• cümə, 29 Mart, 16:23
  • Baku Bakı 14°C

Düz anlamadığımız aforizmlər

28.01.19 14:00 1875
Düz anlamadığımız aforizmlər
"Din xalqın tiryəkidir”

Müəllif: Karl Marks

Kontekst: "Din məzlum insanın nəfəsdərməsi, onun daşqəlbli dünyada çarpan ürəyi, ruhsuz qaragüruhun ruhudur – din xalqın tiryəkidir. Dini xalqın aldadıcı xoşbəxtliyi kimi aradan qaldırmaq istəmək xalqın əsl xoşbəxtliyini tələb etmək deməkdir. Xalqın özünü aldadan bu xəyallardan illüziyalardan (dindən) vaz keçməsini istəmək, onun bu illüziyalara ehtiyac yaradan vəziyyətdən imtina etməsini istəməkdir. Beləliklə, dinin tənqidi onun ətrafında halə yaradan göz yaşları vadisinin mənbəyini tapıb tənqid etmək anlamına gəlir” (Hegelin hüquq fəlsəfəsinə tənqidi”ndən. 1843-cü il).

Adətən başa düşülən məna:
"Din xalqın başını dumanlandırmaq üçün vasitədir və bununla da təhlükəlidir”
Müəllifin demək istədiyi:
Marksın fikrincə, din müəyyən toplum və mədəniyyətlərdə insan tərəfindən yaradılan məfhumdur. Onun sosial orqanizmdə bəlli funksiyaları var. Marksın fikrincə, din məzlum, illüziyaya ehtiyacı olan cəmiyyətlərdə yaranır. Dinin "tiryək tüstüsü” insanların əzab-əziyyətlərini yüngülləşdirir, onları xoş xəyal dünyasına qərq edir, bu isə öz növbəsində onlara həyatlarını davam etdirmək üçün güc verir. Əlavə olaraq qeyd etmək lazımdır ki, Marks bu mətni yazan zamanlarda tiryək bir zərərli narkotik kimi qəbul edilmirdi. Ondan əsasən ağrıkəsici kimi istifadə olunurdu. Nəhayət, Marksın fikrincə, din ləğv edilməlidir, çünki o, yalnız illüziyalar yaratmaq baxımdan əhəmiyyətlidir və cəmiyyət dəyişdikdən sonra illüziyalar artıq lazım olmayacaq. Belə olan halda dini qadağan etməyin nə mənası var? Marks üçün bu mənasızdır, çünki dinin əsasını – kapitalist münasibətlər, əməkdən uzaqlaşma və bütövlükdə burjua tərzini məhv etmədən onu tamamilə məğlub etmək mümkün deyil.
"Düşünürəm, deməli, varam”
Müəllif: Rene DekartKontekst:"Diqqətinizə çatdırım ki, ayıq vəziyyətimizdəki istənilən təsəvvürümüz yuxuda da bizə görünə bilər, və həqiqi olmaz. Mən təssəvür etdim ki, nə zamansa yuxuda gördüklərim nə zamansa ağlıma gələnlərdən daha həqiqidir. Elə o anda da diqqət etdim ki, dünyadakı hər şeyin illüziya olması fikrinə əsaslandığım zaman belə mühakimə yürütmək üçün ilk növbədə mövcud olmalıyam. Fərqinə vardım ki, "mən düşünürəm, deməli, mövcudam” ifadəsi o qədər dəqiqdir ki, ağlını itirmiş spektiklər belə onu təkzib edə bilməzlər”."Fikrinizi düzgün istiqamətləndirmək və elmlərdə həqiqəti axtarmaq üsulu haqqında söhbət" 1637-ci il.
Adətən, başa düşülən məna:Çox vaxt bu ifadəni həmsöhbətini düşünməyə təşviq edərkən işlədirlər. İfadənin məğzinə yumorla yanaşılır: kim öz mövcudluğuna şübhə edir ki?
Müəllifin demək istədiyi:
Dekart öz mövcudluğuna şübhəni istənilən mühakiməyə çıxış nöqtəsi hesab edirdi. Sözügedən əsərində filosof elmi bilik əldə etməyin yeni, universal yolunu təklif edir. Bu yeni metod mövcud elmi metoda alternativ olmalı idi. Çünki mövcud metod o yerə gəlib çıxarmışdı ki, avtoritet alimlərin elmi mülahizələri hətta təhsilsiz insanın belə dərk etdiyi obyektiv həqiqətləri üstələyirdi. Ona görə də Dekart dünyanın dərk olunması üçün belə bir metod təklif etdi: kiçikdən böyüyə doğru qaydalara əməl etməklə mühakimələr aparmaq.
Beləliklə, Dekarta görə, düşünmək məsələsi, dünya və ətraf aləm haqda istənilən mülahizələrin əsasında dayanırdı. Filosof üçün insanın mövcudluğu şübhəsiz aydın məsələ idi, zira, o düşünür və öz düşüncəsinə şübhə edirsə.

