Bakı 19°C
Cümhuriyyətin “ocaq başında” olan düşməni
Arxiv sənədlərindən, tədqiqat əsərlərindən və xatirələrdən belə aydın
olur ki, 1920-ci ilin 27 aprelində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini silah gücünə
devirməkdə ruslarla, ermənilərlə yanaşı, xalqımızın da bəzi "oğul”larının əli
olub. Millətinə silah qaldıran, amansız divan tutan bu "oğul”ların arasında
Əliheydər Qarayev, Həmid Sultanov və Çingiz İldırım daha çox canfəşanlıq edib. "Böyük
qardaşları” da Şura hökumətini qurandan sonra əlini xalqının qanına batıranları
yaxşı "mükafatlandırıb”. Əksəriyyətini həbs edib, gülləyib, sürgünə göndərib.
Yuxarıda adlarını çəkdiyim bu "üçlük” isə daha amansız bir tale yaşayıb.
Məsələn, 1937-ci ildə Çingiz İldırıma ölüm hökmü oxunsa da, hökm dörd il yerinə
yetirilməyib. O, ə 4 il qırmızı imperiyanın ən dəhşətli həbsxanalarından
birində -Suxanov monastırında hər gün ölüm hökmünü gözləyib. Nəhayət, 1941-ci
ilin 27 aprelində, məhz 27 aprelində - xalqına silah qaldırdığı gün güllələnib
(Əliheydər Qarayev və Həmid Sultanov da belə acı bir tale yaşayıb. Növbəti
saylarımızda bu haqda məlumat veriləcək).
Sözsüz, bu, təkcə tale qisməti deyildi, haqqın haqsızlığa cavabı idi.
Çingiz İldırım kim idi? Yəqin ki, gənc nəslin əksəriyyəti onu
tanımır. Bizim nəslin nümayəndələrinə isə o, qəhrəman kimi tanıdıldı. Şərəfinə
romanlar yazıldı, filmlər çəkildi və s. Şəxsən mən Ç.İldırım haqqında ilk dəfə
Məcid Katiblinin "Çingiz İldırım” əsərindən və yazıçı Firudin Ağayevin "İldırım
dənizdən çaxır”, "İldrım ömrü” romanlarından məlumat aldım (Sonralar bu
romanlar əsasında filim də çəkildi). Bu əsərlərdən, romanlardan belə dərk etdim
ki, Ç.İldırım xalq qəhrəmanıdır. Amma zaman sübut etdi ki, Çingiz İldırım
Rusiya Kommunist bolşevik Partiyasının Qafqaz Ölkə Komitəsinin qərarına əsasən,
donanmanın Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökumətinə qarşı əməliyyatına birbaşa
komandanlıq edərək, milli hökuməti silah gücünə devirməkdə mühüm rol oynayıb.
Məhz onun tapşırığı ilə orduda və donanmada gizli bolşevik təbliğat şöbələri yaradılıb.
O, birbaşa Cümhuriyyət polisinin limanda və dənizdə görəcəyi tədbirləri
əvvəlcədən bilərək bolşevikləri məlumatlandırıb.
Düşmən ocaq başında imiş. Ç.İldırım Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
dövründə hərbi limanın rəis müavini olub. Milli Hökumət Xəzər dənizindəki bütün
hərbi və mülki donanmanı ona etibar edib. O da donanma komandanı kimi 1920-ci
ilin 27 aprel gecəsi Bakı Yunkerlər Məktəbini, polis idarəsini, Bayılda hərbi
silah anbarını ələ keçirmişdir. Onun əmri ilə hərbi donanmanın gəmiləri toplarını
Cümhuriyyət Hökumətinin, Parlamentin yerləşdiyi binalara tuşlamış və qırmızı
hərbi donanma adından Azərbaycan Hökumətinə, Parlamentinə hakimiyyətin dərhal
Şura hökumətinə verilməsini tələb edən ultimatum verərək, komandanlıq etdiyi
donanmadan üçrəngli bayraqları çıxardaraq yerə atmış, əvəzinə qırmızı bolşevik
bayrağını asmışdır.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökumətinin Ç.İldırıma belə bir məsul
vəzifə verməsi yalnız təəccüb doğurur. Axı o, bolşevik idi. Məhz Cümhuriyyətin
dövründə - 1920-ci ilin yanvarında Rusiya Kommunist (bolşeviklər) Partiyasının
sıralarına üzv yazılmışdır. Bolşeviklər onun 1919-cu ilin əvvəllərində Bakıda
apardığı gizli fəaliyyətindən razı qalaraq öz sıralarına qəbul etmişdilər. 1919-cu
ilin əvvəlində Xalq Cümhuriyyətinin devrilməsində iştirak etmək üçün
bolşeviklər tərəfindən xüsusi olaraq Azərbaycana göndərilən Ç.İldırım fürsəti
əldən vermir. Tez bir zamanda gizli olaraq dəniz ekspedisiya dəstəsinə daxil
olan qayıqlarla bolşeviklər üçün Həştərxana gizlicə neft və neft məhsulları
göndərir. Rusiyadan isə Bakıya döyüş sursatı, siyasi ədəbiyyat və s. gətirməyə
nail olur.
