Distant müalicə məqsədəuyğundurmu?
"Artıq
xəstələr həkimin məsləhətini internet vasitəsilə ala biləcəklər. Həkim müalicə
üçün yazdığı resepti isə xəstənin elektron ünvanına yollayacaq”. Çoxdandır ki,
Rusiya Səhiyyə Nazirliyinin və tibb ekspertlərinin üzərində çalışdığı "Teletibb
haqında”qanun, nəhayət qüvvəyə minib. "Əvvəla, bunu televiziya ilə dəyişik
salmaq lazım deyil. Çünki bu, həkimlər haqqında hər hansı veriliş yox, uzaqda
olan pasiyentə videoməsləhətdir” - deyə ekspertlər əhaliyə səsləniblər. Ölkədə
teletibbə icazə verən qanunun praktikada necə həyata keçiriləcəyi isə maraq
doğurur. Belə ki, pasiyentlər və həkimlər üçün yeni imkanlar açan sənəd
optimist gözləntilərlə yanaşı, insanları ehtiyatlı olmağa da çağırır.
Sənədin
hazırlanmasında iştirak edən tibb elmləri doktoru, professor Sergey Morozov«ilk növbədə bu, «həkim-həkim» formatında məsləhətdir. Bu cür məsləhətlər çox
vaxt xəstələrin pulsuz müalicəsini tələb edir” - deyə bildirib: "Elə hallar var
ki, nəhəng tibb mərkəzlərinin həkimləri xəstənin sənədlərinə, analizlərinin
cavablarına baxmalıdırlar. Pasiyentlər bunun üçün birbaşa həkimin qəbuluna gəlməyə
məcburdurlar. İndi isə müayinələr vaxt, enerji və vəsait sərf etmədən məsafədən
(distant) həyata keçiriləcək. Bu, xüsusən uzaq məsafələrdən həkimə gələn
pasiyentlər üçün sərfəli olacaq. Bunun üçün isə xəstə ilkin olaraq həkimin qəbulunda
olmalı, təkrar müalicələrini videoməsləhətlə almalıdır”. Bundan əlavə, tibb
işçiləri pasiyentin sənədləri ilə distant işləmək üçün İcbari Sığorta Fondunun
tarifləri üzrə tam məbləğdə əməkhaqqı alacaqlar. Bu zərurət, şərait və təcili xəstəxanaya
yerləşdirilməsi ilə bağlı məsələnin operativ həllində əlavə motivasiya olacaq.
Həmçinin həkimləri pasiyentlərlə müntəzəm və məsuliyyətlə işləməyə sövq edəcək.
Digər
əlverişli xidmət isə xəstələrin sağlamlıq vəziyyətinə distant nəzarətdir. Yəni
pasiyent xəstəliyi haqqında məlumatları elektron şəkildə həkimə göndərir. Bu,
analizlərin, müayinənin, USM və ya MRT-nin cavabı ola bilər. Hətta bu,
pasiyentin şəkərinin, qan təzyiqinin, ürək ritminin və s. nəticəsi ilə bağlı
cavablar da ola bilər. Həkim nəticələri analiz edib internet üzərindən müalicə
yazacaq. Hətta yenidən elektron resept yazmaq üçün əlavə gün də təyin edəcək:
"Bütün bunlar xəstənin həkimlə ilk dəfə görüşməsindən sonra mümkündür. Çoxları
hesab edir ki, həkimə özünün analizlərinin nəticələrini göndərməklə və
kompyuterin kamerasının qarşısında oturmaqla ona diaqnoz qoyulacaq. Ancaq qanun
buna icazə vermir. Əgər bir insan qolunu sındırıb həkimə gedir və onu rentgen
edib gips qoyurlarsa, o zaman mütəmadi olaraq həkimlə əlaqə saxlaya bilər və
teletibb texnologiyaları vasitəsilə onun vəziyyəti nəzarətdə saxlanılar. Yalnız
o halda ki, pasiyent özünü normal hiss etsin və yeni əl hərəkətlərinə ehtiyac
duymasın. Bir sözlə, söhbət həkim qəbulunda olub, artıq diaqnoz qoyulan xəstələrin
müalicəsindən gedir”.
Sənəddə,
həmçinin xəstənin müayinə və analizlərinin cavablarının bir xəstəxanadan digər
bir tibb mərkəzinə göndərilməsi də yer alıb. "Xəstəlik tarixçəsini haradan
almısınızsa, ora da gedin”. Pasiyentlər tez-tez bu sözlərlə qarşılaşırlar. Əgər
başqa bir tibb mərkəzində həkim məsləhəti lazım olursa, pasiyent kuryer kimi
analizlərin cavabını yenidən həmin ünvana daşımalıdır. İndi isə xəstənin bütün
tarixçəsi elektron formada bir tibb laboratoriyasından digər bir xəstəxanaya
göndəriləcək. Bu, həmçinin pasiyentlər üçün ən yaxşı tibb mütəxəssislərinə
operativ çıxış yaradacaq.
