Dostoyevskinin Hollivud izi
Dmitri
Andreyeviç Dostoyevski - böyük yazıçının nəslindən olması ilk baxışdan görünür.
Onlar bir-birinə çox oxşayır - Fyodor Mixayloviç və onun nəticəsi. O, Sankt-Peterburqda
yaşayır. Amma "Ədəbiyyat və kino”
festivalının keçirildiyi Qatçində fəal görünüşü ilə fərqlənir və heç kimə
darıxmağa imkan vermirdi.
"Özünü məhv etdi, uşaqları da bu işdə ona kömək
etdilər”
- Mixail Şoloxovun nəvəsi Aleksandr Şoloxov bir dəfə
Radişevin nəslinin nümayəndəsi ilə görüşündən danışdı. Ulu babasına necə
oxşaması Aleksandrı heyran etmişdi. Siz də ulu babanıza çox oxşayırsınız. Başqa
tanınmış nəsillərin nümayəndələri ilə görüşməyə imkanınız olubmu?
- Bir vaxtlar
zadəganları birləşdirən yığıncaqda seçilmiş nümayəndə kimi çıxış edirdim. Orada
bir çox tanınmış soyadlar, o cümlədən, Karantin nəslinin nümayəndələri iştirak
edirdi. Onlar da özlərinin məşhur qohumlarına çox bənzəyirdilər. Məşhur
insanların xələfləri ilə görüşəndə, ilk növbədə onların zahiri görkəminə fikir
verirsən. Yaxından tanış olandan sonra isə xarakterlərini öyrənirsən. Bir çox
daxili keyfiyyətlər nəsldən-nəslə keçir. Əgər Fyodor Mixayloviç haqqında
danışırıqsa, onun suyuşirin insan olmasını unutmaq olmaz. Bu xüsusiyyət müəyyən
dərəcədə mənə də keçib. Həmçinin, mənim oğlum, nəvələrim də bu xarakterdədirlər.
Atamın və babamın məktublarında həmin şirinliyi necə məhəbbətlə xatırlamalarına
rast gəlmişəm. Fyodor Mixayloviç mütəmadi siqaret çəkirdi. Yaxın əcdadlarımı
araşdırmışam və onların siqaret çəkməyə vərdiş etdikləri məlum olub.
Dostoyevskinin həyat yoldaşı Anna Qriqoryevna xatirələrində ərinin
siqareti-siqaretin ardınca çəkməsindən bəhs edib. Uşaqları bir qədər böyüyəndən
sonra Fyodor Mixayloviç tütünün iki növünü qarışdırırmış. Görünür, uşaqlar bu
qarışığı sevirlərmiş. Onlar papirosu doldurmaqla məşğul olurmuşlar. İndiki
anlamda isə onlar ataları üçün zəhər hazırlayırmışlar. Özü də ataları ciyər xəstəliyindən
əziyyət çəkirdi. Antibiotiklər hələ mövcud deyildi, ona görə də o, özünü məhv
etdi və uşaqları da bu işdə ona kömək etdilər.
- Məşhur qohumluq sizin həyatınızı müəyyənləşdirdimi?
- Şübhəsiz... "Sizin
məşhur yazıçı ilə münasibətiniz vardımı?” - deyə kimsə soruşanda, mən həmin
adamın gözünün içinə baxıb "bununla danışmağa dəyərmi?” - deyə qərar verirəm.
Fyodr Mixayloviçin qızı Lyuba "nə üçün hamı mənim atam haqqında danışır, niyə mənim
haqqımda danışmırlar, mən də yazacağam” deyə bilərdi. Və Lyuba da yazdı. Deməzdim
ki, onun istedadı vardı. Ö, özünü böyük zəhmətlə yazdıqlarını oxumağa məcbur
edirdi. Anna Qriqoryevnanın nə vaxtsa etiraf etdiyi bir söz var: "dahilərin
övladları hesabına təbiət dincəlir”. Lyuba bütün həyatını çətinliklə yaşamışdı.
Ərə getməmiş, uşaq doğmamışdı. Nəslin xətti ona çatanda qırıldı. O, özünü
xüsusi qadın hesab edirdi. Lyuba seçəcəyi adamla nəslini alçaldacağından
qorxurdu. O, köhnə Rusiyanın qubernatoruna ərə getmək istəyirdi, amma o, Lyubanı
saymırdı. Lyubanın Lev Tolstoyla ünsiyyəti də böyük sevgi macərasına çevrilmədi.
