Ədəbiyyatda əbədiləşən ömür
Flora XƏLİLZADƏ
əməkdar jurnalist
Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən
biri, istedadlı söz ustadı, yazıçı İmran Qasımov həm də ədəbiyyatımızı xarici
ölkələrdə yorulmadan təbliğ edən bir insan kimi tanınaraq, sevilmişdir.
Onu bu şöhrət zirvəsinə aparan yollar müxtəlif döngələrdən,
dönümlərdən, quruluş və dövrün tələblərindən keçmişdir.Xəzərdən start götürən
bu çətin və şərəfli yaradıcılıq yolu Bakıdan çox uzaqlarda - Adriatik dənizinin
sahillərində lövbər salmışdır. Nəticədə, Azərbaycan ədəbiyyatına bir-birindən zəngin,
dolğun və ədəbi cəhətdən mükəmməl əsərlər bəxş edilmişdir.
1939-cu ildən Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının
üzvü olan İmran Qasımov bu qurumda müxtəlif məsul vəzifələrdə çalışmışdır.
İkinci Dünya müharibəsindən sonra Azərbaycan Yazıçılar İttifaqında dramaturgiya
üzrə məsləhətçi olmuş, "Literaturnıy Azerbaydjan" jurnalının baş
redaktoru işləmişdir. 1961-ci ilin iyununda Azərbaycan yazıçılarının IV
qurultayında Yazıçılar İttifaqının katibi seçilmişdir. 1975-ci ilin yanvarından
ömrünün sonunadək Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı İdarə Heyətinin birinci katibi
olmuşdur. İmran Qasımov həm də Azərbaycan Ədəbiyyat, İncəsənət və Memarlıq üzrə
Dövlət Mükafatları Komitəsinin sədri idi.
Nasir, dramaturq, ssenarist və publisist İmran
Qasımov çoxcəhətli yaradıcılığı ilə Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında mühüm
xidmətləri olan ədiblərdən biridir. Hələ sağlığında müxtəlif janrlarda
yaratdığı qiymətli əsərləri tədqiq edilmiş, yaradıcılığı haqqında müxtəlif
monoqrafiya və əsərlər qələmə alınmışdır.
O, həmişə sovet ədəbiyyatının nümayəndəsi
kimi təqdim edilirdi. Halbuki, İmran Qasımov yaradıcılığı boyu müasirlərinin mənəvi
zənginliyini, əxlaqi keyfiyyətlərini əks etdirən əsərlərə imza atmışdır. Nə
yazırdısa, oxunaqlı, maraqlı, təbii və səmimi alınırdı. Bu səbəbdən də İmran
Qasımovun əsərləri böyük rəğbətlə oxunurdu və sevilirdi. Oxucu sarıdan bəxti gətirmiş
yazıçılardan idi. Həsən Seyidbəyli ilə birlikdə yazdığı "Cəbhədən-cəbhəyə"
adlı romanı ötən əsrin ən çox oxunan əsərlərindən olub.
Tərcümeyi-halına nəzər saldıqda təəssüflənirsən
ki, 63 il yaşamış İmran Qasımov dövlət müstəqilliyimizi görmədi. Onun sovet
quruluşunda salnaməyə çevrilmiş yaradıcılığı müstəqillik dövründə tamam başqa
cür olardı. Bir məsələdə təsəlli tapırsan ki, İmran Qasımov qüdrətli sənətkar
idi, hansı quruluşda yaşamağından asılı olmayaraq, yaradıcılığının üfüqləri
geniş idi. İçindəki milli vüqar hissi yaradıcılığının istiqamətini düzgün təyin
edirdi. Yazıçının özünəməxsus fikridir: "Bədii ədəbiyyat hədsiz dərəcədə həssasdır.
Bəşərin sevincini və kədərini əks etdirən zərif bir aparatdır, insan qəlbinə və
zəkasına güclü təsir göstərən, yol tapan qüdrətli vasitələrdən biridir".
Ötən əsrdə ədəbi yaradıcılarımızın çox
sarsılmaz, möhtəşəm bir ordusu var idi. Əgər onun nəsr bölməsini götürsək,
burada başda Cəfər Cabbarlı olmaqla, Məmməd Səid Ordubadi, Mehdi Hüseyn, Mirzə
İbrahimov, Süleyman Rəhimov, Əli Vəliyev, Əbülhəsən, İlyas Əfəndiyev, Əzizə Cəfərzadə
və başqaları istər klassik, istərsə də müasir ədəbiyyatın gözəl ənənələrindən bəhrələnərək,
yeni ruhda yazıb-yaratdılar. Bu sırada İmran Qasımov da öz dəst-xətti ilə seçilirdi.
XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının təməl daşını
qoyanlardan biri olan İmran Qasımovun yaradıcılığında dənizin, Xəzər neftçilərinin
xüsusi yeri var idi. Hətta onun qələmə aldığı bir sıra dram əsərləri sırf dənizlə
bağlı olmuşdur: "Yer altından gələn səslər", "Arzu",
"Yeni üfüqlər", "Xəzər üzərində şəfəq", "Xəzər neftçiləri
haqqında dastan", "Dəniz cəsurları sevir", "İnsan məskən
salır" (sonra bu adda ssenari də yazmışdır) və s. Dənizin romantikliyi
onun qəlbini həmişə ilhama gətirirdi. Hətta bu mövzu ilə əlaqədar ondan
soruşanda İmran Qasımov belə cavab verərdi: "Mən dənizdə doğulub, dənizdə
böyümüşəm və haqqında yazdığım adamlar mənə doğmadırlar. Mənə elə gəlir ki,
onlarla bir oxumuşam, bir yaşa dolmuşam". İmran Qasımovun yaradıcılığını təhlil
edən ədəbi tənqidin də ilk variantlarında həmişə bir fikir vurğulanırdı ki, dəniz
onun əsərlərinə kükrəyən, üsyan edən, heç bir qara qüvvəyə güzəştə getməyən qüdrətli
qüvvə kimi daxil olmuşdur.
İmran Qasımov qələm dostlarına, eləcə də gənc yazıçılara
belə tövsiyə edərdi: "Bədii söz plakat deyil, rəngarəng rəsm əsəridir,
onun emosional, intellektual təsir yolları mürəkkəb və çoxcəhətlidir". Bəlkə
də bu səbəbə görədir ki, əlinə qələm alarkən onu düşündürən bütün mövzulara həssaslıqla,
ağılla yanaşmaq İmran Qasımovun əsərlərinə yeni nəfəs, xüsusi əhval-ruhiyyə, gələcək
sənət əsərləri üçün bünövrə, zəmin yaradırdı. Əlbəttə, İmran Qasımov əsrinin
övladı idi. Onun yaradıcılığı sovet rejiminin ağır təzyiqləri altında inkişaf
edirdi. Lakin buna baxmayaraq, yaratdığı
əsərlər forma, məzmun, ideya cəhətdən vətənpərvərlik, qəhrəmanlıq, igidlik
duyğuları ilə aşılanırdı. Nəsrində zamanın nəbzi duyulsa da, həyat həqiqətinə
sadiqlik bütün yaradıcılığına elə bir əbədi rəng qatdı ki, həmişə solmaz qaldı.
Sözü, əməli, düşüncələri ilə yaradıcılığı vəhdət təşkil edən İmran Qasımov həmişə
sərrast fikir söyləməyi bacaran yazıçı-vətəndaş kimi Azərbaycan ədəbiyyatının
mövqeli sənətkar zirvəsinə ucaldı.
Türk dünyasının qüdrətli söz ustadı Çingiz
Aytmatov 1978-ci ildə İmran Qasımova ünvanladığı məktubunda yazmışdır: "Sənin
dramaturgiyan Azərbaycan teatrının adasıdır. Sənin dramaturgiyanda qaldırılan məsələlər
müasir insanın, zamanın problemləri olub, qəhrəmanların simasında gələcək tarixə
vəsiqə almışdır. Sən hər barədə öz dövrünün vətəndaşısan. Həqiqət, xeyirxahlıq,
gözəllik, məhəbbət, ölüm, harmoniya kimi mövzular daim sənin yaradıcılığında
aktual, günümüzlə səsləşən əhəmiyyət kəsb edir. Sənin bəşəri ədəbiyyat və incəsənət
haqqında anlayışın, düşüncələrin məni həmişə heyran edir". Əlbəttə, 38 il
bundan əvvəl deyilmiş bu fikirlərdə böyük həqiqət var. İmran Qasımovun Azərbaycan
dramaturgiyasının inkişafında çox böyük xidməti olub. Akademik Məmməd Arif
yazırdı: "İnsan məskən salır", "Nağıl başlananda",
"Ömür elə qısadır ki", "Dairəni genişləndirin", "Sən nə
üçün yaşayırsan?" pyesləri Azərbaycan dramaturgiyasının qazandığı görkəmli
nailiyyətlərdəndir".
