Ədəbi məktub
Salam, Ulucay Akif!
Bir qədər öncə mətbuatda
çıxan söhbətimizdə sual edirsən ki, gənclərin klassiklərə dair tənqidi
yazılarına nə deyirsiz? Söhbətimizi oxudum və gördüm ki, bu suala daha geniş
cavab verməyə ehtiyac var. Həm də bu sualı son vaxtlar çoxlarından eşidirəm.
Odur ki, bu məktubla həm sənə, həm də digərlərinə cavab vermək
ümidindəyəm.
Allahı çıxmaqla bəlkə də
hamını və hər şeyi tənqid etmək olar, amma iki şərtlə:
– əvvəla, ortada təhqir
olmasın, ölənlərin ruhunu narahat etmək günahdır; goreşənlik nəyə lazım?
– ikincisi, tənqidin
gərək özülü olsun.
Füzuli mənim üçün
toxunulmazdır, amma onun da haqda tənqidi maraqla oxuyaram. Təki bilmədiyim
nəyisə öyrənim. Rus alimi Paramonovun Dostoyevski, Blok, Svetayeva, Platonov və
qeyrilərinə dair psixoanalitik yazılarından öyrəndiyim kimi. Amma bizdə belə
tənqid varmı? Axı, tənqid bir şey, yetənə yetib, yetməyənə bir daş atmaq başqa
şeydir.
Görəsən, niyə atırlar bu
daşları? Çox vaxt məsələni Herostrat kompleksinə bağlayırıq. Mən də sənə
cavabımda "özü bir şey yarada bilməyənlər yaradanlara ağız büzürlər"
demişdim. Artemida məbədini yandıran Herostrat kimi. Beləcə, tutmuşuq antik
yunan çobanının ətəyindən, əl çəkmirik.
Şübhəsiz ki, burda
herostratizmin rolu var, amma məsələnin kökü daha dərindir. Çünki problem
sadəcə psixoloji yox, həm də intellektual xarakter daşıyır. Fikrim tam aydın
olsun deyə, haşiyə çıxmalı olacam.
Hər
şeyin iki tərəfi var: zahiri, batini. Bizim hər hansı predmeti, o cümlədən
hansısa klassiki qavramağımız zahiri tərəfdən başlayır. Məsələn, mən Füzulini
öncələrdə daha çox gözəl bir musiqi, səs kimi qavrayırdım:
Yarı
əğyar bilibdir ki, mənə yar olmaz,
Mən
dəxi onu ki əğyar bilibdir, bilirəm.
Yar,
əğyar, bilibdir, bilirəm... Eyni və həmqafiyə sözlərin təkrarından yaranan
ahəngdarlıq kifayət qədər mürəkkəb sintaktik quruluşun içində elə itib-batırdı
ki, istər-istəməz dayanır, burdan o yana, yəni mənaya keçmir (keçə bilmir!),
sanki əfsunlanır, uzaqbaşı birinci məna mərtəbəsinə girirdim. Füzuli isə...
çoxmərtəbəli şairdir.
Onda
ağlıma da gəlmirdi ki, idrak liftinin düyməsini basıb, növbəti qatlara qalxım.
Şeirin sadəcə zahiri gözəlliyindən aldığım zövq mənə bəs eləyirdi. Dahini hələ
sadəcə qulağımla duyur, hələ ağlım, könlümlə dərk eləmirdim. Leylini sevən hələ
Qeys idi, hələ məcnunluğa vardı.
Amma...
eyni musiqini nə qədər dinləmək olar? Günlərin bir günü hətta ən qatı fanat da
öz kumirini təkrar oxumaqdan, dinləməkdən doyur, hətta ondan bezir. Bir gün
Leyliyə "Get, Ey Leyli, sən o Leyli deyilsən" deyən Məcnun kimi.
Əslində isə Leyli həminkiydi, dəyişən Məcnun özüydü.
Hə,
əziz Ulucay, günlərin bir günü mənim Füzuliyə münasibətimdə də belə dəyişmə baş
verdi. Bu, olmalıydı – 292 qəzəli həftədə bir dəfə o baş, bu başa nə qədər
oxumaq olar? Hiss edirdim ki, bu qəzəllərin nə duyğum, nə də beynimə təsiri
var, çünki onlardan artıq yeni məlumat almırdım. Top divara dəyib yerə düşən
kimi, ağlım da onları qəbul etmirdi.
Bir
qədər ara verməliydim... Oxuduqlarım daxili emaldan keçməli, Məcnun olub,
fikrin, düşüncənin virtual səhralarına düşməliydim. Yeni qatın açılışı yalnız
bu zaman baş verə bilərdi. O baş verdi. Bu, əsil möcüzə idi. Mən bu halı illər
öncə Qurani-Kərimi oxuyanda yaşamışdım. Bir də indi – şeirimizin Quranını
oxuyanda yaşayırdım. On illər boyu yüz dəfələrlə oxuduğum, əzbər bildiyim
beytlər ilk dəfəymiş kimi mənə qatı açılmamış hekayətlər danışırdı. Bir örnək:
Ey
mələksima ki, səndən özgə heyrandır sana,
Həq
bilir, insan deməz, hər kim ki insandır sana.
Bu
beyti iki cür açıqlamaq olar:
–
ey mələk üzlü, səndən başqa hamı sənə heyrandır; Həq bilir, yəni Allah bilir,
Allah şahiddir ki, insan olan kimsə sənə insan deməz. bu, bir;
–
ey mələk üzlü, səndən başqa hamı sənə heyrandır; insan olan kimsə səni insan
yox, həq, yəni Allah bilir; bu da iki.
