Ceyhun Hacıbəyli haqqında ilk monoqrafik tədqiqat
1991-ci
ildə keçirilən «Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı» Beynəlxalq Elmi Simpoziumda
gündəmə gələn məsələlərdən biri də Azərbaycan xalqının görkəmli simalarından
olan Ceyhun Hacıbəyli haqqında ciddi, sanballı
və hərtərəfli işlənilmiş ilk monoqrafiyanın
ərsəyə gəlməsi idi. Və demək olar ki,
Abid Tahirli üzərinə götürdüyü bu çətin işin öhdəsindən uğurla gəlmişdir (Abid
Tahirli. Ceyhun Hacıbəylinin həyat və yaradıcılıq yolu. Bakı, "Elm və təhsil",
2019, 344 səh.). Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat
İnstitutu Elmi Şurasının 19 iyun 2017-ci il tarixli qərarı ilə çapı tövsiyə
edilmiş əsərin mündəricatına nəzər salarkən aydın olur ki, müəllif, qarşısına
nə kimi böyük bilik və gərgin zəhmət tələb edən məsələlərin həllini qoymuşdur.
«C.Hacıbəyli Azərbaycan maarifçi-realist nəsrin görkəmli nümayəndəsi
kimi. Ədibin mühacirətəqədərki yaradıcılığı» adlanan I fəsldə müəllif, tamamilə
doğru olaraq maarifçilik və maarifpərvərçilik anlamları arasında olan fərqi
göstərir, C.Hacıbəylinin rusdilli qəzetlərlə əməkdaşlığının və əsərlərinin də
çox zaman rus dilində yazılmasının səbəblərini açıqlayır. C.Hacıbəylinin
«Kaspi» qəzetində dərc olunan məqalələrini ardıcıllıqla izləyərək, onları
düzgün olaraq 9 yöndə qruplaşdırır: məktəb, təhsil problemləri, dini dəyərlərin
təbliği, cəhalət və fanatizmin tənqidi, xeyriyyəçilik, onun cəmiyyət üçün
faydaları, formaları, xeyriyyə təşkilatları, Qars qaçqınları, onların problemləri,
nadanlığın, laqeydliyin, çürük adət-ənənələrin tənqidi, mətbuat-nəşriyyat məsələləri,
ədəbi-mədəni mühit, onun problemləri, tarixi şəxsiyyətlər, onların xidmətlərinin
dəyərləndirməsi, xatirələrinin əbədiləşdirilməsi, ilin ədəbi-mədəni,
ictimai-siyasi hadisələrinə həsr olunmuş hesabatlar və qarşıda duran vəzifələr.
Bu
araşdırmalardan çıxış edərək, müəllif təsdiqləyir ki, C.Hacıbəylinin publisistikasının
məğzi, mahiyyəti, ideyası, amalı maarifçilik missiyasına xidmət etməsidir.
Material üzərində işləyərkən, tədqiqatçı, Ceyhun bəyin imzalarına da xüsusi önəm
vermiş və qeyd etmək lazımdır ki, əldə etdiyi faktlarla özündən əvvəlki tədqiqatçıların
fikrinə zidd olaraq sübut edir ki, «Dağıstani», «Daqestanı» imzaları Cəmaləddin
Məmmədquluzadəyə deyil, məhz Ceyhun Hacıbəyliyə məxsusdur. A.Tahirli bir çox
məqalələrin qısa izahını oxucuya çatdırır və maraqlısı odur ki, elə bil onlar
bu gün üçün yazılıb: misal üçün «dil və məktəb» mövzusu, toy məclislərinin
ağlamalı sonu, yaxud qaçqınlar, erməni düşmənçiliyi, xeyriyyəçilik, humanitar
yardım, təşkilatçılıq məsələləri ilə bağlı yazılar. Müəllif belə qənaətə gəlir
ki, bu məqalələr tariximizi, ənənələrimizi öyrənmək, tədqiq etmək baxımından
maraqlı mənbədir və bugünkü jurnalist – publisistlər üçün böyük məktəbdir, həyatın
ibrət dərsidir.
I
fəslin «Din və ruhanilərimizin cəmiyyətdəki rolu haqqında» olan bölümündə də
müəllif, C.Hacıbəylinin bu mövzuda olan məqalələrini diqqətlə izləyərək, əvvəla
Ceyhun bəyi «İslamın mahir bilicisi» adlandırır və göstərir ki, istedadlı qələm
sahibi, ruhaniliyin mövcud problemlərini çox obyektiv şəkildə araşdırmış, çıxış
yollarını göstərmiş, bununla da, yalnız «ifşa etməklə» məşğul olan qafqazlı həmkarlarını
həm qınamış, həm də Avropada «fanatizm», «dözülməzlik» kimi ibarələrlə car çəkən
İslamın düşmənlərinə tutarlı cavab vermişdir. Hal-hazırda dünyada baş verən
münaqişəli hadisələri nəzərə alsaq, demək olar ki, C.Hacıbəylinin İslamdan bəhs
edən yazıları elə bu gün də aktualdır.
