Cibimizə möhtac olanların hüququmuza biganəliyi
Keçən
həftə marketinqlə bağlı maraqlı bir təlimdə iştirak etdim. Bütün təlimlərdə
olduğu kimi, bu görüşün də sonunda təlimçi auditoriya ilə fikir mübadiləsi
edib, kiçik sorğu keçirdi. Necə oldusa, söhbət istehlakçı hüquqlarından düşdü.
Bu zaman təlimçi iştirakçılardan istehlakçı kimi hüquqlarını bilib-bilmədiklərini
soruşdu. Həmin an otağa çökən sükut, vəziyyətin nə yerdə olduğundan xəbər
verirdi. Çox təəssüf ki, bu gün istehlakçıların böyük əksəriyyəti öz
hüquqlarından xəbərsizdir. Bu sahədəki boşluğun səbəbini və insanları
maarifləndirməyin yollarını öyrənmək üçün mütəxəssislərə müraciət edək.
"Alınan mallar geri qaytarılmır” yazısı doğrudurmu?
İlk olaraq
auditoriyaya sualı ünvanlayan təlimçi, "AzMarketinq MMC”-nin marketinq direktoru
Seymur Quliyevlə həmsöhbət
olduq. Seymur bəy deyir ki,
Azərbaycan istehlakçısının böyük bir hissəsi hüquqlarını bilmir: "Bu gün
istehlakçılarımız "hansı malı necə və neçə günə geri qaytarmaq olar?”
kimi sualların cavablarından məhrumdur. Son bir neçə ildə istehlakçılar
arasında müəyyən qədər "oyanma” olsa da, bu, qənaətbəxş deyil. Səbəbi isə bir
çox mağazanın üzərində qeyd edilən "Alınan mallar geri qaytarılmır"
yazısı ola bilər. Bu qeydi görənlər, məhsulu geri qaytarmağın qanunla düzgün
olmadığını düşünür. Nəticə etibarı ilə hüquqlarının pozulduğunu hiss etməyən
istehlakçı, bunun normal hal olduğunu düşünüb, hüququnu tələb etmir. Onu da
qeyd edim ki, mağazaların üzərində bu tip yazıların qeyd edilməsinin özü, kobud
qayda pozuntusu sayılır”.
Müsahibimizdən
insanları maarifləndirmək üçün hansı işlərin görülə biləcəyini də soruşduq: "İstehlakçı
hüquqlarının müdafiəsi və insanların bu mövzuda maarifləndirilməsi məqsədi
ilə İqtisadiyyat Nazirliyi yanında
Antiinhisar Siyasəti və İstehlakçıların Hüquqlarının Müdafiəsi Dövlət Xidməti
tədbirlər və seminarlar təşkil edir. Tədbirdə istehlakçıların hüquqlarının
qorunması sahəsində qanunvericilik, istehlakçıların bilməli olduğu vacib və
aktual məsələlər barədə məlumat verilir. Əlbəttə, belə tədbirlərin olması çox
əhəmiyyətlidir, amma bu tip tədbirlər çox kiçik kütləyə xitab edir. Daha böyük
kütləyə xitab etmək lazımdır. Bu səbəbdən, böyük istehlakçı kütlələrini hədəf
alan vasitələrdən istifadə etməklə, televiziya və radioda sosial çarxların
göstərilməsinə nail olmaq olar. İnsanların toplu şəkildə gəzdiyi, sıx olduğu
məkanlarda "outdoor” bilbordların yerləşdirilməsi də məqsədəuyğun ola bilər.
Eyni zamanda satış obyektlərində ödəniş kassalarının qarşısında istehlakçı
hüquqları haqqında məlumat lövhələri yerləşdirmək, yazılı formada
istehlakçılara təqdim etmək mümkündür. Ən pis halda, ödənişi qəbul edən kassir
istehlakçıya hüquqları haqqında qısa məlumat verə bilər”.
Məmnun etmək, hüquqları qoruyaraq ehtiyacları
qarşılamaq
S. Quliyev
bildirir ki, hüququnun pozulduğunu görən istehlakçı ölkənin istənilən yerindən
həm stasionar, həm də mobil telefonla İqtisadiyyat Nazirliyinin "195-2” məlumat mərkəzinə müraciət
edə bilər: "Mərkəz həftə içi hər gün fasiləsiz olaraq 9-dan 6-ya kimi çalışır.