O, Lev Tolstoyla birgə hansısa pyesi yazmışdı. Nəticədə onlar ayrılmışdılar.
Dostoyevskinin
öz ailəsi ilə bağlı gələcəyi xəbər vermək xüsusiyyəti vardı. Ölüm yatağında
olanda, uşaqlarını çağırıb və onlara azğın oğul haqqında pritça oxuyub. Onun hər
iki övladı evdən ayrılıb. Yazıçı onlara təsir edə bilməyəcəyini başa düşürdü.
Lyuba hələ heç bir rusun ölkədən getmək barədə düşünmədiyi bir vaxtda, Rusiyanı
tərk etdi. 1912-ci ildə anasına Avropaya müalicəyə getdiyini, sonra
qayıdacağını desə də, son nəfəsinə qədər xaricdə yaşadı və orada da vəfat etdi.
Anası yaşaması üçün ona atasının nəşr edilən kitablarından əldə olunan pulu
göndərirdi. Anna Qriqoryevnanın Lyubadan kazinoda oynamamasını xahiş edən faciəvi
məktubu var. O, məktubunda qızına atasının kədərli nümunəsini xatırladırdı.
Başqa heç yerdə bu xatırlamaya rast gəlməmişəm. Ola bilər ki, Lyuba özünü ələ
alıb və daha kazinoda oynamayıb. Lyuba Drezdendə doğulmuşdu, onu Avropaya çəkən
də bu idi. Qardaşı Fedya isə Peterburqda doğulub. Anası ona "Avropaya get, bir
az istirahət et” deyəndə, "ora mənim nəyimə lazımdır” cavabını vermişdir. Fedya
ömrü boyu cıdır atlarını saxlamaqla məşğul olmuşdur. Maraqlıdır ki, Fyodor
Mixayloviçin bacıları Moskvada qalsalar da, qardaşları Peterburqa köçdülər.
- Dostoyevskinin nəticəsi olduğunuzu biləndə neçə yaşınız vardı?
- 15 yaşında
idim. Anam biləndə ki, artıq bunu demək olar, hər şeyi mənə danışdı, ancaq "bu
barədə az danış” xəbərdarlığını da etdi. Zaman belə idi. Mən də böyük nəvəm
Annaya onun məşhur əcdadı haqda danışmağa tələsmədim. Yeni il günlərində biz
onunla Dostoyevskinin muzeyinə getdik. Yaxınlıqda yazıçının abidəsi yerləşir.
Anya artıq oxumağı bacarırdı. O, barmaqlarını hərflərin üzərindən çəkib, "oy, mən
də Dostoyevskiyəm” dedi. Mən elə oradaca Dostoyevskinin mənim ulu babam
olduğunu ona izah etdim.
- Bəs sizin oğlunuz?
- O, tədricən məni
əvəz edir. Mən Fyodor Mixayloviçlə əlaqələrimiz haqqında ona təzyiq etməyəcəyim
barədə dərhal qərar verdim. Düşündüm ki, özü müstəqil formalaşsa yaxşıdır.
- Onun ixtisası nədir?
- Pedaqoji
universiteti bitirdi, ancaq ingilis dili müəllimi ixtisası üzrə işləmədi. Bu da
genimizlə bağlıdır. Fyodor Mixayloviç yüksək təhsil almışdı, mühəndis-topoqraf
idi. Ancaq yarım ildən sonra istefa verdi, azad insan oldu və yazmağa başladı.
O vaxtlar ədəbi əməklə dolanmaq asan deyildi. Turgenyevin, Tolstoyun əllərinin
altında onlar üçün işləyən kəndlilər var idi. Dostoyevskinin isə belə dayağı
yox idi. Oğlu Fyodor bircə gün də dövlət xidmətində işləmədi. Nəvəsi Andreyin -
mənim atamın ömrünün böyük bir hissəsi sovet dövründə keçdi. O, sənaye
institutunu bitirdi. Sonra müharibə başladı və o, ilk gündən cəbhəyə yollandı.
1946-cı ildə yaralandı və erkən təqaüdə göndərildi. Mən prinsipə düşərək, ali təhsildən
imtina etdim.
- Prinsip nədə idi?