"Cəhənnəm başqalarıdır”

Müəllif: Jan Pol Sartr

Kontekst: "Bu adamı gəmirən baxışlar... (Birdən çevrilir) A! Siz ikicə nəfərsiz ki? Mən elə bildim çoxsuz... (gülür) Deməli cəhənnəm bu imiş. Heç vaxt alıma gəlməzdi... Yadınızda: közlər, manqalda qovurulanlar...Bunlar hamısı cəfəngiyatmış! Nə qaynar qazan, nə manqal: Cəhənnəm Başqalarıdır...”

"Bağlı qapı arxasında” (1943)

Adətən başa düşülən məna

"Çox zaman bu sözlərlə başqa insanlarla münasibətimizin zəhərlənmiş olmasını, cəhənnəmi xatırlatmasının qəsd etdiyimi düşünürlər. Oysa mən tamam başqa mənada yazmışam” deyə Sartr pyesin tamaşası zamanı çıxışında deyir.

Müəllifin demək istədiyi

Bu deyim Sartrın adını "Çıxış yoxdur” ya da "Bağlı qapılar arxasında” kimi çevirdiyimiz pyesində qəhrəmanlardan birinin dilindən səslənir. Yeri gəlmişkən, pyesin ilk adı "Başqaları” idi. Sartra xas absurdla dolu pyes publisist Harsenin cəhənnəmə düşməsi ilə başlanır. Cəhənnəmdəki ilk yer İkinci imperiya dövrü ruhunda bəzənmiş qonaq otaqdır, bu Qarseni çaşdırır: o, işgəncələr olan kameralar gözləyirdi. Az sonra qonaq otağında daha iki nəfər peyda olur; lesbiyan İnes Serano və öz övladını öldürmüş Estel Riqo. Tezliklə bu üçü arasında çəkişmə yaranır. Qarsen və Estel münasibət qurmaq istəyir amma İnesin varlığı onlara mane olur. Digər tərəfdən İnes də Estellə yaxınlığa pis baxmır. Onların üçlükdə cəhənnəmdə keçirməli olduqları müddət ərzində bu iki-üç saatlıq ünsiyyətin gərginliyi getdikcə artır, məşəqqətə çevrilir...
Pyesin tamaşası göstərilməzdən öncə Sartr nə demək istədiyini izah etmək məcburiyyətində qaldı: "Əgər başqaları ilə münasibətlərin pozulmuş olarsa, Başqası cəhənnəmə çevrilir. Niyə? Özümüzü düşündüyümüz zaman, özümüzü anlamağa çalışdığımızda, başqalarıın artıq haqqımızda olan biliklərindən istifadə edirik. Özümüz haqqında Başqalarının bizə verdiyi vasitələrdən istifadə edərək qərar veririk. Hər qənaətimiz başqasınkını istila edir, hiss edirəm ki, başqalarının mülahizələri işal olunur." Bununla belə, bu deyimin Sartre tərəfindən izah edildiyi kimi, başqaları ilə ünsiyyətin mümkünsüzlüyü mənasını verdiyini demək olmaz. Əksinə, o, ünsiyyətin əhəmiyyətini vurğulayır.Beləliklə, Sartrın fəlsəfi mövqeyinə əsasən, fikir və mülahizələrimiz hər zaman digərinə aiddir. Başqaları tərəfindən mənfi qiymətləndirilməkdən qorxuruq və buna görə də başqasının yanında özümüzə heç vaxt tam nəzarət edə bilmirik. Başqaları olmadıqda belə, hələ də başqalarının varmış kimi davranırıq.
"Qadın doğulmurlar, qadın olurlar”
Müəllif:Simona de Bovuar
Kontekst: "Qadın doğulmurlar, qadın olurlar. Nə biologiya, nə psixika, nə iqtisadiyyat insanın dişisinin cəmiyyətdəki simasını müəyyənləşdirməyə qadir deyil. Qadın adlanan bir varlıq yalnız sivil həyatın hərtərəfli təsiri nəticəsində ortaya çıxa bilər!”. "Ikinci cins”. 1948-cu il. Adətən başa düşülən məna:Bəzən bu deyim kontekstdən çıxarılaraq "qadınlığ”a - qadın gözəlliyinə çağırış kimi anlaşılır. Guya qadın "özü özünü qadın kimi yaratmalıdır”. Məsələn, populyar saytlarda bu sitat model görünüşlü qadın fotoları ilə birgə verilir və "əsl” qadın olmaq üçün kosmetik səylər lazım gəldiyinə eyham vurur. Müəllifin demək istədiyi:"İkinci cins” kitabı ABŞda ikinci feminist dalanın ən əhəmiyyətli işlərindən biri idi. Bovuar 1949-cu ildə onu nəşr edəndə kitab dərhal bestseller oldu. Bir il ərzində yalnız Birləşmiş Ştatlarda təxminən bir milyon nüsxə satıldı. Əvvəlcə Bovuar onu, qadınlar və qadın təbiəti ilə bağlı mövcud miflərin tədqiqatı kimi qiymətləndirdi, lakin tədricən iş daha çox fəlsəfi və sosioloji materialları özünə cəlb etdi. Bovuar, araşdırmalarında, bir qadının tam mənada subyekt olmadığını iddia edir, o, hər zaman əsl subyektə - kişiyə münasibətdə O Biridir. O, ikinci cinsdir."Qadın doğulmurlar, qadın olurlar”la Bovuar qadının hər daim cəmiyyətin "qadın” dediyi olmaq yolunda müxtəlif davranış standartlarına uyğunlaşmaq üçün istiqamətləndiyini nəzərdə tutur. Bununla Bovuar "Bioloji cins” və "sosial cins” anlayışlarını ayırır, cəmiyyətin "qadın” kimi qəbul etdiyinin sosial təbiətini vurğulayır. Fransızca olan mətnində Bovuar qadın sözünü artiklsiz (Femme) yazır, bununla onun cəmiyyətdə qabaqcadan bəlli olan taleyinə işarə edir.

