Dərsliklər xarici dildə, tələbələr də dil bilmirsə...
İncəsənət
sahəsində Azərbaycan dilində dərs vəsaitlərinin olmaması keyfiyyətli kadrların
hazırlanmasına mane olur
Yaradıcı mütəxəssislər yetişdirmək üçün ali təhsil
ocağı olan Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin (ADMİU) üzərinə
böyük yük düşür. Burada daha çox praktiki biliklərə yiyələnmək əsas götürülsə də,
nəzəriyyəyə də böyük önəm verilir. Xatirimdədir ki, bu təhsil ocağında müəllimlərimiz
bizə daha çox rus mənbələrindən istinadlar verirdi, bir çox dərsliklərimizin
rus dilində olmasından şikayətlənirdik. Üzərindən illər keçsə də, sözügedən
mövzu aktual olaraq qalır. Təkcə ADMİU-da deyil, digər təhsil ocaqlarımızda da
vəziyyət eynidir.
Dəyişən bir şey var ki, əvvəllər tələbələrə
rus mənbələri istinad göstərilirdisə, indi onlar türk mənbələri ilə əvəzlənib.
Pedaqoqlarımız deyir ki, sovet dövrünün tələbələri rus dilində oxuduqları
halda, bu günün tələbələri xarici ədəbiyyatı türk dilində oxumağa üstünlük
verirlər. Çünki bu günün gəncləri rus dilinə o qədər də hakim deyillər.
AMEA-nın
Memarlıq və İncəsənət İnstitutunun "Teatr, kino və televiziya” şöbəsinin
müdiri, sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, ADMİU-nun dosenti Vidadi Qafarov dərsliklər içərisində Azərbaycan dilində
kitabların azlıq təşkil etməsini zamanın aktual məsələsi hesab edir: "Bu gün
də sözügedən problem davam etməkdədir. Sovet dövründə - 90-cı illərə qədər Sənətşünaslıq,
Teatrşünaslıq kimi fənləri tədris edənlər rus mənbələrindən faydalanıblar.
Rus mənbələri də bildiyimiz kimi, çox zəngindir. Hansı ki, rus dilində olan bu
kitablar dünya ədəbiyyatının, dramturgiyasının, sənətşünaslığının tarixi, nəzəri
problemlərinin hamısını özündə əks etdirir. Biz də o dövrdə həmin mənbələrdən
geniş faydalanır, istifadə edirdik. İndi isə təəssüf ki, bu günün uşaqlarının
rus dili bilgiləri o səviyyədə deyil ki, həmin mənbələrdən istifadə etsinlər.
İngilis dil bilgiləri də yaxşı deyil ki, ingilisdilli mənbələrdən
yararlansınlar. Elmdə belə bir ifadə var ki, sənətşünaslığın dili əslində fransız dilidir. Belə ki, əgər sənətşünaslıqla
bağlı orijinal mənbələrə sahib olmaq istəyirsinizsə, fransız dərsliklərini
oxumalısınız".
Teatrşünas dövrümüzün tələbələrinin nə rus, nə də ingilis dili biliklərinin yüksək
olmadığını və buna görə də onların həmin mənbələrdən yararlana bilmədiklərini
vurğulayır: "Ona görə pedaqoqların və müəllimlərin qarşısında böyük çətinliklər
yaranır. Biz də çox vaxt birbaşa dərs zamanı sinxron tərcümə edirik. Ya da
sinxron tərcümələri evdə hazırlayıb tələbələrə təqdim edirik. İndi tələbələrin ən
çox istifadə etdiyi kitablar isə türk dilindədir. Onlar Osmanlı türkcəsində
olan mənbələrdən istifadə edirlər. Əslində türk mənbələri də zəngindir. Orada
dünya ədəbiyyatı, dramaturgiyası, sənətşünaslığı tərcümə edilib. Hərçənd o
kitablarda da müəyyən çatışmazlıqlar var. Bəzən metodoloji, ideoloji problemlər
özünü göstərir ki, tələbələr birbaşa süzgəcdən keçirmədən həmin mənbələrə yiyələnirlər
və həmin mənbənin təsiri altına düşürlər. Ancaq bütün bunlar müəllim nəzarəti
altında baş verəndə, daha faydalı olur. Bizim pedaqoqlarımız da tərcümələr edib
tələbələrin maariflənməsi yolunda əllərindən gələni edirlər. Misal üçün, sənətşünaslıq
üzrə fəlsəfə doktoru Fəridə Cəlilova Erik Bentlinin "Dramın həyatı"
kitabını dərs vəsaiti kimi tərcümə edib. Teatrşünaslıq kafedrasının dosenti Rəsmiyyə
Mustafayeva Dimitri Kolisstovun "Antik teatr", Barabaşın "Müasir
rus teatrı" kitablarını tərcümə edib. Aydın Talıbzadənin "Şərq teatrı
tarixi" kitabı 3-cü dəfə yenilənmiş və redaktə olunmuş şəkildə çapa təqdim
olunub. İsrafil İsrafilovun "Stanislavskinin nəzəri və təcrübi irsi"
kitabı artıq çapa verilib. Yəqin yeni tədris ili üçün tələbələrə təqdim olunar.
