Dərman

Sıxıntılar, üzüntülər, ağrılar, acılar... Böyük ariflər deyərdi ki, bunlar bir Tanrı hədiyyəsidir. Təkyə qapısından içəri girə bilmək üçün ən qısa yol məhz bunlardan keçir. Heç bir elm, ədəb, təcrübə və sədaqət insanı əzab qədər, dərd qədər Tanrıya yaxınlaşdıra bilməz. Bu dünyada acı qədər, müsibət qədər sürətli heç nə yoxdur. Əgər bir vücud həqiqətin işığına talibdirsə, dərddən, bəladan küsməməli, onlardan qaçmamalıdır. Dərd gələndə onu əziz qonaq kimi qarşılamalı, üzünə gülməli, əzizləməlidir. Çünki o, qonaqdır. Yəni gəldiyi kimi də gedər. Getdikdən sonra isə həmin o eşq sultanına səndən şikayət etməz. Əksinə, getdim, üzümə xoş baxdı, məni qovmadı deyər. Bu sözlər isə, ariflər arifi uca Mövlana Rumiyə məxsusdur.

Əsrlərdir ki, deyirlər: "Dərdim mənə dərman imiş". Niyə? Necə? Nə var dərd çəkməkdə bu qədər cazib olan? Dərd insanın mərifəti, yoxsa Allahın istəyidir? Dərdi insanmı qazanır, Allahmı verir?

Suallar çox, cavab isə birdir: Dünyada baş verənlər fanidir, uzun sürən kabus və röya kimidir. Heç fərqi yoxdur, bu dünyada əyri, düz, çirkin, gözəl, nə baş verirsə, versin, əvvəldən sona bir aldanış, bir sərabdır. Fəqət, elə bu faniliyin içindəcə bir əbədiyyət gizlənmişdir. Bu dünya bir qabığa bənzər ki, həmin nüvəni, həmin mayanı qoruyur. Dünya olmasa, həqiqət çılpaq qalar, hər kəsə yem olar. Məhz dünya adlı aldanış və görüntüdür ki, layiq olmayana eşqin həqiqətini göstərmir. Yalnız bu qabığı sındıra bilənlərdir çılpaq həqiqə sarılanlar. Dünyanı sındırmaq isə ona görə çətindir ki, bunu istəyən yoxdur. Bəlkə də insan oğlu nəfsinə deyil, eşqə talib olsaydı, o zaman dünyadan imtina edərdi. Ancaq hardadır, kimdir dünyanı buraxan? Adına həyat, sevgi, təbiət, yaşamaq uğrunda mübarizə deyib, hər kəs beş əlli sarıldı bu vəfasız, bu etibarsız faniyə. Hər kəs qabıqla əlləşir, hər kəs dünyanın gizlətdiyinə deyil, dünyanın özünə meyl edir. Həqiqət uğrunda deyil, yalan uğrunda mübarizə gedir.

Dünya qabığı insanın köks qəfəsinə bənzəyir. Bu qəfəsin altında toxunulmaz qalan ürək öz həqiqətini hər zaman gizli saxlayır. Bu, yaradılışın gərəyi, xilqətin şəklidir. Ancaq ziddiyyət və tərs mütanasibliyin ölçü vahidi olan yaradılış anı əvvəldən sona qədər ziddiyyət və tərslik diktə edir. Belə olmasaydı, hər yaranan şey bizə uyar, mücadilə və ixtiyar adında heç nə olmazdı.

Allahın, yəni eşqin və həqiqətin məzhəri olan ürək köks qəfəsinin altında necə gizlənibsə, dünyada görünməyən və batini olan şey də dünyanın içində elə gizlənmişdir. Hər iki qabığı sındırmaq məhz dərdlə, fəlakətlə, ağrı-acıyla mümkün olur. Çəkilən çilələr, qılınan ibadətlər, edilən dualar, davam edən zikrlər də öz həqiqiliyini dərdlə, əzabla təzələyir. Zöhdü riyadan qoparan yeganə şey acılı ürək, bəlalı başdır. Ustadım Cavid Mürtəzaoğlu demişkən; "Hər bağrı bütöv burda nigəhban ola bilməz". Düzdür, doğrudur, o da insan qəlbini gizlədən köks qəfəsindən bəhs edir. Həmin qəfəs ki, bütöv olduğu zaman, sınmadığı zaman öz sahibini Allahdan məhrum qoyur.