İmran Qasımov həm də istedadlı ssenarist
idi.Onun ssenariləri əsasında çəkilmiş bir çox filmin əsasında azad,
ilhamlı əməyə məhəbbət, eləcə də müasirlərin hiss və duyğuları dayanırdı. Milli
kino sənətimizin qızıl fonduna daxil olmuş bu filmlərə indi də maraqla baxılır:
"Onun böyük ürəyi", "Xəzər dənizçiləri haqqında dastan",
"Dəniz cəsurları sevir", "Yeni üfüqlər" filmləri sənət nümunələri
kimi qarşılanır.İmran Qasımov bir çox ssenariləri müştərək
yazmışdır.Belə əməkdaşlığın bəhrəsi olan məşhur "Uzaq sahillərdə"
filmi böyük uğur qazanmışdır.Həsən Seyidbəyli ilə birlikdə yaratdıqları
bu film dünyanın 25 dilinə tərcümə edilmişdir.Hələ sovet dövründə Asiya və
Afrika ölkələrinin kino festivallarında birinci yeri tutmuşdur, Kanadada
mükafata layiq görülmüşdür.
"Uzaq sahillərdə" filmi bütün yaradıcı
kollektivə böyük şöhrət gətirdi.Görkəmli ədib İmran Qasımov Həsən Seyidbəylilə
birlikdə yaratdığı "Bizim küçə" filmində də böyük uğurlar
qazandı. Ədib qısametrajlı filmlərə də ssenarilər yazmışdır: "Quba
bağlarında", "Qara təpə", "Əbədi odlar ölkəsi", "Şəfqət
bacısı", "Qalanın alınması" və sairə.
Yazıçının yaradıcılığında diqqət çəkən əsərlərdən
biri də "İllər keçir" romanıdır.Fəhlə sinfinin üç nəsli
haqqında yazılmış bu əsər oxucular tərəfindən çox maraqla qarşılanan, oxunan nəsr
nümunlərindən biri idi.İrihəcmli əsərlərlə yanaşı müəllif hekayələr, bədii
oçerklər və nəzəri məqalələr də yazırdı.Ədəbi yaradıcılıqla bərabər,
ictimai xadim kimi də fəaliyyət göstərən İmran Qasımov xarici ölkələrdə tez-tez
olurdu.Müxtəlif görüşlərdən aldığı təəssüratlar barədə öz xatirələrini
yazırdı.Fransa, İtaliya, Yuqoslaviya, İsveçrə və başqa ölkələrin
ictimai-siyasi, mədəni həyatından nəinki səfər qeydləri, həm də bədii əsərlər qələmə
almışdır.
İmran Qasımov ədəbiyyata gəldiyi ilk gündən onun
inkişafına töhfə verməyə çalışmışdır.Yaradıcılıq yolu çoxşaxəli olan
İmran Qasımov həm də istedadlı publisist idi.Ötən əsrin 70-ci illərində həm
Bakıda, həm də Moskvada müəllifin publisistik kitabları çap
edilmişdir.İmran Qasımov ilk növbədə Azərbaycanın füsunkar təbiətindən, qəhrəman
övladlarından, neftçilərdən, söz və sənət adamlarından, mədəniyyət xadimlərindən
yazırdı.Mövzu və qəhrəmanlarından asılı olmayaraq o, özünəməxsus üslub və
vasitələrdən, bədii detallardan ustalıqla istifadə edirdi.Görkəmli ədəbi
tənqidçi Cəlal Məmmədov yazırdı: "İmran Qasımov təsvir etdiyi qəhrəmanların
mənəvi aləminə, qayğılarına, sevinclərinə, axtarışlarına, kəşflərinə möhkəm
bağlıdır.Onların həyat yolunu, daxili təkmilləşməsini, bir vətəndaş və əməkçi
kimi ruhən yüksəlməsini dərin həssaslıqla izləyir, məhəbbətlə müşahidə edib, öyrənir.Bu
olduqca qiymətli keyfiyyətdir".
İmran Qasımov bəlkə də yeganə qələm sahibi olub
ki, öz publisistikasına sonradan yazıçı-dramaturq kimi müraciət edərək pyes,
hekayə, povest, roman qələmə alıb.Onun qəhrəmanlarının əksəriyyəti həyatdan
götürülmüş obrazlar olublar.Bu üslub da ədibin yaradıcılığına təbiilik,
axıcılıq, bir sözlə, həyatın bütün təzadlarını bəxş edib.Milli özünəməxsusluq,
xəlqilik, bəşərilik bu yazıçının əksər əsərlərinin səciyyəvi xüsusiyyətləridir.Elə
İmran Qasımov yaradıcılığını da sevdirən başlıca amillər bu məziyyət
olub.