Fəslin
dördüncü bölümündə C.Hacıbəylinin mühacirətəqədərki bədii yaradıcılığını izləyən
müəllif, sənətkarın povest, hekayə və felyetonlarını araşdıraraq tarix və ədəbiyyatşünaslıq
baxımından olduqca dəyərli nəticələr əldə edir. İsbat edir ki, Ceyhun bəy öz
dövrünü bədii əsərlərdə, obrazlarda yaşamağa səy göstərmiş və istəyinə nail
olmuşdur. Yazarın «Hacı Kərim» povestinin yaranma tarixini, nəşrlərini, tərcümələrini
əsaslı şəkildə nəzərdən keçirərək olduqca inandırıcı bir fikir irəli sürür.
Qeyd edir ki, olsun ki, rus ədəbiyyatı ilə yaxından tanış olan C.Hacıbəyli XIX əsr
rus yazıçısı Qleb Uspenskninin naturalist bədii oçerk-hekayələr silsiləsindən bəhrələnərək
Azərbaycan ədəbiyyatına tam yeni bir bədii forma gətirib. 6 hissədən ibarət
povestin hər bir hekayəsini ayrı-ayrılıqda araşdıran A.Tahirli göstərir ki, müəllif
hər bir hekayədə öz sevimli qəhrəmanı Hacı Kərimin xarakterinin hansısa cəhətlərini
açıqlayaraq, onun bütöv, tam bir obrazını yaratmağa səy göstərmişdir.
Yazır ki, C.Hacıbəyli bu obraz üzərində mühacirətdə də işləmişdir, hekayələri
fransız oxucusuna çatan bir üslubda tərcümə etmiş və birbaşa fransız dilində
isə «Baş tutmayan ziyarət» adlı yeni bir hekayə yazmışdır. Hekayəni araşdıran
müəllif belə bir qənaətə gəlir ki, bu hekayə yazılma tarixinə görə axırıncı
olsa da, məzmun etibarı ilə birinci sayıla bilər. Bununla yanaşı, qeyd edir ki,
hekayənin nəşri barədə heç bir məlumat yoxdur, hekayə makinada çap olunmuşdur və
yazıçının arxiv fonunda saxlanılır. Bu da gələcək tədqiqatçılar üçün önəmli bir
bazadır. Və bir daha vurğulayır ki, «Hacı Kərim» ədəbiyyat tariximizdə hələlik
layiq olduğu qiyməti almasa da, XX əsr nəsrimizin ən gözəl nümunələrindəndir.
Bu
bölümdə tədqiqatçı, C.Hacıbəylinin mühacirətəqədərki dövrdə yazdığı hekayə və
felyetonlarında üzərində onların mövcud hökumətin yararsızlığını, xalqı
aldatdığını, məmurların rüşvətxorluğunu əks etdirmək məqsədilə yazdığını
tutarlı nümunələrlə nümayiş etdirir. Ədibin talantını bir daha isbat etmək üçün
A.Tahirli onun və qardaşı Üzeyir Hacıbəyovun eyni adda yazılmış «Pristav ağa»
satirik hekayələrini tədqiqata cəlb edərək onların oxşar və fərqli cəhətlərini
ayırd edib, ümumiləşdirir və yazır ki, istər öz realist təsvirinə, istərsə də
toxunduğu mövzunun aktuallığı və tənqidi pafosuna görə, «Pristav ağa» əsəri XX əsr
Azərbaycan nəsrinin ən maraqlı nümunələrindən biridir və XX əsr ədəbiyyatımızda
rus hakimiyyətinə, onun məmurlarına qarşı bu cür sərt tənqidi münasibət bəsləyən
ikinci bir əsər tanımırıq desək, yəqin ki, səhv etmərik. Hekayələri araşdırarkən
müəllif ona da diqqət yetirir ki, C.Hacıbəyili əsərlərinin bəzisində obrazlara
qarşı öz münasibətini hansısa təsvirlərlə, priyomlarla oxucuya aşkarlayır, bəzənsə,
misal üçün «Barışmaz ata» hekayəsində, hadisə və obrazları təqdim etməklə
kifayətlənir: oxucunu daha dərindən düşünməyə vadar edir.