İstehlakçılar həmçinin yazılı şəkildə İqtisadiyyat Nazirliyi yanında
Antiinhisar Siyasəti və İstehlakçıların Hüquqlarının Müdafiəsi Dövlət Xidmətinə
müraciət edərək pozulmuş hüquqlarının bərpasına nail ola bilərlər.
İstehlakçılar unutmamalıdırlar ki, onların hüquqları "İstehlakçıların hüquqlarının
müdafiəsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının qanunu ilə qorunur. İnsanlar bilməlidir
ki, bütün biznes qurumlarının və satış obyektlərinin onlara ehtiyacı var, çünki
biznes qurumlarının qazancı istehlakçıların cibindəki maddi vəsaitdən
formalaşır. Həmin obyektlərin əsas məqsədi istehlakçıları məmnun etmək və
onların hüquqlarını qoruyaraq ehtiyacları qarşılamaqdır”.
93 qəpiklik məhsulu ya 1 manat, ya da 90 qəpik kimi
qəbul edirik
Merketinq kommunikasiyaları üzrə mütəxəssis, "Comunical” şirkətinin rəhbəri Tural
Abbaslının məsələyə
yanaşması bir az fərqlidir. Marketoloq düşünür ki, hazırda bu sahədə mövcud
olan neqativ vəziyyətin əsas səbəbkarı elə istehlakçıların özləridir. Çünki
hüquqlarının pozulması üçün şəraiti özləri yaradır: "Dövrümüzdə istehlakçı
hüquqlarının pozulmasının bir sıra obyektiv və subyektiv səbəbləri var.
Gündəlik həyat axarına nəzər yetirsək, hüquqların pozulduğu anları əyani görmək
olar. Məsələn, bir çox hallarda marketlərdə xırda pul qalığı əvəzinə ya kibrit,
ya da saqqız təqdim edilir. Bununla özümüz də bilmədən xırda pulların
tədavüldən çıxarılmasına səbəb oluruq. Yaxud 93 qəpiklik məhsulu ya 1 manat, ya
da 90 qəpik kimi qəbul edirik. Nəticə etibarı ilə biz nə qədər əlavə pul
itkisinə məruz qalırıq və ya ehtiyacımız olmayan məhsulu götürmək
məcburiyyətində oluruq. İndi gəlin əksini düşünək, xırda qalıqlar əvəzinə
verilmiş kibritləri və saqqızları toplayıb marketə pul kimi təqdim edə
bilərikmi?! Əsla! Və burdan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, istehlakçılar
hüquqlarının pozulmasına özləri şərait yaradıblar. 21-ci əsr texnika və texnologiyaların
inkişaf etdiyi dövrdür. İndi bütün informasiyalar elektron olaraq mövcuddur.
Hesab edirəm ki, hər birimiz ayda bir dəfə bu mövzuda kiçik bir məlumat oxusaq,
həm özümüzə fayda verərik, həm də dövlətin bu istiqamətdə atdığı addımların
daha təsirli olmasına dəstək olarıq”.
İstehlakçının hüququnu şirkətin üstünlüyü kimi
təqdim etmək
T. Abbaslı qeyd edir
ki, rəqabətin artdığı və seçimin bol olduğu bir zamanda istehlakçılar
istehsalçıların onların hüquqlarını pozmasına icazə verməsinlər, bəzi
şirkətlərin istehlakçı hüquqlarını üstünlük kimi təqdim edib, prestij qazanma
tələsinə düşməsinlər: "İqtisadiyyat Nazirliyinin aidiyyəti struktur bölmələri,
digər dövlət qurumları istehlakçıların maarifləndirilməsi istiqamətində bir çox
silsilə tədbirlər keçirir. Amma insanlarımız bu sahədə öz hüquqlarını daha
geniş və detallı formada öyrənmək istəmirlər. Bu hal özünü təkcə mal və ya
xidmət tədavülü anında deyil, eləcə də, digər gündəlik yaşayış tərzində də göstərməkdədir.
Bu yaxınlarda maraqlı bir halın şahidi oldum. Xarici geyim paltarları satan
məşhur mağaza istehlakçının halal hüququnu ona şirkətin üstünlüyü kimi təqdim
edir. Yəni "aldığınız malı 14 gün
ərzində qaytara bilərsiniz” şüarı ilə şirkət özünü reklam edir. Halbuki, bu,
onsuz da istehlakçının tam hüququdur. Nəticə etibarı ilə deyə bilərik ki,
istehlakçı öz hüququnu tam olaraq bilmir və ya istehlakçı hüquqları o qədər
pozulur ki, hansısa bir mağaza qanunun tətbiqini rəqiblərindən üstünlük kimi
auditoriyaya rahatca təqdim edir”.
