Cümhuriyyət dövrünün ədəbi mühitə təsiri
XX yüz il Azərbaycanın
ictimai-siyasi, ədəbi-mədəni həyatında dövlətçilik, azadlıq və tərəqqipərvər
hisslərlə zəngindir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dönəmində ədəbiyyat,
mədəniyyət sahəsində də özünəməxsus irəliləyişlər baş verib. Xüsusən
ədəbiyyatda parlaq əksini tapan
istiqlalçılıq, cümhuriyyətçilik ideyaları yazarların yaradıcılığında nəsillərin
bir-birinə töhfəsinə çevrilib.
"Müzakirə”mizdə Cümhuriyyət dövrünün ədəbi mühitə necə təsir
etdiyini araşdırmağa çalışdıq.
Milli istiqlal ideyalarının təşəkkülü
"Cümhuriyyət dönəmində
Azərbaycan ictimai-siyasi fikrinə paralel olaraq, ədəbi-bədii düşüncə
də fərqli ortamda cərəyan edir. Dövrün ictimai həyatı siyasi fikirlə
yanaşı, ədəbi düşüncəni də xalqın, insanın və fərdin milli tale
probleminə yönəldir” deyən professor
Bədirxan Əhmədov bildirir ki, Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyətinin yaranması ilə bədii düşüncədə milli ruh özünün
ən yüksək zirvəsinə çatır. Eyni zamanda ədəbiyyatda siyasi mövzu
və problematikanın çəkisi artır: "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti bir tarixi, siyasi, ideoloji
fakt olaraq yalnız dövrünün tarixi şəraitinin məhsulu olmayıb, həmin
illər boyu milli-siyasi, ədəbi, fəlsəfi düşüncənin nəticəsi olaraq
meydana gəlib. Milli dövlətçilik ideyasının tarixi o qədər uzağa
getməsə də, milli dövlətçiliyi, müstəqillik ideyalarını şərtləndirən
milli mənlik şüurunun yaranmasının aspektləri məhz bədii düşüncəyə
söykənir. Yəni milli, etnik mənlik şüuru, əvvəlcə bədii, sonra isə
ictimai-siyasi təfəkkürdə təşəkkül tapır. İctimai-siyasi həyatla
ədəbi proses eyni məcrada davam edir və bir-birinə qarşılıqlı şəkildə
təsir göstərir: həyatı, ictimai-siyasi hadisələrin dərkində ədəbiyyatın
rolu artır. Bədii sözün gücü artdıqca, ədəbi şəxsiyyətlər də xalq, vətən,
millət və onun azadlığı ideyasına nüfuz etməyə başlayırlar”.
Professor qeyd edir ki,
Cümhuriyyət dövründəki Azərbaycan ədəbiyyatını ayrıca bir mərhələ
kimi götürmək mümkündür: "İki ilə yaxın bir dövrün ədəbi prosesi özündən
əvvəlki və sonrakı proseslərlə bu və ya digər şəkildə əlaqədə götürmək
daha doğru olardı. Bununla belə, dövrün kifayət qədər zəngin ədəbi mənzərəsinin
formalaşdığını da qeyd etmək yerinə düşərdi. Lakin bu dövr çox qısa olduğu
üçün bəzi yazıçı və şairlərin cümhuriyyət dövrü yaradıcılığı ilə bağlı
qəti fikirlər yürütmək çətin olur”. B.Əhmədovun sözlərinə görə, ictimai-siyasi,
ədəbi, mədəni fikrin formalaşmasında əsas rolu, şübhəsiz, mətbuat
oynayırdı: "Bunu da qeyd etmək lazım gəlir ki, dövrün, zamanın sosial,
siyasi, hərbi faktorları mətbuatda publisistikanı önə çəkdiyindən,
bədii söz bir qədər arxa plana keçir. Dövlət quruculuğu prosesi mətbuat
və onun vasitələri ilə ədəbiyyata da öz töhfəsini verir. "Azərbaycan",
"İstiqlal", "İttihad", "El", "Doğru
yol", "Millət", "Məktəb", "Türk sözü",
"Bəsirət", "Açıq söz", "Övraqi nəfisə",
"Qurtuluş" və s. mətbuat orqanlarında publisistlərlə yanaşı,
yazıçı və şairlər də məqalələrlə çıxış edirdi. "Kommunist",