O qəfəslə bağlı digər bir məsələ İlahi nurun, İlahi rəhmətin daxil olmaq istədiyi qəlbin qapılarının bağlı olmasıdır. Gerçəkdən də dünyəvi olan xoş gündə, dünyəvi məmnuniyyətin hökm sürdüyü anlarda Allah insana yaxın gəlmir. Nəinki yaxın gəlmir, hətta qaçır. Bunun öz məntiqi vardır. Belə ki, Allah özünü dünyanın batinində gizlətdi. Dünyanın zahiri ona pərdə oldu. İnsanın cismi də vücudu da belədir. Bədəni ilə əlləşən, yalnızca onu görən, onu hiss edən insan qəlbindən, yəni elə hər mənada özündən bixəbər qalır. Dünyanın da cismin də pərdələdiyi nəsnənin adı Allahdır. Elə buna görə deyirlər ki, özünü tanıyan Allahı tanıyar. Özündən qafil olan Allahdan qafil olar. Çünki Allahı göylər, qanunlar, müəmmalar deyil, sən gizlətmisən, ey insan oğlu! Sən də onu kəşf edəcəksən. Ən dərin qaranlıq, ən keçilməz qanun, ən çözülməz müəmma məhz insan özüdür. İnsan özünü aydınlatmadıqca, özünü sındırıb dağıtmadıqca, özünü çözmədikcə həqiqət heç bir zaman ortaya çıxmayacaq, insan bu dünyaya niyə gəldi, bilməyəcək və bu fani, zahiri, mənasız və keçici ömrü boşu-boşuna yaşayıb bitirəcək. Əslində fani olan elə dünya deyil, insanın özüdür. Dəni olanda dünyəvi olan da insan özüdür. İnsan batinini görsə, dünyanın bətni açığa çıxar. Ümumiyyətlə, dünya dünya olmaqdan çıxar, əbədiyyət yurduna dönər. Heç kim deməsin ki, bu münkün deyil, çünki Allah bunu istəmir. Xeyr, Allah istəyir, biz istəmirik. Bir də ki, insandan kənarda Allah olsaydı, o zaman O, insanı xəlq etməz, kənarda, yalnız başına Allahlığını sürdürərdi. İnsandan sonra Allahın mahiyyəti dəyişdi. Məhz insanı yaratdıqdan sonra özünə "əhsən" dedi Allah. Zahirdə insanı öz xəlifəsi olaraq yaratdı. Batində isə insanı Allah olaraq yaratdı. Allah öz yazdığı əsərin oyunçusuna çevrildi. Özü özünə qədər yazdı, qeybi özündən belə gizlətdi. Şah Xətai boşuna demir ki;

Girdim Adəm cisminə, bir kimsə bilməz sirrimi,

Mən şu Beytullah içində ta əzəldən var idim.

Bu sözlər, bu misralar elə-belə nəzm üçün yazılan şeir olsaydı, şəxsən mən illər boyu yazıb anlatdıqlarımı dilimə gətirməz, kimsəylə paylaşmazdım. Bu bir Fəzl qiyamıdır! Yəqin ki, mən də məğlub olacağam. Ancaq bu məğlubiyyət qaçılmazdır, çünki zahiridir. Deməli qələbə batinidir. Buradan başqa bir nəticə də hasil olur ki, zahiri qələbələrin hamısı batini məğlubiyyət deməkdir. Ölkələrin fəthi, qazanılan sərvətlər, şöhrətlər, başqalarını rəqib bilib, düşmən bilib əzmək, üstün olmaq,.. bunların hamısı əslində qazanmaq deyil, itirməkdir. Batini olanlar dünyaya məğlub olur, zahiri olanlar həqiqətə məğlub olur. Allahın, yoxsa dünyanın yanında olmaq seçimi insanın özünə qalıb.

