Ədəbiyyatın adamı insan etmək gücü
Artkaspi.az
"Eyni suallar” adlı layihəyə davam edir. Bu dəfə hind əsilli ingilis
yazıçı Salman Rüşdinin müsahibəsində cavablandırdığı sualları yazar Rəşid
Bərgüşadlıya ünvanladıq. Hər iki müəllifin
cavablarını təqdim edirik:
– Müsbət və mənfi ədəbi qəhrəmanlarınız
kimlərdir?
Salman
Rüşdi: Müsbət qəhrəmanım heyvanların və quşların içalatını ləzzətlə yeyən
Cənab Leopold Blumdur. O həm də anti-qəhrəmandır. Amma müsbət tərəfləri daha
çoxdur. Deyə bilərəm ki, Frodonun da (red. C.R.Tolkien – "Üzüklərin hökmdarı”)
kifayət qədər fanatı olmuşam. Baxmayaraq ki, o, Semuayz Qemci ilə ortaq
qəhrəman idi. Mənfi qəhrəmana gəldikdə isə, bu gün, doğrudan da, yaxşı təsvir
edilmiş obrazlar var. Dikkensin bir neçə belə obrazı olub. Yuria Hip, Vekford
Skvirs. Yenilərdən isə Jozef Hellerin "Maddə – 22” romanındakı Milo
Minderbinder.
Rəşid
Bərgüşadlı: Bəlkə də, iki günə bir kitab oxuyuram, ancaq gecələr, amma bircəciyi
də yaddaşımda qalmır. Di gəl ki, Yaşar Kamalın "İncə Məmməd”i heç vaxt yadımdan
çıxmır, illah da, – "Hatçe artıq qadın olmuşdu”... – o, mağarada olanları
bütövlükdə ifadə edən bu cümlənin gücü. İndiyədək yadımdadır, əsərin
kulminasiyası mətnin ortasındaydı – 84-cü səhifədə. Avdı Ağanın əli ətəyindən
uzun qalan hissələr...
Oxucu olaraq hər şeyi
kəllə-mayallaq qəbul etməyin xəstəsiyəm, hər təsviri-tablonu tərsinə çevirib
baxıram mətnlərdə. Maraqlı, fərqli bir şey görməyəndə imzanı salıram qara
siyahıma, bir də ondan heç nə oxumuram.
– Sizi siz edən hansı kitabın adını qeyd edə
bilərsiniz?
Salman Rüşdi: "Min bir gecə”.
Rəşid
Bərgüşadlı: Lyosanın bir fikri var: "Ədəbiyyatın işi üsyandır, yazmaq üsyan
etməkdir”. Belə deyək, ədəbiyyatın adamı İnsan etmək gücünə inanmıram, lakin
ayaqüstü qaldırıb dikəltmək üçün əlindən tuta bilir. Həm strukturu, həm də dili
mükəmməl olan əsərlər mənim üçün əsrarəngiz zövqdür. Mətndə hər zaman təəccüblü
şeyləri axtarıram, təkcə şüurumuzda, ağlımızda olanları deyil, həm də qəribə
instinktlərimizi, məhrəm istəklərimizi, sirlərimizi yazan qələmin aşiqiyəm mən.
Bu baxımdan milli nəsrimizin bel sütunu kimi "Dəli Kür”ü görürəm. Bu əsərə
dünya ədəbi kontekstindən baxanda ən çox ona görə misilsizdir ki, Cahandar Ağa
bulaq başında bircə anda hər Azərbaycan kişisinin cürət etməyəcəyi qərarı verir
və vurulduğu gəlini atın tərkinə atıb qaçırmağı bacarır. Soruşmur e, kimin
qızısan, ərin varmı, subaysan yoxsa? Oğluyla, arvadıyla, qonum-qonşuyla,
el-obayla düşmən olur. Niyə? Çünki adət və mövcud ənənələrə zidd gedib, ətraf
aləmin gözü götürmür ki, bir nəfər bu qədər xoşbəxt, azad olsun. Hansı ki,
ətrafdakıların çoxu Cahandar Aga kimi olmaq istərdi, amma bacarmazlar, çünki
əlində olanları itirmək qorxusu, "namus-qeyrət", "camaat nə
deyər?" əndişəsi var. Ətrafın həsəd, qorxaqlığı, paxıllığı, çarəsizliyi
fonunda İsmayıl Şıxlı mövzunun bu qatını zəngin xarakterlərlə o qədər mahir
işləyib ki. Bunu ancaq şücaətli, kişiyana, səmimi və qorxmaz qələm edə bilərdi.