"Gənc işçi", "Haqq", "Zəhmət", "Əxbar"
kimi bolşevik mətbuatı da fəaliyyət göstərdiyindən, burada da bəzi
ədəbi nümunələrə rast gəlmək olurdu. Dərc olunan mətbuat nümunələrinin bəziləri
əvvəllər çıxmağa başlamış, bəzilərinin isə nəşr tarixi elə Cümhuriyyətin ömrü qədər
olmuşdur”. B,Əhmədov qeyd edir ki, S.Ağamalıoğlu, Ü.Şərifov, Ə.Nəcəfzadə, M.B.Məmmədzadənin
məqalələri tez-tez nəşr edilirdi. M.Ə.Rəsulzadə, Ə.Cavad, Ü.Hacıbəyli,
Ə.Müznib, C.Hacıbəyli, M.Hadi, Ö.F.Nemanzadə, H.Qasımov, F.Ağazadə,
B.Seyidzadə, A.Ziyadxanov, Y.V.Çəmənzəminli, A.Şaiq, C.Cabbarlı,
Əliyusif, Gəncəli Davudun publisist və bədii əsərlərində milli düşüncə
və atributlar təbliğ edilir, tərənnüm olunurdu. Türk şairləri Məmməd
Əmin Yurdaqul, Əli Kami, Tofiq Fikrət, Arif Ürfan, Rövşən Əşrəf bəy, İbrahim
Şakir və başqalarının dövri mətbuatda dərc olunan əsərlərində türkçülük,
milli vətənpərvərlik hissləri aşılanırdı: "Siyasi həyatda olduğu
kimi, ədəbi prosesdə də cəbhələşmə yaranmaqda idi. Mətbuat ətrafında
cəmləşən Azərbaycan yazıçı və şairləri bu dəfə mühiti, yaratdıqları
ədəbi cəmiyyətlərlə canlı edirlər. Milli düşüncəli yazarlar bir qədər
əvvəl fəaliyyətə başlayan "Ədəb yurdu", "Yaşıl qələm",
"Türk ocağı" dərnəklərində fəaliyyət göstərirdi. İdeya etibarilə
Rusiyadan qidalanan və bolşeviklərin rəhbərliyi altında milli
düşüncəyə alternativ yaranan "Qırmızı qələm" (1919) cəmiyyəti
də ədəbiyyatdan siyasi məqsədlər üçün istifadə səbəbilə yaradılmışdı.
AXC-nin varlığı ictimai, siyasi həyatı canlandırdığı kimi, mədəni həyata da öz
təsirini göstərirdi. Məktəblərin milliləşdirilməsi ilə əlaqədar olaraq elmi, ədəbi
kitablara ehtiyac daha da artırdı. Bütün bunlar ziyalıları bir ideya, bu
ideyanı həyata keçirən təşkilat ətrafında toplaşmanı zəruri edirdi. Belə bir təşkilat
isə "Türk ocağı” olur. AXC dövründə yaranan bu cəmiyyətin fəaliyyəti milli
şüurun, dövlətçilik və istiqlalçılığın formalaşmasında əhəmiyyətli rol
oynayır”. Ədəbiyyatşünas alim bildirir ki, Azərbaycan yazarlarının bir çoxu
Cümhuriyyətin qurulması prosesində yalnız əsərləri ilə deyil, şəxsi
fəaliyyətləri ilə də yaxından iştirak ediblər: "Ə.Cavad 1914-cü ildən
sonra ədəbi yaradıcılıqla yanaşı, ictimai işlərdə, xeyriyyə cəmiyyətinin
tədbirlərində fəal iştirak edirdi. Cümhuriyyət dövründə isə onun fəallığı
daha da artır, "Müsavat" üzvü kimi Məclisi-məbusanın iclaslarında
olur, milli, vətənpərvərlik ruhunda əsərlər yazır və türk ordusuna şeirlər
həsr edirdi. A.Şaiq "Müsavat" himninin müəllifi və istiqlal
yönümlü olmaqla bir çox şeirlər yazır. M.Hadi şəxsiyyət etibarilə
tam azad olduğundan və cəmiyyət hadisələrinə münasibətdə pessimizmi
hələ də davam edirdi. Gənc C.Cabbarlı, Umgülsüm, Əmin Abid milli ruhlu
əsərləri ədəbi prosesə canlılıq gətirirdi. Y.V.Çəmənzəminli Cümhuriyyətin
qurulması prosesində Ukraynada Azərbaycan nümayəndəsi, İstanbulda
konsul qismində fəaliyyət göstərirdi. Tənqidçi Seyid Hüseyn cümhuriyyətçi
yazarlardan hesab olunurdu. Cümhuriyyət dönəmində H.Cavid Naxçıvanda,
C.Məmmədquluzadə isə Kəhrizlidə və Şuşada siyasi mühitdən kənarda yaşayırdı.
