa cəhd göstərir.
Lakin ərinə vəfalı olan xanım, bu mövzuda heç nə eşitmək istəmir, həyat tərzini
dəyişmək, yeni həyata başlamaq üçün ona təzyiq göstərən xidmətçinin
təkliflərini qətiyyətlə rədd edir. Müəllifin təsvirindən və vodevildə yaşlı
xidmətçi Lukanın sözlərindən bəlli olur ki, o, qəşəng, cavan, enerjili, "xəmiri
südlə qandan yoğrulan” və ərinin sevgisinə son dərəcə vəfalı, sədaqətli olan
güclü bir qadındır. Hərçənd ki, sağlığında əri ona heç də qiymət verməyən,
dəfələrlə xəyanət edən, ona istənilən diqqəti göstərməyən bir tip olaraq təsvir
edilir. Bu inciklik uzun müddətdir ki, onun qəlbinə hakim kəsilib. Gənc qadın
bununla ərinə, həyatda həqiqi məhəbbət və sədaqətin mövcud olduğunu sübut
etməyə çalışır. Onun sözlərinin bir qismində də matəm, tabut, kölgə, məzar kimi
ölüm sematikası ilə əlaqəli olan bir sıra ifadələrə rast gəlmək mümkündür. Bütün bunlar göstərir ki, həyat onun üçün
artıq tükənib. O, melanxoniyaya məruz qalaraq, ətraf çevrəsinə son dərəcə
biganə və laqeyddir.
Bütün bu sadalananlara baxmayaraq, səhnəni seyr etdikcə, elə ilk
andanca hadisələrin nə qədər sönük başlaması və aktyor ifalarının göstərmə
xarakterli olması məndə böyük təəssüf hissi oyatdı. Ən əsası da, rol bölgüsünün
düzgün aparılmaması da tamaşaya olan baxışlarımı tamamilə dəyişdi. Belə ki,
vodevilin əsas obrazı olan Popova, müəllif Çexov tərəfindən 30-35 yaşlarında
yanaqları zənəxdanlı gənc dul təsvir edilsə də, səhnədə respublikanın xalq
artisti, 73 yaşlı görkəmli sənətkar Ella Yaqubovanın görünməsi çox təəccüblü
idi. Əslində qeyd etməliyəm ki, Çexovun yaradıcılığı XIX əsrin 80-ci illərindən
başlayır. Bu dövrdə Avropa incəsənəti və ədəbiyyatında mühüm dəyişikliklər baş
verib. Yazıçılar və yaradıcı şəxslər bu dövrdə klassik realizmdən imtina edərək,
yeni təsviri üsul və metodlara üz tutublar. Məhz bu baxımdan da Çexov,
yaradıcılığının ilkin mərhələsində həyatın dramatik tərəflərini canlı və bədii
əks etdirmək üçün həcmcə kiçik, yığcam vodevil janrını seçib. Lakin o, seçdiyi
janrı əvvəlki ənənələrdən uzaqlaşdıraraq, keyfiyyət baxımından əhəmiyyətli
dərəcədə zənginləşdirərək, əsasən yüngül mövzularda yazaraq, mənasız gülüş
doğuran özünəqədərki rus vodevilini məzmunca ciddi, əhəmiyyətli janrlara -
komediya və drama yaxınlaşdırıb. Daha doğrusu, Çexov komediya, yaxud dramla
vodevilin fərqini yalnız onların həcmində görüb. Məhz bu prinsipdən çıxış edən
yazar, vodevili ənənəvi mənada deyil, birpərdəli dram, yaxud komediya kimi
dəyərləndirib.
Bildiyimiz kimi, Ayı – slavyanların, arxa, havadarı kimi, onların
ehtiram mücəssəməsi olan totemi sayılır. Eyni zamanda, rusların da xalq
nağıllarında ağırtərpənən, astagəl, lakin güclü, əzəmətli ənənəvi bir obraz
olaraq əksini tapır. Adətən cəmiyyət içərisində özünü apara bilməyən, qanmaz,
kobud, ağına-bozuna baxmayan, tərbiyəsiz adamlar bir qayda olaraq "ayı”
adlandırılırlar. Vodevilə nəzər salarkən bütün bu sematik cəhətlərin hamısı bir
küll halında mülkədar Qriqori Stepanoviç Smirnovda xarakter olaraq cəmlənib. O,
əvvəlcə Yelena İvanovnanı kobud, "yontalanmayan” qadın kimi qəbul edir və onun
incə, həssas duyğularını, əri üçün keçirdiyi hüzn və xiffəti dərk etməkdə
çətinlik çəksə də, axırda həqiqi, qüvvəli bir fərd kimi qadının təxəyyülündə
olan kişiyə çevrilir.