İnsan həm yalanın, həm həqiqətin daşıyıcısıdır. O həm fanidir, həm baqi. Həm bəşərdir, həm Tanrı. Nəsimi də boş yerə deməyib:

Vəhdətin şəhrində seyran eylərəm,

Mən səni cismimdə heyran eylərəm,

Sirrimi Adəmdə pünhan eylərəm,

Adəmi həm Həq, həm insan eylərəm.

Həqqin cəmalı görünmürsə, deməli o yoxdur. Onun bir məkanı yoxdursa, deməli o mövcud deyil. İnsan Haqqın görünən cəmalı, onun məkan qurduğu məzhəridir. Bu məntiqdən çıxış etsək, belə ərz edə bilərik ki, insana qədər Tanrı yox idi. Aləmdə ən quru şey addır, Onun quruca bir adı belə yox idi. İnsana qədər yaranan nə vardısa, səssiz-səmirsiz, öz axarında fırlanırdı. Bu səssizlikdən Tanrı da yoruldu. Özünü görmək istədi və öz ziddini yaratdı. Yəni insanı... Əvvəlcə ona nəfs verdi. Bunun üçün dörd ünsürü xəlq etdi. Nəfsi ona görə insandan əvvəl yaratdı ki, nəfs özü həyat deməkdir. Həyat isə Allaha ziddir. Çünki Allah yaşamır. Yaşayan bir gün ölür. Allah isə baqidir. İnsanı yaratmaqla, həm də öz ziddini yaratdı Allah. Onu üzə çıxaran da öz ziddi oldu. Şeytanı bəhanə edib, insan sifətində dünyaya gəldi. O gündən bu günə insan hər özünü kəşf etdiyində "Ənəlhəq" deyir. Hər "Ənəlhəq" dediyində dərisi soyulur. Niyə? Çünki qabıqdan çıxır. Mənsuru, Fəzli, Nəsimini edam edənlər onların dünya adlı qabığını əbədiyyən sındırdılar. Bəlkə də onlar özləri də "həqiqəti görmək" istəyirdilər. Lakin bilmədilər ki, hər kəsin həqiqəti öz içində gizlidir. Bir həqiqəti görmək başqa bir gözə nəsib olmaz! Allahı zahirdə fəhm edənlər Onu insanlara anlatmağa çalışdılar. Dinlər, məzhəblər, şəriətlər yaratdılar. "Bizim Allahımıza inanın" dedilər. Allahı batində görənlər isə, insanlara heç nə anlatmadılar. Heç bir din, məzhəb, şəriət yaratmadılar. "Bizim anladığımızı siz də anlayın" demədilər. Sadəcə bir söz dedilər: "Hər kəs özünü tanısın. O zaman Allahın kim, harada və necə olduğunu anlayar insan. Çünki, Allah insanı məhz bunun üçün yaratmışdır".

Zahiri gözlə zahiri, batini gözlə batini görmək olar. Baş üzərindəki bir cüt göz kimi, tək bir ürək gözü də var. Ürəyin qulağı da var. Hətta əlləri, ayaqları da var. Yəni, qısa desək, insanın içində bir insan var. Bax, Allah odur. İnsan özü özünə qabıqdır. İnsanın zahirinə baxanlar yanılırlar. Dədə Yunus da elə bunu deyir:

Məni məndə sorma, məndə deyiləm,

Bir mən vardır məndə məndən içəri.

Görün bir insanlar nələr yaşayıblar, nələr görüblər, nələri dərk ediblər! Əslində isə, heyrətə düşüləcək şey insanın o halı yox, bugünkü halıdır. Həm də bu olaylar tarixi deyil. Ümumiyyətlə, eşqin və irfanın tarixlə bir əlaqəsi yoxdur. Hər zaman zahir zahirdir, batin batin. Hər zaman haq haqdır, batil də batil. Deməli, övliyalıq, pirlik, müridlik məqamları hər zaman diridir. Mürşud qapısı, Cəm dərgahı hər yerdə və hər dövrdə var və hər kəsin üzünə açıqdır.

Ancaq bu yazının əvvəlində başqa bir şeydən bəhs edirdik. Dedik ki, insanı Haqqa, Tanrıya yetişdirən ən sürətli vasitə dərddir, bəladır.

Ya Rəb, bəlayi-eşq ilə qıl aşina məni,

Bir dəm bəlayi-eşqdən etmə cüda məni.