Distant konsultasiya məqsədəuyğundurmu?
Rusiyada
qəbil olunan "Teletibb haqqında” qanunun praktikada tətbiqinin necə həyata
keçirilməsi təbii ki, özünün müsbət və ya mənfi tərəflərini göstərəcək. Əlbəttə,
pasiyentin vaxtını, yollara sərf etdiyi enerjini, əsəbi, eləcə də xərclədiyi vəsaiti
nəzərə almaq çox yaxşıdır, Amma məsələnin əsas tərəfi xəstənin həkimlə üz-üzə
oturmadan distant müayinə və ya müalicə ala bilməsidir. Distant həkim məsləhəti,
məsafədən müayinə və müalicə nə qədər məqsədəuyğundur?
Düzdür,
belə bir müzakirə doğura biləcək məsələ ətrafında hələ bizdə söhbətlər yoxdur.
Yaxın zaman üçün də bu tip müzakirələr gözlənilmir. Bununla belə, tibb işçilərinin
məsələyə münasibəti o qədər də müsbət deyil.
Məsələn,C.Abdullayev
adına Elmi-Tədqiqat Kardiologiya İnstitutunun direktoru, professor Adil Baxşəliyev həkimin xəstə
ilə üzbəüz təmasını birmənalı qəbul edir: "Həkim xəstənin problemini
araşdırmalıdır. Bütünlükdə xəstəni görmədən, onu müayinə etmədən məsafədən
müalicə yazılması hesab edirəm ki, rasional üsul deyil”. Kardioloqun fikrincə,
həkim xəstənin qan təzyiqi, baş ağrıları və s. problemləri ilə bağlı müraciətini
hərtərəfli araşdırılmalıdır. Məsələn, qan təzyiqinin yüksəlməsi hipertoniya ilə,
böyrəklə, qanda yağlılıqla və s. bağlı ola bilər. Bütün bunlar müayinələr əsasında
araşdırılır və detallar xəstənin özündən soruşulur. O xəstələr ki monitorinqdədir,
yəni hər hansı bir əməliyyat keçirib və həkim üçün artıq tanışdır, bəlkə də
distant yolla ona diaqnoz qoyulması mümkündür. Ümumilikdə isə distant müayinə məqsədəuyğun
deyil».
Həkimlik sıradan çıxa bilər
K.Fərəcova
adına Elmi-Tədqiqat Pediatriya İnstitutunun direktoru, professor Nəsib Quliyev pasiyentə qiyabi
olaraq müalicə yazılmasının əleyhinədir: "Dünyanın heç bir yerində qiyabi tibbi
təhsil verən universitet yoxdur. Bu, tibb sahəsinin nə qədər mühüm olduğunun
göstəricisidir. Çünki söhbət insan taleyindən, onun sağlamlığından gedir. Həkimlik
sənəti belədir ki, müayinə obyektini görməsən, xəstəni üz-üzə, göz-gözə müayinə
etməsən, klinik təfəkkürünü ona tətbiq etməsən, bu, effektli müalicə və
profilaktika olmayacaq. Mən xəstəyə telefonla, mesajla, internetlə məsləhət
verməyin tərəfdarı deyiləm. Hələ ölkəmizdə də bu məsələ ilə bağlı konkret bir
müzakirə yoxdur”. Baş pediatr bu sahədə xidmət zamanı aktiv çağırışların mühüm
olduğunu bildirir: "Həkim çağırışında həkim gedib evdə uşağa baxır, məsləhətini
verir. İstənilən halda həkim xəstəyə baxmamış, onu müayinə etməmiş, konkret bir
fikir söyləmək, diaqnoz qoymaq düzgün deyil. Əməliyyatdan, ilkin müalicədən
sonra xəstənin qan təzyiqi, şəkəri, ürəyinin ritmi müxtəlif səbəblərdən qalxa və
ya onda başqa simptomlar ortaya çıxa bilər. Ürək ritminin artması müxtəlif səbəblə
bağlı ola bilər. İlk növbədə bunun səbəbi araşdırılmalıdır. Məsləhət vermək çox
asandır. Tutaq ki, xəstə «qan təzyiqim qalxıb» - deyə həkimə müraciət edir. Həkim
ona təzyiqi aşağı salan dərman məsləhət görə bilər. Ancaq xəstənin yaşını, çəkisini
bilmədən, təzyiqinin böyrəklə, baş-beyinlə, damarlarla, hormonal statusla bağlı
olub-olmadığını araşdırmadan necə ona «dərman iç» demək olar? Axı bu dərman
preparatlarının da hərəsi bir səbəbə hesablanıb. Minlərlə dərman preparatı var
– bunların hərəsi ayrı qrupa aiddir. Biri böyrəyə, biri ürəyə, biri damar
divarına təsir göstərir. Bu baxımdan, mən xəstəni görmədən ona virtual olaraq
necə məsləhət verə bilərəm?”