Bu istiqamətdə başqa işlər də görülür. Aydın Talıbzadənin "Faciə: janriçi
mutasiyalar" kitabı
tələbələrin nəzəri biliklərinin artırılmasına kömək ola bilər. Yəni bu istiqamətdə
işlər görülür. Ümumiyyətlə, bu istiqamətdə tək pedaqoqlar deyil, tələbələr də
çalışmalııdılar ki, alternativ dil öyrənsinlər. Bəzi uşaqlar nəinki rus dilini,
heç kiril əlifbasını bilmirlər ki, Azərbaycan dilində sovet dönəmində çap
olunmuş kitabları oxusunlar. Biz də məcburiyyət qarşısında qalırıq, icbari şəkildə
tətbiq edirik ki, kiril əlifbasını öyrənib Azərbaycan dilində o kitabları oxuya
bilsinlər. Bizim qarşımızda əsas problem budur ki, Azərbaycan müəlliflərinin
sovet dövründə çap olunan dərsliklərinin yenidən nəşrinə ehtiyac var. Onlar Azərbaycan
dilində olsa da, kiril əlifbasında çap olunub. Bu da hazırda tələbələrə çətinlik
yaradır. Onların yenidən redaktəsi və nəşrinə ehtiyac var. Biri var xarici ədəbiyyatın
tərcüməsi, biri də var ki, Azərbaycan dilində çap olunmuş əsərlərin yenidən nəşri.
Bu da bizim tədris prosesinin qarşısında duran problemlərdən biridir".
V.Qafarov tərcümə edilmiş kitabların mütəxəssis
tərəfindən redaktə edilməsinin tərəfdarıdır: "Arzu edərdim ki, bu işdə tərcümə
mərkəzləri də sənətşünaslara kömək etsin. Bəzən görürük ki, tərcümə edilmiş
kitabların redaktəsini, tərcüməsini sənətşünaslıqdan uzaq olan biri edir. Orda
terminoloji məsələlər var ki, mütləq sənətşünas redaktəsindən çıxmalıdır. Mütləq
sənətşünas bir redaktor kitabda yazılanlara baxmalıdır ki, terminlər düzgün
qeyd edilsin. Sənətşünaslığa yad olanlar kitabı tərcümə edəndə, xətalara yol
verirlər ki, bu da tələbələri çaşdırır".
ADMİU-nun "Dram teatrı
və kino aktyoru" fakültəsində aktyor sənəti üzrə baş müəllim olan Yaqut
Paşazadə bildirir ki, əvvəlki illərə baxanda,
hazırda tərcümə edilmiş dərsliklər kifayət qədərdir: "Təbii ki, tələbələrin
alternativ dil bilməməsi xarici mənbələrdən məlumat əldə etmələrinə problem
yaradır. Tələbələr internetin yaratdığı imkanlardan istifadə edib, lazımi
materialları əldə edə bilsələr də, bu sahədə müəyyən çətinliklərimiz var. Müəllimlərin
bu yöndə heç bir problemi yoxdur, çünki onlar alternativ dil bilgilərinə
sahibdirlər. İl ötdükcə, yeni tərcümələr hazırlanır ki, bu da bizim işimizi
yüngülləşdirir. Ancaq bu gün də rus dili dərslikləri və onların Azərbaycan dilində
variantının olmaması problem olaraq qalır. Bizim öz müəllimlərimiz də tərcümə
edirlər, ancaq bu kifayət etmir".
Əməkdar
artist, pedaqoq Nofəl Vəliyev deyir ki, dərs zamanı
daha çox özünün tərcümə etdiyi materiallardan, əl yazılarından istifadə edir:
"Azərbaycan dilində tərcümə edilmiş, mütəxəssislər tərəfindən yazılmış
hansı kitablar varsa, onlardan faydalanmağa çalışıram. Nəinki dərsliklər, evimdə
olan kitabxanamdakı demək olar ki, bütün kitablar da rus dilindədir. Azərbaycan
dilinə Stanislavskinin birinci və ikinci cildi tərcümə edilib. Kifayət qədər
lazımlı tərcümədir. Tərcümə o qədər də yüksək keyfiyyətdə olmasa da, tələbələr
ondan yararlanır. Mehdi Məmmədovun "Rejissor sənəti" kitabından
istifadə edirik. Tələbələrə əlavə məlumatlar vermək üçün əsas etibarı ilə rus
kitablarından materiallar hazırlayıram. Amma o materialları özüm tərcümə edirəm.