Tədqiqatçılar bu fikirdədir ki, İmran Qasımov
xoşbəxt yazıçı olmuşdur.Onun tərcümeyi-halı da respublikamızla bağlı
olmuşdur.O, 1918-ci ilin noyabrında Bakı şəhərində, ziyalı ailəsində
anadan olmuşdur.Çox qarışıq bir zamanda dünyaya gəlmiş İmran Qasımov açıqfikirli
bir ailədə böyümüş, savadlı, məlumatlı, zəkalı insanlardan müsbət cəhətlər əxz
etmişdir.Adını daşıdığı əmisi - İmran Qasımov qüdrətli sənətkarlarla -
Üzeyir Hacıbəyov, Hüseynqulu Sarabski, Cəlil Məmmədquluzadə, Abbas Mirzə Şərifzadə,
İsmayıl Hidayətzadə və başqa şəxsiyyətlərlə çiyin-çiyinə işləyərək, Azərbaycanda
musiqili teatrın yaranmasında, inkişafında böyük rol oynamışdır.Əmisi
1914-cü ildə vəfat edib.Dördilsonra dünyaya gələn qardaşı
oğluna onun adını veriblər. Yazıçının atası Həşim Qasımov ötən əsrin əvvəllərində
Peterburqdaalitəhsil almış, Azərbaycanın ilk mühəndis övladlarından
biri idi.Anası Mələk xanım da dövrünün nəcib, geniş dünyagörüşünə malik
qadınlarından biri olub.Uşaqlıq illərində musiqiyə, memarlığa, rəssamlığa,
idmana böyük marağı olan İmran Qasımov hələ orta məktəbdə oxuyarkən müxtəlif ədəbi
gecələrdə, müsabiqələrdə iştirak edər, mətbuatda məqalələri dərc
olunardı.Gənc yaşlarından qüdrətli bəstəkar Qara Qarayev və Tofiq
Quliyevlə yaxın dost olub.
O, 1934-cü ildə orta məktəbi bitirdikdən sonra
Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsində, 1938-ci ildə
Moskvada kinossenaristlər kursunda oxumuşdur.Onun ilk kino əsəri
"Yeni üfüqlər"dir. Bu əsər 1940-cı ildə nümayiş etdirilmişdir.Uzun
müddət Moskvada kinossenaristlər şöbəsinin rəisi, Azərbaycan kinematoqrafiya
nazirinin birinci müavini, Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı idarə heyətinin
birinci katibi vəzifələrində çalışmışdır.
Ömrünün baharında repressiyaların hər üzünü
görmüş İmran Qasımov Yazıçılar İttifaqına rəhbərlik edəndə qalmaqallı, qorxulu
mühitin sifəti xeyli dəyişmişdi.Repressiya qurbanlarının əksəriyyəti bəraət
almışdı.Ölkədə yaradıcılıq şəraiti formalaşırdı.Azərbaycana Heydər Əliyev
kimi əsl ədəbiyyat, sənət himayədarı rəhbərlik edirdi.Milli ruhlu insanları
repressiyanın qara caynaqlarından xilas edən ulu öndər yazıçı İmran Qasımovu
çox dəyərləndirirdi.
Əməkdar incəsənət xadimiadınalayiq
görülmüş İmran Qasımov Azərbaycan Dövlət mükafatı laureatı idi. Xalq yazıçısı fəxri
adını almışdı, sinəsini "Lenin", "Qırmızı Əmək Bayrağı",
"Şərəf nişanı" ordenləri və bir sıra medallar bəzəyirdi.Bütün
bunların da hamısını İmran Qasımov məhz ümummilli lider Heydər Əliyevin sayəsində
almışdı.Bu, danılmaz faktdır ki, 37-ci ilin qanlı köynəyindən
qurtulanların sonrakı xilaskarı məhz Heydər Əliyev idi.
63ilömür sürmüş İmran Qasımov zəngin
yaradıcılığı ilə ədəbiyyatımızda, kino sənətimizdə elə bir mötəbər mövqe tutmuşdur
ki, həmişə müasirimiz olaraq qalacaqdır. Özü dediyi kimi, əgər "dəniz cəsurları
sevir"sə, ədəbiyyat da əbədiləriyaşadır.