- Aya 80 rubl əmək
haqqı alıb mühəndis işləməyin mənasız olduğunu düşündüm. Çox şeyə nail olmaq
istərdim. Mənim 21 peşəm var. Tramvay sürücülüyündən başlayaraq, 21 peşə
qazanmışam.
Sovet dövründə məni
qaçağan hesab edirdilər. Kadrlar şöbəsində əmək kitabçama baxıb, mənə ehtiyatla
yanaşırdılar. Gözlərimə diqqətlə baxır və sonda qəbul edirdilər. Onlar məni əyyaş
hesab edirdilər.
"Bilmirəm
ki, kimin həyatını yaşayıram”
- Siz Dostoyevskinin Fondunu yaratmaqla, firavan
yaşamağa nail oldunuz?
- Hələ gəncliyimdə
"Mən böyük insanın nəticəsiyəm, onun hesabına, yoxsa özüm müstəqil yaşaya bilərəm”
düşüncəsinə hakim idim. Həyatım iki hissəyə ayrıldı: bir hissəsi Fyodor
Mixayloviçə aid idi, ikincisi isə mənim şəxsi həyatım idi. Ancaq nəyisə qəsdən
yaratmaq ağlıma gəlmədi. Əsas məqsədim soyadı nişanə kimi qorumaq idi. Yəni bu
soyadın hər yerdə və «Dostoyevski kazinosu» kimi üzə çıxmasını istəmirdim.
- Ancaq yazıçının adını daşıyan otel var...
- Müvafiq sənədlər
mənə oteli ulu babamın adına adlandırandan sonra çatdı. Nəyisə dəyişdirməyə əlimdən
heç nə gəlmədi. Mənə moskvalıların dörd hissəni aldıqlarını və "Dostoyevski”
adlı qonaq evi tikdiklərini xəbər verib, buna münasibətimi soruşdular. "Qoy belə
olsun” dedim. Hətta, Anna Qriqoryevna Volqa çayı üzərində eyniadlı gəminin
olmasına da etiraz etmədi. O, Yaltada Dostoyevski küçəsində yaşayırdı.
- Sizi başqa şəhərlərə, Dostoyevski ilə bağlı
tədbirlərə dəvət edəndə əsas istəkləri nə olur?
- Əsas istəkləri
nəslin nümayəndəsi kimi təmsil olunmağımdır. Kobud desəm, toyun generalı
qismində çağırırlar. Bu məni təmin etmir. Mən məruzələr edirəm. Məsələn,
uşaqların həyatı, Anna Qriqoryevnanın uşaqlara və onların analarına məktubları
haqqında danışıram. O sənədlər "Puşkinin evi”ndə yerləşir və o vaxtdan bəri məndən
başqa onlara heç kim toxunmayıb. Fyodor Mixayloviçin pivəni çox sevdiyini o məktublardan
bilmişəm. Anna Qriqoryevna dayandıqları şəhərlərdə maraqlı yerlərin olduğunu
yazırdı. Onlar o yerlərdə oturur, təbiəti seyr edir, pivə içirdilər. Bu içki mənim
ailəmdə az əhəmiyyəti olmayan ərzaq idi. Mən özüm bundan uzaqlaşdım, oğlum isə
xoşlayır.
- Məşhur nəsil haqqında yeni faktlar, tapıntılar üzə
çıxarmaq mümkündür?
- Bizim "Karamazov
qardaşları”nın qaralama əlyazmasını tapmaq şansınız var. Əlyazmanın oğurlanaraq 1918-ci ildə Rusiyadan Gürcüstana
aparılması haqda müəyyən izlər var. Hesab edirəm ki, əlyazma yandırılmayıbsa, gizlədilib.
Həmin əlyazmada yazıçının qiymətsiz tekstoloji düzəlişləri yer alıb. Amma
ümumilikdə, çox şeylər itib, məsələn, "Besov”un əlyazmaları və məktubları yoxdur.
Bir şeyi də yada salım: Dostoyevskinin uşaqları Fedya və Lyuba dərslərini pis
oxuyurdular. Fedya mütəmadi olaraq anasına dərslərdən yayındığını yazırdı. Bir
gün qaçıb bağda gəzərkən, saçı ağarmış bir generalla rastlaşıb. Söhbət zamanı məlum
olub ki, general Sibirdə qulluq etdiyi zamanlarda Fyodor Mixayloviçin 20-ə
yaxın köhnə məktubuna rast gəlib. Dostoyevskilər köhnə Rusiyada ev aldıqları
zaman məlum olub ki, həmin sahəni vaxtaşırı su basır. Lyuba orada tək qalan
vaxtlarda əşyaları birinci mərtəbədən ikinciyə daşıyan olmamışdı və
Dostoyevskinin məktubları islandığından Lyuba onları atmışdı.