Bununla belə, N.Quliyev təkrar müayinə zamanı distant məsləhətdən
istifadə oluna biləcəyini istisna etmir: "Bəlkə də xəstəyə təkrar baxış zamanı
videoməsləhətdən istifadə etmək olar. Yoxsa həkim xəstəyə baxıb diaqnozu təyin
etməmiş, bu, gözüyumulu atılan daşa bənzəyər”. Xəstənin müayinəsini subyektiv və
obyektiv müayinəyə bölən baş pediatr insanın duyğu üzvləri ilə bağlı olan
müayinələri subyektiv, laborator, instrumental və s. müayinələri isə obyektiv
müayinələr hesab edir: "Həkimlikdə bu müayinələrin ikisi birgə təyin
olunmalıdır. Heç bir kitabda və sənəddə yazılmayıb ki, həkimin baxışı vacib
deyil, ancaq xəstə obyektiv müayinələrdən keçsin. Bəs onda həkimin baxışı? Bu
ardıcıllıq heç vaxt ləğv və qadağan olunmayıb. Həkimlik təcrübəsi var. Həkimdə
intuisiya var. Həkim dinamik olaraq bu prosesləri beynindən keçirərək qərar qəbul
edir. Bu qərar sabah başqa cür ola bilər. Xəstə isə tək faktları ortaya qoyur
ki, bunlarla da problemi həll etmək olmaz. Bu baxımdan, mən həkimlərin virtual
müayinəsinin tərəfdarı deyiləm. Əks halda, həkimlik sıradan çıxmış olacaq”.
Distant müayinə yolverilməzdir
Həkim-cərrah, professor Adil
Qeybullanın sözlərinə
görə, xəstə ilkin olaraq mütləq həkim tərəfindən müayinə olunmalı, bütün
simptomlar detallaşdırılmalıdır. İlkin müayinə proseduru xəstə ilə təmasdan
keçir. O ki qaldı əməldiyyat olunmuş, monitorinq edilmiş xəstəyə, bunu müəyyən
qədər başa düşmək olar. Bəlkə də onu videoməsləhət vasitəsilə müalicə etmək
mümkündür”. A.Qeybulla hesab edir ki, ümumilikdə xəstəni görmədən müalicə
yazmaq düzgün deyil: "Biz milli səhiyyə qururuq. Azərbaycanda da əhali azdır.
Bu əhalinin müalicə və müayinəsində dünyanın getdiyi yolla getsək, nəyi pis
olar? Bu baxımdan, distant müalicə bizim nəyimizə lazımdır? Xüsusən insanların
tibbi sığortası olandan sonra xəstəxanalara gəlir, lazımı müalicə və müayinə
alırlar. Bütün prosedurlar lazımı şəkildə həyata keçirilir. Ancaq distant
müayinə və müalicə üsulu yolverilməzdir. Hətta xəstə təkrar da müraciət etsə,
bu üsuldan istifadə etmək lazım deyil. Ola bilər, müalicənin gedişində hansısa
problem meydana çıxsın. O zaman bu, distant müalicə ilə həll oluna bilər.
Bütövlükdə isə bu proses – xəstəni görmədən, onu müayinə etmədən, müayinəsini
detallı aparmadan, analiz götürmədən onu məsafədən müayinə etmək və müalicə
yazmaq düzgün deyil”.
Həkimlərimizin
dediyi kimi, hələ ki bu məsələ bizdə gündəmə gəlməyib. Bəlkə nə vaxtsa
aktuallaşacaq və ya heç vaxt müzakirə olunmayacaq. Amma bütün hallarda məsələ
sağlamlıq və həkim mövzusunda həssas olan bizlər üçün məsafə, vəsait və vaxt
baxımından əhəmiyyətli olsa da, səhhətə düzgün yanaşma ondan da vacibdir. Fərqi
yoxdur, bu, məsafəlidir, ya məsafəsiz...
Təranə Məhərrəmova