Bakı 15°C
“Dərin quyular”ın qurbanı olan ziyalılarımız
Bu məqaləni yazmağa başlamazdan əvvəl yadıma dahi Üzeyir bəyin "Dərin
quyular” adlı məqaləsi düşdü. O, yazırdı: "Rusiya mütləqiyyətinin quyuqazan
alətləri... biz müsəlmanların içində quyu qazılmağa qabil olan yerlər tapdı.
Rusiya hökuməti bir o qədər zəhmət çəkmədi. Çünki bizim aramızda yaramaz əllər
əvvəldən quyu qazıb, hazır qoymuşdular, o quyunu ancaq bir o qədər də
dərinləşdirmək və lazım olsa, digər bir quyu qazmaq kifayət idi. Rusiya
hökuməti onu da elədi, bunu da”. Bu quyulara ilk olaraq ölkənin, millətin
ziyası olan ziyalılarımız düşdü. Amma elə öz əlimizlə...
Dərnəklərdə tərbiyə
məsələsi inzibati prinsiplə əvəz olunur
1930-cu ildə partiyanın XVI qurultayı keçirilib. Bu qurultay SSRİ
tarixinə "elliklə kollektivləşmənin həyata keçirilməsi qurultayı kimi də daxil
olub”. Qurultaydan iki il sonra ÜİK (b) P MK-nın "Ədəbiyyat və incəsənət
təşkilatlarının yenidən qurulması haqqında 23 aprel 1932-ci il tarixli qərarı
bütün ölkədə əks-səda doğurur. Qərara
əsasən, ölkənin ədəbiyyatı, mətbuatı qarşısında bir çox vəzifələrlə
yanaşı, yazarların tərbiyəsi məsələsi də qoyulur. Bu məqsədlə 1932-ci ilin
mayında Azərbaycan Proletar Yazıçıları Cəmiyyəti iclas keçirir. Azərbaycan
Proletar Yazıçıları Cəmiyyətinin işi "böyük qardaşı” qane etmədiyi üçün yenidən
cəmiyyətin işlərini qüvvətləndirmək məqsədilə qərar qəbul edilir: "Azərbaycan
Proletar Yazıçıları cəmiyyətində bolşevik özünütənqidinin qüvvətləndirilməsi,
yazıçı kadrların tərbiyə edilməsi işinə böyük diqqət yetirilməsi zəruriliyi meydana
çıxır”. Bu "tərbiyələndirmə” tez bir zamanda, Mərkəzin istədiyi bir şəkildə
başa çatmalı idi. Ona görə ki, sovet siyasi rejimi ədəbiyyata, mətbuata
ideoloji təbliğat vasitəsi kimi yanaşdığından, onun sinfi dünyagörüşü əsasında
yaradılması tələbini birmənalı olaraq irəli sürürdü. Bu tələblər əsasında
"tərbiyələnməyən” yazarlarımız Üzeyir bəy demişkən, "Dərin quyular”ın qurbanı
oldular...
Bütün gücü ilə yazarlarını "tərbiyələndirməyə” başlayan Azərbaycan
Proletar Yazıçılar Cəmiyyətinin rəhbərliyi birinci növbədə Bakıda və onun bir
sıra rayonlarında ədəbiyyat dərnəkləri təşkil edir. Bu dərnəklərdə tərbiyə
məsələsi inzibati prinsiplə əvəz olunur və Azərbaycan yazarlarının qara günləri
də elə bu gündən başlanır. Mətbuatda və ədəbiyyatda 1920-ci ilin sonlarından
başlanan "proletar mətbuatı”, "proletar ədəbiyyatı” uğrunda yenidən və çox
amansız bir mübarizəyə start verilir. Bu mübarizə Azərbaycanda ədəbi irsə
münasibət məsələsində mürəkkəb və ziddiyyətli bir hal alır və Azərbaycan MK-nın
1925-ci il qətnaməsini xatırladırdı. 1925-ci il qətnaməsində yazılırdı:
"APYC-nin üzvü olan bəzi tənqidçilər proletar yazıçılarının kəndli ədəbiyyatına
və kəndli yazıçılarına rəhbərliyi məsələsini də tamamilə yanlış həll edirlər.