Əslində Ç.İldırım birdən-birə dönüb bolşevik olmamışdı. Oktyabr
çevrilişində (1917) iştirak edən Ç.İldırım, 1918-ci ildən Rusiya Sovet
Federativ Sosialist Respublikası Xalq Komissarları Soveti yanında Rusiya
müsəlmanlarının işləri üzrə müvəkkil, Şimal Vilayəti Kommunaları İttifaqının
milli işlər komissarlığında Petroqrad müsəlman şöbəsinin sədri olmuşdur.
Mütəmadi olaraq Rusiya bolşevikləri ilə əlaqə saxlayan Ç.İldırım Xəzər hərbi
donanması gəmilərinin Həştərxana və Krasnovodska aparılması planının
hazırlanmasında böyük rol oynamışdır. Azərbaycan xalqının ən qəddar düşməni
olan Sergey Mironovic Kirovun və Azərbaycan neftini vəhşicəsinə talan edib, gecə-gündüz
Rusiyaya daşıyan (bununla da qürurlanan, fəxr edən) Aleksandr Pavloviç
Serebrovskinin (ona Rusiyanın neft kralı deyirlərmiş) ən yaxın dostu və
silahdaşı adlandırılan Ç.İldırım, Azərbaycanda "Şura hökumət”inin qələbə
çalması üçün hər cürə alçaqlığa əl atmışdır. Bolşeviklər də 1920-ci ilin 5
mayında onun sinəsindən "Qırmızı Döyüş Bayrağı” ordenini asmışlar. Bu ordenlə
təltif edilən ilk azərbaycanlı Ç.İldırım, 1937-ci ilin 7 iyuluna kimi (ad gününə üç gün
qalmış) "böyük qardaş”larına canla-başla qulluq etdi. İsti iyul gecələrinin birində
birdən-birə dönüb oldu xalq düşməni.
Əlini yüzlərlə günahsız soydaşlarının qanına batırmış Çingiz, 1890-cı
ilin 10 iyulunda Qubadlıda İbrahim bəyin ailəsində dünyaya gəlib (Çingiz
İldırım Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurucularından olan, Azərbaycanın ilk
hərbi naziri, Qarabağın general-qubernatoru, Azərbaycan Parlamentinin üzvü
Xosrov bəy Sultanovun əmisi oğlu olub). İlk təhsilini Şuşada alan Çingiz, 1906-1909-cu
illərdə Vladiqafqaz realnı məktəbində oxuyub. 1916-cı ildə Petroqrad Politexnik
İnstitutunun dağ-mədən şöbəsində mühəndis-metallurq ixtisasına yiyələnib.
1917-ci ilin son aylarına kimi oradakı "Ayvaz” zavodunda mühəndis işləyib.
Çingiz hələ tələbə ikən siyasi dərnəklərə yazılır və vaxtının çoxunu bu dərnəklərdə
keçirir. 1919-cu ilin əvvəllərində Mərkəzin göstərişi ilə Azərbaycana
göndərilir. Məqsəd Milli hökuməti silah gücünə devirib Şura hökumətini yaratmaq
idi ki, Çingiz də bu işdə əlindən gələni əsirgəmədi. Hətta o qədər siyasi
hadisələrə baş vurdu ki, deyilənə görə, ailə qurmağa da "vaxtı olmayıb”.
Zaman öz ibtidai qanunauyğunluğu və heç nə ilə hesablaşmadan ötüb
keçir. Odur ki, bu zamanı elə yaşamaq lazımdır ki, sabah adımız lənətlənməsin!
Qərənfil Dünyaminqızı
Əməkdar jurnalist