Az eyləmə inayətini əhli-dərddən,

Yəni ki, çox bəlalərə qıl mübtəla məni.

Olduqca mən, götürmə bəladən iradətim,

Mən istərəm bəlanı, çün istər bəla məni.

Böyük Füzuli məhz elə həmin bəladan, yəni eşqə götürən bəladan bəhs edir. Ona görə, bu bəlanın adına "bəlayi-eşq" deyir.

Pir qapısında, mürşid ətəyində bulunmaq elə bir səadətdir ki, o şərabı dadan aşiq dünyanın bütün şərbətlərini zəhər bilər. Lakin həmin dərgaha boş əllə gedilməz. Yoxsa qapını açmazlar. O dərgaha qucaq dolusu dərdlə, günahla getməkdir əsil mərifət. "Dərd" və "günah" ifadələrini boşuna işlətmədik. Elə günah da böyük bir dərddir. Elə dərdlər də vardır ki, özü bir günahdır. Qərəz ki, Pir Sultan Abdal demişkən;

Boş gəlir dərgahə, könlü doludu,

Açılın qapılar Şah himmətinə.

Təsadüfi deyil ki, mövləvi dərvişlər bir-birinin əlini öpərkən, biri digərinin qulağına pıçıldayır: "Allah dərdini artırsın".

Dərd olayı, sıxıntı vaqiəsi, üzüntü səbəbi kamilliyə can verən həyat nəfəsidir. Dərvişin ruhu və eşqi öldükcə, dərd onu dirildir. Dərdlərdən şikayət etmək aşiqin nöqsanıdır. Füzuli baba deyirdi:

Ey Füzuli, ahu nalən incidibdir aləmi,

Gər bəlayi-eşq ilə xoşnud isən, qovğa nədir?

Bəli, dərvişin dünyadan imtinası nədir, dünya üçün etdiyi qovğa nədir? Bu elə həmin ikilikdir, həmin ziddiyyətdir ki, xilqətin gərəyi belə yaranmışdır. Elə mücadilə də mübarizə də bunun başındadır. Bu dünyada heç zaman qəflətə düşməyən yeganə şey qəflətin özüdür. Hər kəs hər an qafil ola bilir.

Bəli, dərddir, bəladır insanı qəflət yuxusundan oyadan. Bu mənada bütün dərdlərin ən gözəl və sürətli dərmanı dərd özüdür. Necə ki, Xətai deyir: "Bir dərdim var, min dərmanə dəyişməm".

Fani dünyanın özü kimi dərdləri də fanidir və gülüncdür. Bu dərdlərin yeganə mahiyyəti qısa müddətə də olsa, insanı öz nəfsindən ayırıb, Allaha yaxınlaşdırmaqdır. Lakin, insan bunun fərqində olsa, nə gözəl olardı! Heyf ki, çoxluq, bəzən isə tam əksəriyyət dərdə, müsibətə düçar olduğunda bunu vasitə, fürsət, hədiyyə olaraq görmək əvəzinə daha da batır, bir günahdan başqa bir günah çıxarır. Halbuki, yol və ərkan eşqə, gözəlliyə, vəhdətə və həqiqi həzzə götürür.

Dünya gerçəkdən də fanidir, ölümlüdür, çünki gəlimli, gedimlidir. Ulu Dədə Qorquddan mərhum Aşıq Veysələ cəmi bircə addım yoldur. Çünki məna və eşq üçün zaman məcburiyyəti və məkan məhdudiyyəti yoxdur.

Anlatmam dərdimi dərdsiz insana,

Dərd çəkməyən dərd qiymətin biləməz,

Dərdim mənə dərman imiş, bilmədim,

Heç bir zaman gül tikansız olamaz.

Gülü yetişdirir tikanlı çalı,

Arı hər çiçəkdən yetirir balı,

İnsan səbr ilə bulur kamalı,

Səbr etməyən məqsudunu bulamaz,

Veysəl, günlər keçdi, yaş altmış oldu,

Töküldü yarpağım, güllərim soldu.

Gəmi yükün aldı, qəm ilə doldu,

Hərəkətə kimsə mane olamaz,