Kəndli yazıçılar dostcasına qarşılanmalı və bizim tərəfimizdən danışıqsız
müdafiə edilməlidir. Biz onları da proletar məfkurəsi relsinə keçirməliyik”. Azərbaycan
Proletar Yazıçıları Cəmiyyətinin bəzi üzvləri bu qətnamənin əksinə çıxaraq kəndli
ədəbiyyatı ilə proletar ədəbiyyatı arasında uçurum yaradırdılar.
Bu "dəvət” mərkəzdən istiqamətləndirilirdi
Beləliklə, birinin "kəndli yazar”, birinin "proletar yazar”,
digərinin "burja yazar” adlandırıldığı APYC-də "tərbiyələndirmə” prosesi
başlayır, nə başlayır. "Ədəbi mübahisələr”, "ədəbi ittihamlar”a çevrilir.
Bir-birinə qarşı duran iki ədəbi qüvvə bir-birini "siyasi cəhətdən geri
qalmış”, "bisavad” adlandıraraq, ittihamlara, böhtanlara, təhqirlərə meydan
verirlər. İfşa pafosu ilə yüklənmiş bu "mübarizədə” yazarlarımız bir-birini
siyasi sayıqlığını itirməkdə günahlandıraraq "tərbiyə” olunmağa dəvət
edirdilər. Təbii, bu "dəvət” mərkəzdən istiqamətləndirilirdi. Professor
Bədirxan Əhmədov demişkən: "...ədəbi prosesdə baş verən ən mühüm hadisələr
birbaşa mərkəzə - Moskvaya bağlı idi”. Odur ki, Azərbaycanda da ədəbi
prosesdəki tənqidi "dəyərləndirmələr”, "tərbiyələndirmələr” Mərkəzin siyasətini
əks etdirməli olurdu.
"Tərbiyələnməyən” və siyasi rejimin ideoloji tələblərini ödəyə
bilməyən yazarlarımız isə ən yaxşı halda ilk olaraq "cığırdaşlar” adlandırıldı.
Ədəbi mübahisələri, ədəbi ittihamlara çevirən yazarlarımız "cığırdaşlar”
arasında hakim partiyanın ideologiyasına uyğun "tərbiyə” ola bilməyən dahi
Mirzə Cəlili, Hüseyn Cavidi, Əhməd Cavadı, Seyid Hüseyni və Mikayıl Müşfiqi marksizm-leninizim
nəzəriyyəsini dərk edə bilməməkdə günahlandırdılar.
1934-cü ilin iyun ayının 13-də APYC-in birinci qurultayı keçirilir.
Beş gün davam edən qurultay sonda "hələ də sıralarımızda zərərli məfkurələr
yayanlar var və onlar ifşa edilərək sıralarımızdan çıxarılmalıdır” prinsipini
irəli sürür. "Yenidən yetişməyə can atan, lakin həyatın dərinliyini tezliklə
qavraya bilməyən müəyyən yazıçılarımız var. Onlar üçün müəyyən şərait
yaradılmalı, kömək edilməli və onlardan heç bir şey əsirgənməməlidir”. Qurultay
bu tələblə, hansı yolla olur-olsun Azərbaycan yazıçısını Şura yazarına çevirmək,
marksizm-leninzm nəzəriyyəsinin təbliğatçısı olmaq üçün "tərbiyələndirməyə” can
atırdı. Bəzən buna nail də olurdu. Məsələn, elə həmin qurultayda Cəfər Cabbarlı
çıxışının sonunda demişdir: "Biz indiki quruluşumuzu bütün dərinliyi ilə
duyaraq mənimsəməliyik. ...indiki quruluşumuzun qəhrəmanını hiss etməli, onları
bütün dərinliyi ilə mənimsəməli və öz əsərlərimizdə əks etdirməliyik. Mən də
vaxtilə görə bilmirdim, hiss edə bilmirdim; lakin indi görürəm, hiss etməyə
çalışıram”. Mehdi Hüseyn isə "tərbiyələnməyən” qələm yoldaşlarına üzünü tutaraq
tələb edirdi: "Bu gün sovet Azərbaycanının xoşbəxt həyatını vəsf etməməyə
haqqınız yoxdur”.