II
fəsil C.Hacıbəylinin mühacirti dövrü yaradıcılığını əhatə edir. A.Tahirli
C.Hacıbəylinin üzdə olan və Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivinin yazıçıya
aid fondunda saxlanılan Azərbaycan, fransız, rus dillərində qələmə aldığı bədii
əsərlər və publisistikasının, xatirələrinin, tədqiqatlarının əlyazmalarını,
makina yazılarını araşdıraraq ədibin bədii irsinə olan baxış bucağını xeyli
genişləndirib. İrəlidə qeyd edildiyi kimi, fransız dilində yayılmış «Baş
tutmayan ziyarət» əsərinin qəhrəmanı Əbdül Kərim yazıçının illərlə öncə
obrazını yaratdığı Hacı Kərimdir. Tədqiqatçı yazır ki, dini dəyərləri yüksək
qiymətləndirən, həmişə İslamın böyük təəssübkeşi olaraq çıxış edən C.Hacıbəyli
Əbdül Kərimin müqəddəs ziyarətə getmək istəyi «Hacı» titulundan sui-istifadə edərək
varlanmaq, başqaları ilə təkəbbürlə davranmaq niyyətlərinin günah və yolverilməz
olduğunu açıb göstərir. Həcc ziyarətinə təmiz dualarla, pak niyyətlərlə, halal
pulla getmək lazımdır. Müəllif qeyd edir ki, əsərin başlıca ideyası budur və
bir epoxa bundan əvvəl yazılmasına baxmayaraq, yazıçının ideyası bu
günümüzdə də çox aktualdır. Dinlə bağlı problemlər yazıçının fransız dilində
yazılmış və Mirzəbala Əmrahov tərəfindən tərcümə edilmiş «Müəzzinin lənəti»
hekayəsində də özünə yer almışdır. Tədqiqatçı, əsərin 50-ci illərin ortalarında
– "soyuq müharibə” dövründə yazıldığını əsaslandırır, hekayə ilə bağlı fikirlərinin
izah edir və yazır ki, bu hekayə nəinki C.Hacıbəyli yaradıcılığında, eləcə də
ümumən Azərbaycan, o cümlədən mühacirət nəsrində bənzərsiz bir əsərdir, nasirin
Sovet imperiyasının tez-gec süqut edəcəyi ilə bağlı qəti qənaətinin, sarsılmaz
iradəsinin, əqidəsinin, inamının bədii ifadəsidir. O dövrdə yazılmış
«Nejdanovun işi» hekayəsindən söz açarkən, onu rejimin aynası adlandır və
vurğulayır ki, müəllif burada insanlığın faciəsini bədii sözün gücü ilə bütün
çılpaqlığı ilə canlandıra bilmişdir. A.Tahirli əsəri rus dissident ədəbiyyatı
ilə müqayisə edərək, onu rus dissident ədəbi nümunələrinin pioneri, qaranquşu
adlandırması ədəbiyyatşünaslığımızda olduqca önəmli fakt sayıla bilər.
C.Hacıbəylinin, həm də Azərbaycan mühacirət irsində ilk və yeganə sənədli
siporsisin «Stalin öpüşü» və «Fatimə»nin müəllifi olduğu araşdırılır. Siporsis
əsasında ssenari yazmağın və kinoda canlandırmağın Ceyhun bəyə nəcib olmadığına
təəssüflənərək, sələfləri tərəfindən bu işi başa çatdıracaqlarına ümid edir. Həmçinin
gələcək tədqiqatçılara «Səssiz-küysüz məhkəmələr» əsərinin tam mətninin
tapılmasını və tərcüməsini məsləhət bilir.
Fəslin
«Xəyal və həqiqətlərin bədii-publisistik təcəssümü» adlı II bölümündə tədqiqatçı,
araşdırmaları əsasən Ceyhun bəyin memuarları üzərində aparır, ədibin həyatından
olan bir çox faktlar üzərində dayanır, onun memuarist kimi nə dərəcədə
istedadlı olduğunu açıb göstərir. Xüsusi yer, ilk Azərbaycan operasının
yaranmasına ayrılmışdır. Ceyhun bəy qardaşı Üzeyir bəylə «Leyli və Məcnun»
operası üzərində apardığı işlərdən ətraflı danışır və qeyd edir ki, Şərq
musiqisinə polifoniyanı birinci gətirən Üzeyir bəy olmuşdur.