Ə.Haqverdiyev isə Borçalıda və Dağıstanda rəsmi vəzifə - diplomatik
missiya daşıyırdı. Bir müddət Təftiş İcraiyyə Komitəsinə üzv olan
yazıçı bir il sonra Gürcüstan parlamentinin üzvü olmuşdur. Daha
sonra isə AXC hökuməti onu Dağıstana nümayəndə göndərib. A.Divanbəyoğlu
gah müəllim işləyir, gah da Daxili İşlər Nazirliyində tərcüməçi vəzifəsində
çalışırdı. H.K.Sanılı sosialist siyasi mövqeyi ilə seçilirdi.
T.Ş.Simürğ, B.Talıblı kommunist dünyagörüşləri ilə partiyanın işində
yaxından iştirak edirdi. N.Nərimanov isə siyasi fəaliyyətlə məşğul
olurdu. Ümumiyyətlə, bədii ədəbiyyatın yeni quruluşu tərənnüm etməsi,
xalqa, millətə, vətənə, bayrağa, Azərbaycan ordusuna sevgi yaratması
başlıca məsələlərdən hesab olunurdu”.
Professor qeyd etdi ki, Cümhuriyyət
dövrü ədəbi prosesində türk şairləri də yaxından iştirak edirdi:
"Artıq bir neçə il idi Namik Kamal, Tofik Fikrət, Məmməd Əmin Yurdaqul,
Arif Ürfan Qaraosman, Rövşən Əşrəf, Feyzulla Sacid və başqalarının
şeirləri Azərbaycan ədəbi prosesində dövriyyədə olmaqla yanaşı,
istiqamətverici, yönləndirici işlər də görürdü. Gənc Azərbaycan
şairləri klassik şeirin təsirindən qurtularaq türk şeirinin ritmi,
havası üstünə köklənirdi. Əgər belə demək mümkündürsə, türkçülük,
turançılıq ideologiyası bir nəzəri fikir, düşüncə olaraq Azərbaycan
ictimai fikrindən Türkiyəyə ixrac olunurdusa, qarşılığında həmin
ideyalar poetik şəkildə geriyə idxal edilirdi”.
Professor qeyd etdi ki,
Cümhuriyyət dövrünün ədəbi düşüncəsində poeziya aparıcı mövqe tutsa da,
dramaturgiya və nəsr ona nisbətən zəif inkişaf edib: "Bunun əsas səbəbi isə
poeziyanın kiçik formalardan ibarət olmaqla, mövcud hadisələrə adekvat cavab
verməsi olmuşdur. Dramaturgiya və nəsrdə isə bəzi nümunələri çıxmaq şərtilə bu
adekvatlığı görmək mümkün deyil. Əksinə, dramaturgiya bəşəri mövzu və
problematikaya toxunduğu kimi, sənətkarlıq baxımından da özünəməxsus olub ədəbi
prosesi canlandırmışdır”.
