• cümə axşamı, 28 mart, 14:12
  • Baku Bakı 16°C

Ədəbi məktub

05.03.18 12:50 2351
Ədəbi məktub
Salam, Ulucay Akif!
Bir qədər öncə mətbuatda çıxan söhbətimizdə sual edirsən ki, gənclərin klassiklərə dair tənqidi yazılarına nə deyirsiz? Söhbətimizi oxudum və gördüm ki, bu suala daha geniş cavab verməyə ehtiyac var. Həm də bu sualı son vaxtlar çoxlarından eşidirəm. Odur ki, bu məktubla həm sənə, həm də digərlərinə cavab vermək ümidindəyəm.
Allahı çıxmaqla bəlkə də hamını və hər şeyi tənqid etmək olar, amma iki şərtlə:
– əvvəla, ortada təhqir olmasın, ölənlərin ruhunu narahat etmək günahdır; goreşənlik nəyə lazım?
– ikincisi, tənqidin gərək özülü olsun.
Füzuli mənim üçün toxunulmazdır, amma onun da haqda tənqidi maraqla oxuyaram. Təki bilmədiyim nəyisə öyrənim. Rus alimi Paramonovun Dostoyevski, Blok, Svetayeva, Platonov və qeyrilərinə dair psixoanalitik yazılarından öyrəndiyim kimi. Amma bizdə belə tənqid varmı? Axı, tənqid bir şey, yetənə yetib, yetməyənə bir daş atmaq başqa şeydir.
Görəsən, niyə atırlar bu daşları? Çox vaxt məsələni Herostrat kompleksinə bağlayırıq. Mən də sənə cavabımda "özü bir şey yarada bilməyənlər yaradanlara ağız büzürlər" demişdim. Artemida məbədini yandıran Herostrat kimi. Beləcə, tutmuşuq antik yunan çobanının ətəyindən, əl çəkmirik.
Şübhəsiz ki, burda herostratizmin rolu var, amma məsələnin kökü daha dərindir. Çünki problem sadəcə psixoloji yox, həm də intellektual xarakter daşıyır. Fikrim tam aydın olsun deyə, haşiyə çıxmalı olacam.
Hər şeyin iki tərəfi var: zahiri, batini. Bizim hər hansı predmeti, o cümlədən hansısa klassiki qavramağımız zahiri tərəfdən başlayır. Məsələn, mən Füzulini öncələrdə daha çox gözəl bir musiqi, səs kimi qavrayırdım:
Yarı əğyar bilibdir ki, mənə yar olmaz,
Mən dəxi onu ki əğyar bilibdir, bilirəm.
Yar, əğyar, bilibdir, bilirəm... Eyni və həmqafiyə sözlərin təkrarından yaranan ahəngdarlıq kifayət qədər mürəkkəb sintaktik quruluşun içində elə itib-batırdı ki, istər-istəməz dayanır, burdan o yana, yəni mənaya keçmir (keçə bilmir!), sanki əfsunlanır, uzaqbaşı birinci məna mərtəbəsinə girirdim. Füzuli isə... çoxmərtəbəli şairdir.
Onda ağlıma da gəlmirdi ki, idrak liftinin düyməsini basıb, növbəti qatlara qalxım. Şeirin sadəcə zahiri gözəlliyindən aldığım zövq mənə bəs eləyirdi. Dahini hələ sadəcə qulağımla duyur, hələ ağlım, könlümlə dərk eləmirdim. Leylini sevən hələ Qeys idi, hələ məcnunluğa vardı.
Amma... eyni musiqini nə qədər dinləmək olar? Günlərin bir günü hətta ən qatı fanat da öz kumirini təkrar oxumaqdan, dinləməkdən doyur, hətta ondan bezir. Bir gün Leyliyə "Get, Ey Leyli, sən o Leyli deyilsən" deyən Məcnun kimi. Əslində isə Leyli həminkiydi, dəyişən Məcnun özüydü.
Hə, əziz Ulucay, günlərin bir günü mənim Füzuliyə münasibətimdə də belə dəyişmə baş verdi. Bu, olmalıydı – 292 qəzəli həftədə bir dəfə o baş, bu başa nə qədər oxumaq olar? Hiss edirdim ki, bu qəzəllərin nə duyğum, nə də beynimə təsiri var, çünki onlardan artıq yeni məlumat almırdım. Top divara dəyib yerə düşən kimi, ağlım da onları qəbul etmirdi.
Bir qədər ara verməliydim... Oxuduqlarım daxili emaldan keçməli, Məcnun olub, fikrin, düşüncənin virtual səhralarına düşməliydim. Yeni qatın açılışı yalnız bu zaman baş verə bilərdi. O baş verdi. Bu, əsil möcüzə idi. Mən bu halı illər öncə Qurani-Kərimi oxuyanda yaşamışdım. Bir də indi – şeirimizin Quranını oxuyanda yaşayırdım. On illər boyu yüz dəfələrlə oxuduğum, əzbər bildiyim beytlər ilk dəfəymiş kimi mənə qatı açılmamış hekayətlər danışırdı. Bir örnək:
Ey mələksima ki, səndən özgə heyrandır sana,
Həq bilir, insan deməz, hər kim ki insandır sana.
Bu beyti iki cür açıqlamaq olar:
– ey mələk üzlü, səndən başqa hamı sənə heyrandır; Həq bilir, yəni Allah bilir, Allah şahiddir ki, insan olan kimsə sənə insan deməz. bu, bir;