Popovanın evinə öz borcunu almağa gələn mülkədar Smirnov həmçinin bir
xarakter olmaq etibarı ilə bu qadın qəhrəmanla müqayisədə tam onun əks bir
versiyasıdır. Əslində o, gündəlik, zəruri qayğılarla yüklənən, romantik
hisslərə yad, coşqun, əzmli və qətiyyətli addımlar atmağa qadir olan bir
şəxsdir. İlk anlarda onun nitqi kobud, acı, tikanlıdır və qadının iztirablarına
süni bir tərz kimi baxır. Amma qadının temperamenti oyanıb baş qaldırdığı və kişiyə
meydan oxuduğu zaman, mülkədar başa düşür ki, qarşısında heç də səfeh və aciz
olmayan, yüngülxasiyyət, başıboş bir dul qadın deyil, əksinə, güclü, həyatsevər
bir xanım dayanmışdır.
O, qadına valeh olaraq bir neçə dəfə "İlahi, bu necə qadındır!” - deyə
təkrar edir. Beləliklə, Çexov burada təbii və sadə bir yüngüllüklə məhəbbətin,
gözəlliyin, gəncliyin, coşqunluğun və həyat eşqinin insan üçün nə qədər vacib
olduğunu vurğulamağa çalışır. Smirnov obrazını respublikanın əməkdar artisti
Şıxı Yaqubov ifa edir. O, səhnədə hər zaman müəllif ideyasına sadiqliyini
peşəkar aktyor ifası ilə təqdim etməyə çalışır.
Hadisələr dul qadından Smirnovun borc pullarının tələb edilməsi ilə
daha da gərginləşir. Ancaq qadın pulları yalniz "birisi gün” ödəyə biləcəyini
bildirsə də, israrlı və inadlı olan Smirnov adlı bu mülkədarın özü də borclu
olduğu üçün və borcunu ödəyə bilməzsə, əmlakının müsadirə olunacağını bildirib,
təkidlə, pullarını elə bu gün almaq istədiyini bəyan edir. Mübahisə uzanır və
son anda məsələ daha da ciddiləşərək duel vəziyyətinə çatır.
Qadın bu dueli qəbul edir. Qadının qorxmazlığını, cəsarətini və heç
bir şeydən çəkinmədiyini görən mülkədar, onda olan temperamentə valeh olur.
Başa düşür ki, həyatda axtardığı qadına rast gəlib və ona aşiq olub. Bütün bu səhnələr
daha çılğın və həssas coşqu ilə davam etməli olduğu halda, obrazlar sükut
içində bir süstlüklə hadisələrin inkişaf mexanizminə belə daxil ola bilmir,
əksinə, hər iki obraz sanki səhnədə bir-birinə yad xarakterik xüsusiyyətləri
ilə sezilir.
Qeyd etmək lazımdır ki, vodevilin süjeti nə qədər sadə olsa da,
burada bir neçə ənənəvi sxemi özündə cəmləşdirir. Hələ Şekspir dönəmindən bizə
çox yaxşı tanış olan "inadcılın əhliləşdirilməsi” motivi bu vodevildə də özünü
büruzə verir. Əlbəttə ki, vəfalı və ya dul qadını ovsunlamaq, şirnikləndirərək tovlamağın
və başdan çıxarmanın ustası olan Don Juandan gələn səsləşmələr də Çexovun vodevilində
onun ideyasına müəyyən mənada təsirini göstərib.
Vodevilin kulminasiya nöqtəsi olan duel səhnəsi də parodiya və
ənənəvi motiv oyunları zəminində qələmə alınıb. Burada döyüşə kişi və qadın
cəlb edilir və elə buna görə də, duel səhnəsi özünün həqiqi mənasından başqa
bir də məcazi məna daşımaqla məhəbbət, eşq uğrunda gedən mübarizə simvoluna
çevrilməyə başlayır.
Rejissor Nicat Alatoran məhz bu ideyanı əsas götürərək vodevilin
səhnə traktofkasında sevginin əbədi bir məşəl olaraq yandığını təqdim etməyə çalışır.
