Cinayət törətmiş uşaqları həbsxanada tərbiyə etməli, yoxsa...
Ekspertin fikrincə,
azyaşlıların azadlıqdan məhrumetmə müddəti azaldılmalıdır
BMT-nin araşdırmalarına görə,
dünyada azadlıqdan məhrum edilən uşaqların sayı 7 milyona yaxındır. "Azadlıqdan
məhrum edilmiş uşaqlara dair qlobal BMT araşdırması" adlı hesabatda dünyada hər
il 410 min həddi-buluğa çatmamış şəxsin həbs olunduğu, bir milyon uşağın isə
polis tərəfindən saxlandığı qeyd edilib. Avstriyalı insan haqları eksperti
Manfred Novakın rəhbərliyi ilə hazırlanmış hesabat Dünya Uşaq Hüquqları və
Konvensiyası Günü münasibətilə dərc olunub. Hesabatın təqdimatı zamanı
bildirilib ki, dünyada həbsxana və istintaq təcridxanalarında saxlanılan ən çox
uşaq və yeniyetmə ABŞ-da qeydə alınıb. Bu ölkədə hər yüz min sakinə 60 həbsdə
yatan uşaq düşür. Eləcə də, Cənubi Amerika ölkələrində bu göstərici yuxarıdır.
Qərbi Avropa ölkələrində isə həmin göstərici beş uşağa bərabərdir. Manfred
Novak bildirib ki, uşaqların azadlıqdan məhrum edilməsi onların gələcək
həyatları üçün ciddi fəsadlara yol açır. Belə ki, həbsdəki uşaqlar arasında
psixi xəstəliklər, azadlıqda olan uşaqlardan on dəfə çoxdur. Həmçinin dəmir
barmaqlıqlar arxasına düşmüş uşaqların ömrü də qısa olur. Hesabatın müəllifləri
uşaqların saxlanma şəraiti ilə bağlı dünya ölkələrinə tövsiyələr də veriblər.
Bildirilib ki, cinayət məsuliyyətinə cəlbedilmə üçün yaş həddi ən aşağısı 14
olmalıdır. Lakin dünyanın bəzi ölkələrində bu hədd hətta 7-dən başlayır. Bundan
başqa, valideynlərinin yanında həbsxanada böyüyən uşaqlar üçün alternativ
saxlanma müəssisələri yaradılmalı, qeyri-qanuni miqrasiya çərçivəsində
uşaqların readmissiya üçün həbsi aradan qaldırılmalı, silahlı münaqişələrə cəlb
olunmuş uşaqlar cinayətkar deyil, qurban kimi dəyərləndirilməlidir.
M.Novak, həmçinin bildirib ki,
uşaqlar şəxsi azadlığa dair fundamental hüquqa malikdirlər. Ona görə də, dünya
ölkələri həbsə aparıb çıxarmayan alternativlər və yeni çıxış yolları
axtarmalıdırlar.
Uşaqlarla bağlı qeyd edilən bu faktlar
üzücüdür. Dünyanın ən məsumları sayılan uşaqların cinayətkar qismində həbs
olunmaları, müxtəlif səbəblər ucbatından azadlıqdan mərhum edilmələri insanın
ürəyini ağrıdır. Maraqlıdır, ölkəmizdə vəziyyət necədir, hansı yaşlarda
törədilən cinayətlərə görə uşaqlar həbs edilir? Uşağın yaşı azdırsa, bu zaman
hansı tədbirlər görülür? Ümumiyyətlə, cinayət törətmiş uşaqlarla hansı işlər
görülür?
Vəkil Ceyhun Cəfərlinin sözlərinə
görə, uşaqların azadlıqdan məhrum edilməsi konkret olaraq cinayətin ağırlıq dərəcəsindən
asılıdır: "Çünki qanunda da göstərilir ki, cinayət törətmiş subyekt müəyyən yaş
həddinə çatmış olmalıdır. Azərbaycan Respublikası Cinayət məcəlləsinin 19-cu
maddəsi ilə göstərilən yaş həddinə çatmış və cinayət törətmiş şəxs cinayət
məsuliyyətinə cəlb edilir. Bu zaman sual olunur ki, yaş həddi nə qədərdir?
Cinayət məcəlləsinin 20-ci maddəsinə görə, cinayət məsuliyyətinə cəlb etməyə
imkan verən yaş həddi 16-dır. Amma 14
yaşı tamam olmuş şəxs yalnız qəsdən adamöldürməyə, qəsdən sağlamlığa az ağır və
ya ağır zərər vurmağa, adam oğurlamağa, terrorçuluğa, insanları girov
götürməyə, ağırlaşdırıcı hallarda xuliqanlığa, odlu silahdan istifadəyə və s.
bu kimi hallara görə cinayət məsuliyyətinə cəlb oluna bilər. Lakin sadalananları
törədən şəxs 14 yaşını tamamlamayıbsa, bu halda onun barəsində qanunvericiliklə
nəzərdə tutulmuş müəyyən tədbirlər görülür. Bu da cinayət məcəlləsinin 20-ci
maddəsinin 3-cü bəndində göstərilir. Ən ağır cəza ömürlük azadlıqdan
məhrumetmədir ki, bu, yetkinlik yaşına çatmayanlara tətbiq edilmir”.