"Tanrı öldü!”

Müəllif: Fridrix Nitsşe
Kontekst:"Hara gedirik biz? Bütün günəşlərdən uzağa? Dayanmadan düşmürükmü? Düşürüksə, hara düşürük: arxaya, yana yoxsa qabağa? Ya ki bütün istiqamətlərə? Ümumiyyətlə, hələ də aşağı və yuxarı varmı? İntəhasız heçlikdə azmamışıq ki? Boş məkan bizi nəfəsinə çəkmir ki? Soyuqlar düşübmü? Daha artıq bir sürətlə gecə düşməyə başlamayıbmı? Günün günorta çağı fənər yandırmaq lazım gəlməyib ki? Məgər Tanrını dəfn edən məzarçıların səs-küyünü eşitmirik mi? Tüstüləyib yanmanın ilahi qoxusu Burnumuza gəlmir məgər? Və Tanrı çürüyür! Tanrı Öldü! Tanrı doğulmayacaq! Və Onu biz öldürdük! Biz, qatillərin qatili nə ilə ovunacaq? Dünyada olan Ən müqəddəs və qüdrətli varlıq bizim bıçağımızla qanına qərq oldu. Bu qanı kim yuyacaq?”
"Şən elm” 1882-ci il.

Adətən başa düşülən məna
Bəzən bu deyimin hərfi mənası başa düşülür: Tanrı fiziki mənada var idi və bir gün onun ölümü yetişdi. Belə hərfi mənada yozum hətta bəzi filosoflarda – məsələn, Volter Haufmanda var. Belə bir oxunuşda problem Allahın kamilliyini və qüdrətini fərz edən bütün tərif və təyinlərindən kənarlaşmaqdadır.