- Gəlin, ailə ağacını yenidən təkrarlayaq...
- Fyodor
Mixayloviçin 4 uşağı var idi. Birincisi və axırıncısı hələ körpə ikən ölüblər.
Dediyim kimi, Lyubanın uşağı olmayıb. Fyodor isə nəsli artırıb və həmin nəsil bugünə
qədər davam edir. Ondan sonra növbəti uşaqlar yenə də Fyodor və Andrey olub.
Üçüncü Fyodor 16 yaşında ölüb. Anası onun şeirlərini saxlayıb. Şeirlər "Dostoyevskilərin
salnaməsi”ndə çap olunmuşdu. Həmin şeirləri 16 yaşlı gəncin yazdığını biləndə,
yazıçılar sarsılıblar. O şeirlərdə nə qədər müdriklik var...
- Maraqlıdır, dalbadal üç Fyodor?
- Böyük oğulu
atanın adı ilə adlandırmaq köhnə rus ənənəsidir. Andreyin də iki uşağı var idi -
müharibəyəqədərki bacım və müharibədən sonrakı mən. Dmitriyə gəlincə, anam
adımı erkən ölən qardaşının xatirəsinə adlandırıb. Mənimlə bacım Tatyana
arasında 10 il fərq var. Biz ayrı-ayrı nəsillərik. Onun həyatı çox şeydə
Lyubanın taleyini təkrarlayır. Bilmirəm ki, kimin həyatını yaşayıram.
- Sizin nəvəniz necə adlanır?
- Fedya. Fyodor-
4-cü. Mən adının İvan olmasını istəyirdim. Xoşuma gəlirdi ki, Aleksey, Dmitri
var, qoy İvan da olsun. Mənim oğlum Aleksey Valaamada monastır flotunun
kapitanıdır. O, orduda xidmət etdi və orada da qaldı. Onda hamı "uşaqları
Çeçenistana göndərə bilərlər” deyə narahatlıq keçirirdi. Onun hələ ailəsi yox
idi və nəsli davam etdirmək lazım idi. Ona Allah kömək oldu. Oğlum payız
çağırışına gecikdi. İqumen ona əbədi xeyir-dua verdi. Bu, nadir hadisə idi. 20
ilə yaxındır ki, oğlum orada yaşayır. Gəmi kilsəyə çevriləndən sonra oğluma
onun kapitanı olmağı təklif etdilər. O da razılaşdı.
- Sizin nəsli Hollivudla hansı hadisə bağlayır?
- Mən bu mövzu
ilə bağlı az qala alışıb-yanıram. Anna Qriqoryevna ilə bağlı mövzunun orada
ekranlaşdırılmasını istərdim. Mənim nənəm Yekatrina Petrovna ssenarini Anna
Qriqoryevna ilə Fyodr Mixayloviçin söhbəti əsasında bədii sənədli mövzu kimi
yazıb. Əlbəttə, nənəm ulu babamı görməyib: Dostoyevskinin oğlu ilə tanış olanda
böyük yazıçı həyatda yox idi. Nənəm 1956-cı ildə ssenarini Hollivuda göndərib.
1957-ci ildə isə özü vəfat edib. Onun dediyinə görə, ssenari qəbul olunub. Sadəcə,
müqavilə bağlamaq lazım idi, ancaq onda artıq nənəm həyatda yox idi. Ona görə də
ssenarini arxivə atıblar. Mənə belə gəlir ki, ssenari Holivudun arxivlərində
itməyib.
- İşləməyə həvəs də sizə genlə keçib?
- Həvəs həqiqətən
də var. Fyodor Mixayloviç də belə insan olub. Bu sözləri atam haqqında deyə
bilmərəm. Üstəlik, bizim genlərimizdə kin saxlamaq yoxdur. Fyodor Mixayloviç də
belə idi. Anna Qriqoryevna bu barədə yazıb. O, kimisə özünün ədəbi düşməni
adlandırsa da, onunla barışmağı arzulayırdı.
Rus mətbuatından
çevirdi:
Təranə Məhərrəmova