Azərbaycan Cümhuriyyətinin hüquqi varisi
Professor Alxan Bayramoğlu hesab edir ki, Cümhuriyyət dövrü ədəbiyyata yeni mövzular gətirməklə
yanaşı, həmçinin ədəbiyyat üçün istiqlal düşüncəsini hazırladı: "Cümhuriyyət
dövrü milli mənlik şüurunun formalaşmasında xüsusi rol oynadı. Milli istiqlalın
əldə olunması üçün milləti hazırladı. Xalqın özünə tanıdılması, onda
maarifçilik şüuru ilə yanaşı müstəqillik, istiqlal şüurunu, siyasi şüurun
yaradılmasına şərait yaratdı. 19-cu əsrin sonuna doğru maarifçilik düşüncəsi
hakim idisə, 20-ci əsrin əvvəllərində siyasi şüur, siyasi müstəqillik təbliğ
olunurdu”. A.Bayramoğlunun sözlərinə görə, müstəqillik dövründə həm
qazanılanların qorunması, həm qiymətləndirilməsi, həm də inkişaf etdirilməsi
istiqamətində təbliğat aparılır, mövzular yazılırdı. Belə ki, Məhəmməd Hadi, Əhməd Cavad, Cəfər Cabbarlı,
Əli Yusif, Abdulla Şaiq, Umgülsüm və b. şairlərin şeirlərini misal göstərmək
olar: "Eyni zamanda, Qafqaz türk ordusu ilə Azərbaycana gələn şairlərin əsərlərində
həm vətənpərvərlik əhval-ruhiyyəsi, həm cümhuriyyətçilik və istiqlalçılıq
ideyaları təbliğ və tərənnüm olunur, həm də xalqın inamını özünə qaytarırdı.
Mart soyqırımından sonra xalq təqib və təzyiqlərdən cana gəlmiş və bir qədər bədbinləşmişdi.
İstiqlala inamın, işıqlı sabaha etibarın yaradılması uğrunda çalışırdılar. Eyni
zamanda Cəfər Cabbarlı, Abdulla Şaiq, Cəlil Məmmədquluzadə kimi şair və
dramaturqlar əsərlərində vətənpərvərlik, xarici işğalçılara qarşı mübarizə, gələcəyə
inamı tərənnüm edirdilər. Ümumiyyətlə, günün bütün sosial-mədəni həyatı,
qadınların ictimai həyata qoşulması kimi məsələlər də ədəbiyyatda öz əksini
tapırdı”. Professor qeyd edir ki, sonrakı mərhələdə - Azərbaycan sovetlər tərəfindən
işğal olunandan sonra, 20-ci illərin axırı - 30-cu illərin əvvəllərində
istiqlalçı fikirlər təqib edilməyə, bu ideyaların qarşısına sədd qoyulmağa
başlandı: "İstiqlalçı fikirlərin daşıyıcıları olan adamlar repressiyaya məruz
qaldılar. Məşhur repressiya dalğası xalqın başının üstünü aldı. İstiqlal düşüncəsinin
daşıyıcılarını yavaş-yavaş sıradan çıxartdılar. Ancaq istiqlalçılıq fikrini
xalqın şüurundan ata bilmədilər. Ümummilli lider Heydər Əliyevin qeyd etdiyi
kimi: "Azərbaycan ikinci dəfə dövlət müstəqilliyini Cümhuriyyətin varisi kimi bərpa
etdi”. Bu hərəkatda cümhuriyyətçilik, istiqlalçılıq ideyaları böyük rol oynadı.
Ona görə də ölkə prezidenti İlham Əliyev Azərbaycan Cümhuriyyətinin 100 illiyi,
eyni zamanda 2018-ci ilin Cümhuriyyət İli elan olunması ilə bağlı sərəncam
imzaladı. Bu da onu göstərir ki, biz həqiqətən də Azərbaycan Cümhuriyyətinin
hüquqi varisiyik”.
Təranə Məhərrəmova