Müəllifin demək istədiyi
"Şən elm” əsərində ortaya çıxan frazaya daha sonra kiçik bir dəyişikliklə "Belə söylədi Zərdüşt” əsərində də rast gəlinir.
Nitsşedə işlənmiş fəlsəfi fikir tapmaq çətindir. Onun yazı üslubu daha çox müxtəlif həcmli şərhlərdir. Onların bəziləri kifayət qədər dumanlıdır və çox geniş yozum spektri aça bilər.
Tanrının ölümü haqda tezislər müəllifin xeyli sayda işinin mövzusu olan yəhudi-xristian əxlaqının tənqidi xəttinə aid olunur. O hesab edirdi ki, xristian əxlaqı növü zəiflər və qorxaqlar kultuna əsaslanır. Və o işlərində sağlam dəyərlərə (güclülük, cəsurluq) əsaslanan yeni əxlaq yaratmaq üçün bütün dəyərlərin yenidən dəyərləndirilməsini təklif edirdi.
Bu aforizmin iki yayılmış fəlsəfi yozumu var. Əsas tezisə görə bu ifadə Tanrıya inanca əsaslanan Avropa dəyərlərinin zamanının getdiyini nəzərdə tutur. Tanrı ölür, insanlar daha öz tale və dəyərlərini onun varlığına əsaslandırmırlar. O, ölüb, çünki heç nəyə təsir etmir. Tanrı konsepti qərb mədəniyyətini əlaqələndirməməyə başlayıb. Bu yozuma Yaspers və Haydeqqerdə rast gəlinir.
Digər bir yozumsa, Nitsşenin diqqətli oxunmasından ortaya çıxır. Onun üçün Tanrı insanın inandığıdır. Yozumdan kənarda hansısa həqiqət yoxdur, çünki həqiqət özü bir yozumdur. Belə çıxır ki, tanrının ölümü bir yozumun-interpretasiyanın ölümüdür, o başqa bir yozumla mübarizədə uduzur.
Beləliklə, "Tanrı öldü!” ifadəsinin fəlsəfədə iki dominant yozumu var. Birincisi, Tanrının tarixi konsept baxımından ölümüdür, ki, uzun zaman qərb mədəniyyətinin nüvəsi bu tarixə bağlı idi.
İkinci yozumsa diqqətimizi Nitsşenin həqiqət konsepsiyasına yönəldir: istənilən bilgi interpretasiyadır. Tanrı ona görə "sağ” deyildi ki, haradasa mövcud olmuşdu, ona görə ki, dünyada bu interpretasiya yayğın idi və reallığı bu interpretasiya diktə edirdi.

"Bilirəm ki, heç nə bilmirəm”

Müəllif: Çox güman ki Sokrata aiddir. Bizə bu ifadə onun şagirdi Platonun və Diogenin vasitəsilə gəlib çatıb.

Tam ifadə:
"Bilirəm ki, heç nə bilmirəm, amma başqaları heç bunu da bilmirlər”

Kontekst: "Oradan aralandıqca, öz-özümə düşünürdüm ki, mən bu adamdan daha müdrikəm, çünki, ikimiz də mükəmməl heç nə bilmirik, amma o, bilməyə-bilməyə düşünür ki, nəsə bilir, amma mən bilmirəm, bununla belə düşünmürəm ki, nəsə bilirəm. Buradan belə bir nəticəyə gəldim ki, mən ondan daha müdrik olacağam; bilmirəm, amma bilmədiyimi dərk edirəm. Onun yanından müdrik sayılanların yanına getdim və onlarla da eyni şeyi gördüm. O vaxtdan bəri o da, bir çox başqaları da mənə nifrət etməyə başladı”.

Platon "Sokratın Apologiyası” e.ə. 390-cı il.

Adətən başa düşülən məna:
Bu ifadə tez-tez yumorostik tonda işlədilir. "Həqiqəti kimsə bilə bilməz” və ya "bilməmək ayıb deyil” mənasına gətirilir. Hətta səfehliyə bəraət kimi də işlədilir.

Müəllifin demək istədiyi
Sokrat ömrü boyu heç bir əsər yazmayıb. Onun haqqında bildiklərimiz Platonun və başqalarının sayəsindədir. Platon bu hissənin Sokratın məhkəmədəki özünü müdafiə çıxışından olduğunu yazır. Çıxışı zamanı o həyatdan haşiyə çıxır və bunları deyir. Sokratın şagirdi Xerefon bir dəfə Orakuldan dünyada Sokratdan müdrik insan olub olmamasını soruşur və yox cavabı alır. Allahlar orakul vasitəsilə yalan söyləməzlər. Lakin Sokrat da özünü müdrik hesab etmirmiş. O müdrik bildiyi birinin yanına gedir və düşünür ki, orakulun səhv etdiyini, nəyisə qarışdırdığını ortaya çıxaracaq. Lakin bu müdriklə söhbətdən sonra Sokrat görür ki, müdrik nəsə bildiyini zənn edir, amma bildikləri bir şeyə dəyməz. Sokratsa heç olmasa, bilmədiyini bilir. Beləliklə, o müdrik sandığından daha müdrikdir. ən azı bir səhvi azdır. O başqalarının da eyni vəziyyətdə olduğunu görür.
Beləliklə, bu sitat əslində bunu deyənin səfehliyini yox, müdrikliyini təsdiq edir.

Tərcümə edən: Aliyə


banner

Oxşar Xəbərlər