Başqa birinin namusu üzərində oturmuş kişi və öz namusunu təmizləmək üçün doğma
bacısını ölümə qurban edən Kişi!!! Hələ molla Sadığın müsəlman qiyafəli
şoularına baxın... Çay qırağında qəzəbli baxışlarıyla Kürü durduran, başının
ölçüsünü itirən, iki papaqlı kişi xoşbəxt idimi, xoşbəxt oldumu, xoşbəxt ola
bilərmi? – bax bu suallar səni, sənin də tərəfini saxladığın adət-ənənə ilə
üz-üzə qoyur, başın əsərdən açılanda, həyatın yekə daşlarına başın dəyəndə isə
hər dəfə bu suallara təkrar cavab axtarırsan. Səni sən edən əsl ədəbi mətn bax
belədir – sənin edə bilməyəcəyini, həyatda buraxdığın şansları sənə acı sillə
kimi xatırladır, iliyini gizildədir, təpəndən tüstü çıxardır və səni başqa
dünyalara aparır. Oxucu başıhəşirində
qalır, – "Cavandar Ağa kişi adamdır,
yoxsa, bişərəf? – bax müəllif buna qarışmır, o, sadəcə mətni, mətn isə imzanı
yaradır, gicitkəni oxucunun yaxasında buraxıb qıraqdan gülür... Həmişə demişəm,
milli nəsrimizdə qalıcı əsərlər yaratmaq üçün ən təmiz iki bulaq var – Süleyman
Rəhimov dili, səmimiliyi və İsmayıl Şıxlı xarakterləri...
– Deyək ki, bir ədəbiyyat gecəsi təşkil
edirsiniz. Hansı üç müəllifi dəvət edərdiniz?
Salman
Rüşdi: Yaşayanlardan – Oster, Delillo, Makyuen. Vəfat edənlərdən isə Coys,
Prust və Kafka.
Rəşid
Bərgüşadlı: Yaşayanlardan yazıçı olaraq Ömər Xəyyamı (Xəyyam Mazanovu deyirəm, –
heyf ki, hiss və duyğuların mükəmməl rəssamı olduğu halda özünü Facebook
statuslarında çürüdür), Şərif Ağayarı (cavan yaşda müdrik qələmi var),
ədəbiyyatşünas kimi Seyfəddin Hüseynli və Zakir Məmmədi (hər ikisinin ədəbi
detalın iliyinə işləyəcək qədər hissi duyumları var), ədəbi təhlilçi kimi Əsəd
Cahangiri, Mehman Qaraxanoğlu və Cavanşir Yusiflini (bir-birinə tam zidd, amma
kamil analiz üslubları var). Axirət sakinlərindən isə Abasqulu Ağa Bakıxanovu,
Hüqo və Hesseni.
–
Yazdıqlarınız arasında ən çox bəyəndiyiniz və sizin üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb
edən əsər hansıdır?
Salman
Rüşdi: Oğullarıma həsr etdiyim iki əsər: "Harun və Nağıllar dənizi”, "Luka
və həyat yanğısı”.
Rəşid
Bərgüşadlı: Əlimdəki qələmin imkanlarını faş edən mətn kimi "Ətcəbala arzular”
adlı hekayəmi. Bu hekayə təbimə o qədər yaxındır ki, yazmaq üçün dilimizin
imkanlarıyla qane ola bilmirdim və sağır-nun hərfindən istifadə edərək
hisslərin yeddi rəngdən artıq çalarını qarışdırmağa cəhd etmişdim.
–
Hansı əsərlər sizi təkrar-təkrar özünüzə qaytarır?
Salman
Rüşdi: Kafkanın "Çevrilmə”, Bellounun "Oqi Marçın macəraları”, Borxesin
"Fantaziyalar”, Kalvinonun "Ağacların baronu”, Qrassın "Tənəkə təbili”, Qarsia
Markesin "Yüz ilin tənhalığı”, Anqela Karterin "Qanlı otaq”, Xristofer Loqun
"Döyüş mahnısı”, Derek Uolkotun "Omeros” əsərləri.
Rəşid
Bərgüşadlı: Xulio Kortasarın "Xana-xana oyunu” əsəri. Hələ beşinci mütaliədən
sonra da yazarın fəndlərini tam tuta bilməmişəm.
– Bəs hansı kitabları hələ də oxumadığınıza
görə utanırsınız?
Salman
Rüşdi: Mütaliəmdə bəzi boşluqlar olub, amma buna görə utanmaq üçün artıq çox
yaşlıyam. Ümid edirəm, "Midlmarç” barədə fikirlərimi dəyişəcəyəm.
Rəşid
Bərgüşadlı: 7-8-ci sinifdə oxuyanda böyük qardaşımın yastığının altından "Min
bir gecə” kitablarını açıb xəlvət göz gəzdirəndə üstümə çıxıb məni qəşəngcə
əzişdirmişdi, sonra da "Kəlilə və Dimnə”ni vermişdi oxumağa. O vaxtdan gözümün
odu alınıb və "Min bir gecə”yə yaxınlaşmaqdan çəkinsəm də nəfsim qalıb, oxumaq
istərdim onu.
Zəruri
qeyd: Salman Rüşdi müsahibəsi sim-sim.az saytından götürülüb, tərcümə Mənsur
Matta məxsusdur.
Hazırladı:
Aytac Quliyeva