60-80-ci illərdə fəaliyyət göstərən fransız rəssamları belə bir
nəzəriyyə ortaya çıxarıblar ki, fotoşəkil icad olunandan sonra dəqiq təsvirə
ehtiyac yoxdur və təsvir görüntü ilə yanaşı, təsvir edənin, yəni yaradıcı
şəxsin təfəkkürünü də özündə ehtiva etməlidir. Yəni rəssam, yazıçı gördüyündən
başqa, necə gördüyünü də təsvir etməyi bacarmalıdır. Elə bu əsasla da ona görə
təsvir olunan obyekt və onu müşahidə edən subyekt üst-üstə düşür. Məhz Çexov da
impressionistlər kimi, yəni 60-80-ci illərin nümayəndələrindən olaraq həyatı
daim hərəkətdə təsvir edib. Məhz ona
görə, elə bir təsvir yaratmağa çalışırdılar ki, guya bu hadisə hal-hazırda
gözümüzün önündə, biz orda iştirak edərək baş verir. Bunun üçün də onlar
müəyyən sözlər seçirdilər ki, dəqiqliyi, bu dəqiqə baş verəni bizə çatdıra
bilsinlər. Rejissor Nicat Alatoran məhz bu ideyanı əsas götürməklə, Popovanın
vəfat edən həyat yoldaşının evdə asılan portretini canlı obraz formasında
təqdim etməsi, heç də bu məqsədə xidmət etmirdi. Əksinə, səhnədə aktyor Aydın
Quliyevin Nikolas obrazında müxtəlif səpkili jest və hərəkətlər göstərməsi
müəllif ideyasının təqdimindən çox uzaqdır. Beləliklə, təəssüf ki, rejissor
traktofkasında bu ideya quruluş mexanizmində öz həllini tapa bilməyib. Bununla
yanaşı, iki qulluqçu xanım surətlərinin-aktrisalar Nargilə Abdullayeva və
Fəridə Məmmədovanın da səhnədə köməkçi obraz olaraq göstərilməsi vodevilin ideya
və bədii cəhətdən daha dolğun bir formada Çexov yaradıcılığına uyğunlaşması
ideyasından çox uzaqdır.
Əslində vodevilin əsas ideyası "bütün insanlar heç də eyni ola
bilməzlər, həm kişilərin, həm də qadınların içində elə fərdlər tapılır ki,
onların dünyagörüşü heç də eyniyyət təşkil edə bilmir, eyni bir sosial problemə
onlar tamamilə əks bir mövqedən baxmağa qadir olsalar belə, yenə də ümumi dil
tapıb bir yerdə yaşamağa məhkum ola bilirlər” fikrindən qaynaqlanır. Təəssüf
ki, yeni səhnə quruluşu bu ideyanın Çexov baxış və görüşləri ilə eyni bir
formada təqdim olunması ehtivasını tamaşaçıya təqdim edə bilmir.
Tamaşanın quruluşçu rəssamı, respublikanın əməkdar rəssamı Rafael
Həşimov və musiqi tərtibatçısı isə Elnur Rəsulovdur. Quruluşçu rəssam Rafael
Həşimov yenə də səhnədə öz işini yüngülləşdirmək xətrinə bir necə tamaşanın
dekorlarından istifadə etməklə, səhnə tərtibatı verib. Bu da Çexov
yaradıcılığına və onun vodevilinin ideya bədii formasının açılmasına ziddir.
Görünür, rəssam vodevili oxumadan səhnədə hadisələrin vəziyyətinə uyğun olaraq
tərtibat verməyi daha üstün tutub. Bununla da, tərtibat sönük və rejissor
işinin daha da çətinləşməsinə xidmət edib.
"Aktyorluq sənətinin texnikası
yoxdur və ola da bilməz” fikrini eşidəndə bədbinləşirəm. Bədən aktyorun
alətidir. Rejissorumuz məhz bu xüsusiyyətləri, tamaşanı hazırlayarkən dərindən
duymalı idi. Unutmayaq ki, Çexov yaradıcılığı eksperimentə uyğun gəlmir. Hər
bir teatr isə "Yuğ”çuluq demək deyil. Ehtiyatlı olun, bu, Çexovdur!
Anar Burcəliyev,
teatrşünas