Həmsöhbətimiz
bildirdi ki, cinayət törətmiş şəxsin yaşı 14-dən aşağıdırsa, bu zaman ona
məcburi tərbiyəvi xarakterli tədbirlər görülür: "Məsələn, xüsusi tərbiyə
müəssisələrinə yerləşdirilir. Amma bir məsələ də var ki, cinayət məcəlləsində
azyaşlıların azadlıqdan məhrum edilməməyi ilə bağlı xüsusi göstəriş var. Yəni
uşaqları müəyyən islahedici müəssisələrə yerləşdirirlər. Cinayət məcəlləmiz
uşaqlara münasibətdə humanist mövqedədir. Əlbəttə, bu, gələcəkdə daha da
təkmilləşdiriləcək”.
"Ümidli
gələcək” sosial təşəbbüslər ictimai birliyinin icraçı direktoru Kəmalə Aşımova qeyd edir
ki, ölkəmizdə uşaqların azadlıqda mərhumedilmə müddəti maksimum 10 ildir, bu
isə dünya ölkələri ilə müqayisədə çoxdur: "Hazırda biz bu qanunun dəyişməsi
üçün cəhd edirik, Milli Məclisə də dəfələrlə təkliflər vermişik ki, müddət
azaldılsın. Çünki digər ölkələrlə müqayisədə bizdə daha yüksəkdir. Həmin
ölkələrdə bu müddət 5 ildir. Uşaq
hüquqları konvensiyasından, uşaq hüquqları haqqında qanundan irəli gələrək azadlıqdan məhrumetmə müddəti azaldılmalıdır.
Həmçinin uşağın hansı şəraitdə, nədən irəli gələrək bu cinayəti işləməsi
detallı araşdırılmalıdır və müddət təyin edilərkən bunlar nəzərə alınmalıdır”.
İcraçı
direktor bu sahədə görülən işlərdən də danışdı: "Bir müddət əvvəl ölkəmizdə
UNİCEF ilə birlikdə yuvenal ədliyyə proqramının icrasına başlamışdıq. Bu
proqram çərçivəsində geniş əhatəli işlər görüldü, iki mərkəz yaradıldı, hansı
ki, cinayət törətmiş və cinayət törətmə riski olan uşaqların sosial psixoloji
reabilitasiyası və cəmiyyətə inteqrasiyası ilə bağlı işlər görülürdü. Bununla
yanaşı respublika üzrə bütün polis idarələrində Daxili İşlər Nazirliyinin və
UNİCEF-in dəstəyi ilə uşaq polis otaqları yaradılmışdı. Həmin otaqlarda polis
əməkdaşları rəsmi yox, mülki formada əyləşirdilər. Bundan başqa polislərin
uşaqlarla görüşündə sosial işçilər və psixoloqlar da iştirak edirdi. Yəni uşaqlar
cinayət törədiblərsə belə, polislə ünsiyyətdən çəkinməsin, rahat danışsınlar
deyə, bu cür şərait yaradılmışdı. Proqramı UNİCEF maliyyələşdirirdi və qısamüddətli
idi. Hazırda isə həmin layihə həyata keçirilmir və heç bir dövlət qurumu da
bunda maraqlı deyil. Ona görə, bu sahədə fəaliyyət göstərən mərkəzlərin işi
dayanıb”.
K.Aşımova
2017-ci ildə UNİCEF-in dəstəyi ilə Ağır Cinayətlər Məhkəməsində uşaq otaqlarının
yaradıldığını və yuvenal hakimlərin təyin olunduğunu qeyd etdi: "Həmin otaqda uşaq
qorxmadan, çəkinmədən dindirilir və onun işinə baxan hakimlər yuvenal ədliyyə
sahəsini bildikləri üçün məhkəmə zalında uşağa yanaşma fərqli olur. Lakin işin
mənfi tərəfi odur ki, bu sistem, sadəcə ağır cinayətlər məhkəməsində həyata
keçirilir. Biz tövsiyə etmişik, hətta bəzi təkliflərimizi də irəli sürmüşük ki,
ölkəmizin digər bölgələrində də yuvenal hakimlər, məhkəmələr olsun. Çünki digər
iri şəhərlərimizdə də cinayət törədən uşaq öz yaşadığı ərazi üzrə tutulub
məhkəməyə cəlb edildikdə, ixtisaslaşmış kadrla münasibətdə olsun”.
Müsahibimiz
azadlıqdan məhrum edilmiş uşaqlarla necə davranılmalı, onlarla hansı işlərin
görülməli olduğundan da söhbət açdı: "Hazırda penitensiar xidmətin nəzdində
olan uşaq tərbiyə mərkəzlərində 40-dan çox uşaq saxlanılır. Uşaqlar ora
məhkəmədən yönləndirilir və əsasən ağır və orta ağır cinayətlər törətmiş
azyaşlılar olur. Bu mərkəzlərə yerləşdirilən uşaqlarla individual psixoloji reabilitasiya
işləri aparılmalıdır. Elə cinayət törətmiş uşaqlar var ki, onları ailələri qəbul
etmir. Əsas da, onların ailə ilə əlaqələrinin qurulması istiqamətində işlər
görülməlidir. Həmçinin azadlığa çıxdıqdan sonra cəmiyyətə inteqrasiya olması
üçün dəstək olmalıdır. Bunun üçün isə kadrlar hazırlanmalıdır. Təəssüf ki,
hazırda bu sahədə müəyyən işlər görmək üçün lazımı kadr yoxdur”.
Günel
Azadə