– ey mələk üzlü, səndən başqa hamı sənə heyrandır; insan olan kimsə səni insan yox, həq, yəni Allah bilir; bu da iki.
Beyti dərkim on illər boyu ancaq birinci məna qatı ilə sınırlanmışdı. İkinci yozum sanki təsadüfən bir neçə il öncə açıldı. Öncələrdə beyti rasional idrakla qavramış, yəni öz ağlım, məntiqimlə çözmüş, özü də xalq dilində daşlaşmış "Həq bilir, Allah bilir, Allah şahiddir ki" ifadəsinə əsaslanmışdım. İkinci yozum məntiqim, ağlımdan kənar qüvvənin diktəsiylə, gözlənilmədən, intuitiv yolla açılmışdı. Bu yozum ağlıma gəlməmiş, ürəyimə dammış, mən bu mənanı könlümün gözüylə oxumuşdum. Bu, xalq dili yox, xaliq dili, xəlqi yox, ilahi diliydi. Füzulinin həqiqəti bu dildəydi. Həqiqi Füzuli bu dildəydi. Tanrı şairlə bu dildə danışırdı.
Savadına şübhə etmədiyimdən bilirəm ki, alter-eqonun nə olduğunu bilirsən. Hər kəsin içində ikinci "mən", yəni "alter eqo" var. İkinci məna qatına ancaq və ancaq daxili "mən" vasitəsilə girmək olar. Birinci "mən"i biz idarə edirik, ikinci "mən" isə bizi idarə edir. Ona görə bizə elə gəlir ki, ikinci məna qatına giriş təsadüfən, gözlənilmədən, iradəmizdən kənar baş verir. Əslində isə ikinci mən nəinki bizik, hətta o bizim özümüz, əslimiz, orijinalımızdır. O içimizdəki Tanrıdır. Sadəcə özümüzdən uzaq düşdüyümüzdən onu dərk etmir, ikinci "mən" adı veririk. Peyğəmbərlər vəhy, şairlər ilham anında içlərindəki Tanrı ilə danışırlar. Nəsimi içindəki Tanrı ilə danışır, buna görə "ənəlhəq", "həqq məndədir" deyirdi.
Bizim kimi sıravi adamlara da bu dialoq nəsib olur. Hansısa məqamda, hansısa səbəbdən gözlərimizi tutan pərdə qəfil qalxır, hansısa həqiqətdən ani olaraq agah oluruq və pərdə qəfil açıldığı kimi, qəfil də örtülür. Elə bil ki, söz gözəli niqabını çəkərək ani olaraq üzünü göstərir və yenə bürüyür:
Bir nigari-ənbərinxətdir könüllər almağa,
Göstərir hərdəm niqabi-qeybdən rüxsar söz.
Füzuli şeiri ilə tanış olduğum on illər ərzində qeyb pərdəsi gözümdən ilk dəfə bu beytin batini dərkiylə çəkilib:
Şəbi-hicran yanar canım, tökər qan çeşmi-giryanım,
Oyadar xəlqi əfqanım, qarə bəxtim oyanmazmı?
Sonra başqa bir açar beyt də oldu:
Görən saətdə ol qamət qiyamın qıymadım canə,
Qiyamət həm gələ mən qurtulmayam bu nədamətdən.
Sonra başqaları... İndi bu beytlərin açılışını verməyəcəm, yeri deyil. Sadəcə bunu deyə bilərəm ki, hər dəfə bu və ya digər beytin batini mənalarına vardıqca etiraf etmişəm: bağışla, mən səni bilmirmişəm.
Bəzən idrakımız səsdən, uzaqbaşı zahiri mənadan o yana keçmir, batini qat açılmır. İstər-istəməz burda nə var ki, onun yazdığını mən də yaza bilərəm deyə düşünür, öz əqli kasadlıq, bədii istedadsızlığımızın günahını cahilcəsinə başqasının üstünə yıxırıq. Fərqində olmuruq ki, dahi hər şeyi özündə əks etdirən sehrli güzgüdür. Kim ona baxırsa, özünü görür. Kim ondan danışırsa, özündən danışır. Kim ona qiymət verirsə, özünə qiymət verir:
Artıran söz qədrini sidq ilə qədrin artırar,
Kim nə miqdar olsa, əhlini eylər ol miqdar söz.
Herostratlıq – klassiklərə daş atmaq hardan qaynaqlanır? Birinci məna qatı artıq qane etmir, ikinci isə dərk olunmur. Ortadakı boşluğa düşür, öz boşluğumuzun heyfini klassikdən alırıq. İnanmıram ki, ən vicdansız adam belə dərk etdiyi bir şeyə cahilcəsinə daş atsın. Məsələnin kökündə qısqanclıqla yanaşı və ondan daha çox cəhalət, nadanlıq dayanır. Qısqanclıq özü də nadanlıqdan doğur. Ağlı olan başqasına qısqanclıq etməz.
Əziz Ulucay, bu yazının sənin sualına qəneedici cavab olub-olmadığını bilmirəm. Əsas odur ki, səni yetənə yetib yetməyənə bir daş atan cahillər sırasında indiyədək görməmişik və ümid edirəm ki, gələcəkdə də heç vaxt görməyəcəyik.
Yaradıcılıq uğurları arzusu ilə...
Əsəd Cahangir
banner

Oxşar Xəbərlər