M.Hüseynin sovet Azərbaycanını xoşbəxt adlandırdığı zamanda
repressiyanın daha güclü və amansız vaxtı idi. Ədəbi ittihamların qurbanı olan
təxminən 70-80 min Azərbaycan ziyalısı məhv edildi. Millətin zəka sahibləri
15-20 dəqiqəlik məhkəmələrin qurbanı oldu. "Xalq düşməni” adı ilə nə qədər
ocaqlar qaraldı, evlər dağıldı.
Sovetin amansız qayda-qanunları nə qədər
tətbiq edilsə də...
Bütün bu faciələrə baxmayaraq, Mərkəz öz işində idi. Siyasi rejim proletar
ədəbiyyatı, mətbuatı uğrunda mübarizəni özünün ədəbi-mədəni siyasətinin baş
xəttinə çevirmişdi. "Proletar ədəbiyyatı hərəkatı qarşısında duran birinci və
başlıca məsələ Sosializm hücumumuzda bütün bir dövrü təmsil edən Stalin
yoldaşın göstərişlərini həyata keçirmək uğrunda mübarizə aparmaqdan ibarətdir”
təklifini irəli sürən RPYC tərfindən
yayımlanan bu və buna bənzər saysız-hesabsız çağırışlar APYC tərəfindən müzakirəsiz
və danışıqsız yerinə yetirilib. Çünki APYC- nin qarşısında bir vəzifə dururdu: Mərkəzə
xoş gəlmək üçün RPYC-in bütün tələb və göstərişlərini kor-koranə yerinə
yetirmək...
1938-1940-cı illərdə Azərbaycan sovet yazıcıları ittifaqının
keçirdiyi yaradıcılıq konfranslarında sosialist xəlqiliyinin problemi ciddi
müzakirə edildi. Amma sovetin amansız qayda-qanunları nə qədər tətbiq edilsə də,
bu, "mühüm problemin” tənqidi axıra qədər davam etdirilməyib. Çox təəssüflər
ki, ədəbiyyatda və sənətdə xəlqilik məsələsini təhrif edənlər də, klassik
ədəbiyyatın və milli dilin əhəmiyyətini azaldan yazarlarımız da olub. Klassik
ədəbi irsimizə, milli mənəvi dəyərlərimizə nihilistcəsinə yanaşan
tənqidçilərimiz, yazarlarımız "tərbiyə olunanlar” idilər. Sonradan bəzi
yazarlarımız onların əksəriyyətini "ən az sapıntılara yol verən marksist
ədəbiyyatşünas”, "məhsuldar və ardıcıl fəaliyyətlə ədəbiyyat tariximizdə
nüfuzlu bir tənqidçi”, "ədəbiyyatımızın Fərhadı”, "ədəbi döyüşlər cəngavəri”, "ədəbi
gəncliyin mənəvi atası” adlandırırdılar. Amma nə yaxşı bu "tərbiyələndirmə”
prosesi ədəbiyyatımızın, mətbuatımızın, ədəbi mühitimizin yüzlərlə ədibini öz
əqidəsindən döndərə bilmədi. Onda bu gün klassik irsimizdən ağızdolusu, vüqarla
danışa bilməzdik.
Qərənfil Dünyaminqızı,
Əməkdar jurnalist