Beyti
dərkim on illər boyu ancaq birinci məna qatı ilə sınırlanmışdı. İkinci yozum
sanki təsadüfən bir neçə il öncə açıldı. Öncələrdə beyti rasional idrakla
qavramış, yəni öz ağlım, məntiqimlə çözmüş, özü də xalq dilində daşlaşmış
"Həq bilir, Allah bilir, Allah şahiddir ki" ifadəsinə əsaslanmışdım.
İkinci yozum məntiqim, ağlımdan kənar qüvvənin diktəsiylə, gözlənilmədən,
intuitiv yolla açılmışdı. Bu yozum ağlıma gəlməmiş, ürəyimə dammış, mən bu
mənanı könlümün gözüylə oxumuşdum. Bu, xalq dili yox, xaliq dili, xəlqi yox,
ilahi diliydi. Füzulinin həqiqəti bu dildəydi. Həqiqi Füzuli bu dildəydi. Tanrı
şairlə bu dildə danışırdı.
Savadına
şübhə etmədiyimdən bilirəm ki, alter-eqonun nə olduğunu bilirsən. Hər kəsin
içində ikinci "mən", yəni "alter eqo" var. İkinci məna
qatına ancaq və ancaq daxili "mən" vasitəsilə girmək olar. Birinci
"mən"i biz idarə edirik, ikinci "mən" isə bizi idarə edir.
Ona görə bizə elə gəlir ki, ikinci məna qatına giriş təsadüfən, gözlənilmədən,
iradəmizdən kənar baş verir. Əslində isə ikinci mən nəinki bizik, hətta o bizim
özümüz, əslimiz, orijinalımızdır. O içimizdəki Tanrıdır. Sadəcə özümüzdən uzaq
düşdüyümüzdən onu dərk etmir, ikinci "mən" adı veririk. Peyğəmbərlər
vəhy, şairlər ilham anında içlərindəki Tanrı ilə danışırlar. Nəsimi içindəki
Tanrı ilə danışır, buna görə "ənəlhəq", "həqq məndədir"
deyirdi.
Bizim
kimi sıravi adamlara da bu dialoq nəsib olur. Hansısa məqamda, hansısa səbəbdən
gözlərimizi tutan pərdə qəfil qalxır, hansısa həqiqətdən ani olaraq agah oluruq
və pərdə qəfil açıldığı kimi, qəfil də örtülür. Elə bil ki, söz gözəli niqabını
çəkərək ani olaraq üzünü göstərir və yenə bürüyür:
Bir
nigari-ənbərinxətdir könüllər almağa,
Göstərir
hərdəm niqabi-qeybdən rüxsar söz.
Füzuli
şeiri ilə tanış olduğum on illər ərzində qeyb pərdəsi gözümdən ilk dəfə bu
beytin batini dərkiylə çəkilib:
Şəbi-hicran
yanar canım, tökər qan çeşmi-giryanım,
Oyadar
xəlqi əfqanım, qarə bəxtim oyanmazmı?
Sonra
başqa bir açar beyt də oldu:
Görən
saətdə ol qamət qiyamın qıymadım canə,
Qiyamət
həm gələ mən qurtulmayam bu nədamətdən.
Sonra
başqaları... İndi bu beytlərin açılışını verməyəcəm, yeri deyil. Sadəcə bunu
deyə bilərəm ki, hər dəfə bu və ya digər beytin batini mənalarına vardıqca
etiraf etmişəm: bağışla, mən səni bilmirmişəm.
Bəzən
idrakımız səsdən, uzaqbaşı zahiri mənadan o yana keçmir, batini qat açılmır.
İstər-istəməz burda nə var ki, onun yazdığını mən də yaza bilərəm deyə düşünür,
öz əqli kasadlıq, bədii istedadsızlığımızın günahını cahilcəsinə başqasının
üstünə yıxırıq. Fərqində olmuruq ki, dahi hər şeyi özündə əks etdirən sehrli
güzgüdür. Kim ona baxırsa, özünü görür. Kim ondan danışırsa, özündən danışır.
Kim ona qiymət verirsə, özünə qiymət verir:
Artıran
söz qədrini sidq ilə qədrin artırar,
Kim
nə miqdar olsa, əhlini eylər ol miqdar söz.
Herostratlıq
– klassiklərə daş atmaq hardan qaynaqlanır? Birinci məna qatı artıq qane etmir,
ikinci isə dərk olunmur. Ortadakı boşluğa düşür, öz boşluğumuzun heyfini
klassikdən alırıq. İnanmıram ki, ən vicdansız adam belə dərk etdiyi bir şeyə cahilcəsinə
daş atsın. Məsələnin kökündə qısqanclıqla yanaşı və ondan daha çox cəhalət,
nadanlıq dayanır. Qısqanclıq özü də nadanlıqdan doğur. Ağlı olan başqasına
qısqanclıq etməz.
Əziz
Ulucay, bu yazının sənin sualına qəneedici cavab olub-olmadığını bilmirəm. Əsas
odur ki, səni yetənə yetib yetməyənə bir daş atan cahillər sırasında indiyədək
görməmişik və ümid edirəm ki, gələcəkdə də heç vaxt görməyəcəyik.
Yaradıcılıq
uğurları arzusu ilə...
Əsəd
Cahangir