Dünya
bazarının iki beynəlxalq qlobal oyunçusu
İstehlakçı hüquqlarını müzakirə edərkən, "Azad İstehlakçılar” Birliyin sədri Eyyub
Hüseynovun fikirlərini öyrənməsək olmazdı. Eyyub Hüseynov da hazırkı
vəziyyətdən olduqca şikayətçidir və bu gün istehlakçı hüquqlarının tanınmasında
kifayət qədər problemlərin olduğunu qeyd edir: "İstehlakçı
hüquqları bütün dünyada, bütün zamanlarda ən çox pozulan insan hüququdur. Çox
təəssüflər olsun ki, bu məsələnin həlli istiqamətində yetərli addımlar atılmır.
Çünki bəzi istehsal şirkətləri istehlakçının biliksiz, məlumatsız olmasını
istəyir və bu istiqamətdə də ciddi vəsait xərcləyir. Azad İstehlakçılar Birliyi
Ümumdünya İstehlakçılar Təşkilatının üzvü olaraq hər 3 ildən bir keçirilən
dünya konqresində iştirak edir. Dünya bazarında iki beynəlxalq qlobal oyunçu
var. Bunlardan biri Ümumdünya Ticarət Təşkilatı, o biri isə istehlakçı
hüquqlarını qoruyan "Consumers İnternational” təşkilatıdır. Mən həmişə deyirəm
ki, "Consumers İnternational” Ümumdünya Ticarət Təşkilatına çoxdan uduzub.
Kapitalizmin mahiyyətindən irəli gələn, istehlakçının beynini yeyib ona lazım
olmayan malı aldırmaq, müxtəlif marketinq oyunları qurmaq, bütün bunlar
istehlakçının birbaşa olaraq aldadılmasına, istismar edilməsinə hesablanıb. Bu,
hazırda bütün dünyada problem olaraq qalır. Bunun qarşısını almaq üçün müəyyən
işlər görülür”.
Birliyin sədri istehlakçıların
hüquqlarını bilmə səviyyəsini öyrənmək üçün sorğu keçirdiklərini və nəticənin
heç də qənaətbəxş olmadığını bildirdi: "Bizim sorğularımız olub. Sorğunun
nəticələrinə uyğun olaraq deyə bilərəm ki, ümumilikdə, dünya üzrə 20%-dən
yuxarı olmayaraq, Azərbaycan da isə 15-18% arası istehlakçılar hüquqlarını
bilir. Ölkəmizdə istehlakçıların hüquqlarının qorunması haqqında qanun MDB
məkanında ilk qəbul olunun qanundur. Azərbaycan istehlakçıların hüquqlarının
müdafiəsinə dair rəhbər prinsiplər deyilən sənədi ratifikasiya edib. Amma çox
təəssüflər olsun ki, ölkədə mükəmməl istehlakçı siyasəti mövcud deyil”.
Yeni təşkilatlar yaradılmalıdır
Maarifləndirmə
məsələsinə gəlincə isə həmsöhbətimiz deyir ki, ilk olaraq bu istiqamətdə fəaliyyət
göstərən təşkilatların sayını artırmaq lazımdır: "Azad İstehlakçılar Birliyi
kimi yüzlərlə təşkilat olmalıdır. Çox təəssüflər olsun bu gün AİB-dən başqa bu
istiqamətdə fəaliyyət göstərən 4 təşkilat var. Amma onlar heç bir iş görmürlər.
Müəyyən işlər görəcək, bu istiqamətdə ciddi addımlar atacaq qurumların sayı
artmalı, onların fəaliyyəti üçün şərait yaradılmalıdır. Bundan başqa qonşu
ölkələrdə olduğu kimi istehlakçı hüquqlarının əsasları orta məktəb dövründən
tədris edilməlidir. AİB 10 ildən çoxdur "İstehlakçı biliklilərinin əsasları”
kitabını hazırlayaraq kitabxanalara verib. O kitabdan vəsait kimi istifadə
etmək olar. Həmçinin bu istiqamətdə dərnəklər yaradılmalı, olimpiadalar
keçirilməlidir. Dövlət orqanlarının bu işdə də köməyi lazımdır”.
Günel
Azadə