Düzdür, bu istiqamətdə tərcümə edilmiş kitablar çap olunsa da, onlar zəifdir.
Ancaq buna da şükür".
Pedaqoq qeyd edir ki, rus dilini sovet dövrünün gəncləri
oxuyaraq deyil, eşidərək öyrənib: "Əslində rus dili asan bir dil deyil. Öz
dilimizdə nə qədər çox dərslik və kitablar olsa, onlardan daha çox istifadə edərik.
Nə qədər Azərbaycan dilində dərsliklərimiz olsa da, rus dərsliklərimiz də az
deyil. Demirəm ki, rus materiallarının hər kəlməsi Quran ayəsidir. Elə deyil,
amma məsləhətli dərsliklərdir. Xaricə gedəndə kitablar alıram, onlar da rus
dilində olur və oxuyub tərcümə edirəm".
Kitabların tərcüməsinə gəldikdə isə, N.Vəliyev
qeyd edir ki, yaxşı ödəniş olsa, xeyli müəllimlərimiz var ki, onlar bu işin öhdəsindən
peşəkarlıqla gələ bilər: "Müəyyən nəşriyyatlar onlara lazım olan bədii ədəbiyyat
tərcümə edirlər. Kim dərsliklərin tərcümə edilməsi üçün pul ayırar ki? Tərcümə
asan iş deyil. Mənim özümün bəzi tərcümələrim var, özümə lazım olduğu üçün istifadə
edirəm".
"Rebus"
teatrının direktoru, ADMİU-nun pedaqoqu Ceyhun Dadaşov isə bildirir ki, bu istiqamətdə problem hər zaman
mövcud olub: "Danılmaz faktdır ki, incəsənət sahəsində ali təhsil
ocaqlarının istifadə etdikləri dərslik materiallarının 90 faizini rus dilində
olan kitablar təşkil edir. Hətta ingilis dilində olan materiallar belə, rus
dilindən tərcümə edilənlərdir. Bir çox kitablar dilimizə tərcümə edilib, onun da
bir əmması var. Misal üçün, Mixayl Çexovun "Aktyor texnikası" kitabı
dilimizə tərcümə edilsə də, bəzi uyğunsuzluqlar var. Kitabı peşəkar teatr
bilicisinin tərcümə etmədiyi hiss olunur. Bəzi yerlərdə əsas mövzular tam
çatdırılmayıb. Düzdür, heç olmamasından yaxşıdır, amma daha mükəmməli ola bilərdi.
Tələbələrin əksəriyyəti türk dilini bildiyi üçün çox vaxt onları türk mənbələrinə
yönəldirəm. Əvvəlki vaxta baxanda, indi uşaqlar rus dilini bilmir. Məndə olan Azərbaycan
materiallarını verirəm. Belə ki, dərs zamanı özüm danışır, internet
resurslarının bizə verdiyi imkanlardan faydalanıb, "Youtube"
kanalında müəyyən mövzular haqqında danışıb, ora yerləşdirirəm ki, bu da tələbələrin
məhz bu materiallardan istifadə etməsinə kömək etmiş olur".
C.Dadaşov Təhsil Nazirliyi tərəfindən qrant
ayrılarsa, mütəxəssislərin rus dilində olan kitabların tərcüməsində daha
maraqlı ola biləcəklərini qeyd edir. Əks təqdirdə, heç bir mütəxəssis illərini
sərf edib, cild-cild kitablar tərcümə etməz.
Pedaqoq deyir ki, bu günün tələbələri oxumağa
meyilli deyil: "İşim yazmaq olmasa da, bir çox mövzularla bağlı
materialları yazılı şəkildə hazırlayırdım. Ancaq şahid oldum ki, bu günkü gənclik
oxumağa o qədər də maraqlı deyil. Tək tədris sistemində belə deyil, demək olar
ki, əksər sahələrdə eyni prosesin yaşandığının şahidi oluruq. Elə götürək mətbuatı.
Nədənsə böyük həcmli materiallar çox az oxunur. İnsanlar daha çox görüntüyə
üstünlük verirlər. Ona görə də "Youtube" versiyasını istifadə edirəm.
Tələbələr dinləyərək öyrənirlər. Ancaq bu elə də yaxşı hal deyil. Çünki
"Youtube"da danışanda, müəyyən dərəcədə təhriflər ola bilər. Yəni
orijinal mənbə hesab olunmur. Amma əlimizdən başqa heç nə gəlmir. Ah-nalə etməkdənsə,
bir yol tapmaq lazımdır".
Xəyalə Rəis