Monoqrafiyanın
III fəslində Ceyhun bəyin araşdırmaları izlənir. Müəllif qeyd edir ki, Hacıbəylinin
araşdırmaları barədə dolğun, sistemli elmi-nəzəri qənaətlər əldə etmək üçün
onun qələmə aldığı əsərlərin təsnifatını verməklə təhlil etmək və dəyərləndirmək
məqsədəuyğundur. Bununla bağlı o, araşdırmaları 4 hissəyə ayırır. I hissədə ədəbiyyatşünaslığa,
tariximizə, mətbuat, mədəniyyət və incəsənət xadimlərinin yaradıcılığına dair əsərlər
izlənir. Tamamilə düzgün qeyd edilir ki, Ceyhun bəy birinci olaraq Azərbaycan mətbuat
tarixinin elmi, sistemli və əhatəli tarixini qələmə almışdır və məqalənin bəzi
nöqsanlarına baxmayaraq, onun, ayrıca kitabça şəklində çıxmasını təklif edir.
Bu bölümdə müəllif, C.Hacıbəylinin azərbaycanlı qadın – şairlərinə həsr
olunmuş «Azərbaycanın gülləri» məcmuəsinə xüsusi diqqət yetirir. Ceyhun bəyin
onların şeirlərini ilk dəfə olaraq rus və fransız dillərinə tərcümə etdiyini,
yaradıcılıqları haqqında elmi mühazirələr söylədiyini və sovet ədəbiyyatşünaslığına tənqidi yanaşdığını
da açıqlayır.
Folklorşünaslığa dair araşdırmalar və folklor
nümunələrindən istifadə mövzusuna toxunarkən, müəllif qeyd edir ki, problemin
həllinə bir neçə aspektdən (Hacıbəyli – folklor toplayıcısı, folklor tədqiqatçısı,
folklor nümunələrindən yaradıcı şəkildə istifadə edən yazıçı kimi) yanaşılsa,
daha dolğun və doğru elmi-nəzəri nəticələr əldə etmək mümkün olar. «Qarabağ
dialekti və folkloru” (Qafqaz Azərbaycanı) əsərinin bu gün də aktuallığını
saxladığını və Qafqaz etnoqrafiyasını, dialekt və folklorunu öyrənmək üçün
mötəbər məxəz olduğunu vurğulayır».
«Sovetologiya,
politologiya və tarix sahəsində araşdırmalar» bölümündə müəllif, Ceyhun bəyin
nüfuzlu sovetoloq kimi tanınmasından, yazılarında sovet rejiminin antibəşəri
mahiyyətini açmasından və onun gec-tez məhkum olacağını inandırıcı dəlillərlə
əsaslandırmasından bəhs edir. Tarixlə bağlı araşdırmaların fransız dilində
olduğundan, hələ ki, onların öz tədqiqatçılarının gözlədiyini göstərir.
«Tərcüməçilik
fəaliyyəti» bölümündə A.Tahirli Azərbaycan – fransız ədəbi əlaqələrində Ceyhun
bəyin müstəsna xidmətlərindən söz açır, İvan Turgenevin «Pulsuzluq», Monassanın
«Yolçu» əsərini ilk dəfə Azərbaycan dilinə tərcümə etdiyini vurğulayır. 1925-ci
ildə onun tərcüməsi və rejissorluğu ilə Parisin «Femina» teatrında Üzeyir bəyin
«Arşın mal alan» operettası tamaşaya qoyulmuşdur.
Nəticədə
müəllif yazır ki, istər mühacirətəqədərki və istərsə də ondan sonrakı dövr
Ceyhun bəy Hacıbəyli yaradıcılığı, ümumazərbaycan mədəniyyətinin, söz sərvətinin
dərindən öyrənilmək, geniş təbliğ edilmək haqqını qazanmış bir parçasıdır.
Ümumi
qənaət belədir ki, Ceyhun Hacıbəyli kimi nadir şəxsiyyətin çoxjanrlı və çoxsahəli
alim - yazıçı irsinin ilk monoqrafik tədqiqatı ədibin elmi, bədii axtarışlarının
öz dövrü üçün novatorluğu və bu gün üçün də gərəkliliyi haqda kifayət qədər
dolğun təsəvvür yaradır. İşin böyük əhəmiyyəti bir də ondadır ki, müəllif bir
çox məsələlərin üzərində işləməyi, araşdırmalar aparmağı gələcək tədqiqatçılara
tövsiyə edir, lüzumlu sayır.
Nailə Muradəliyeva,
AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun Ədəbiyyat nəzəriyyəsi şöbəsinin baş
elmi işçisi,
filologiya
elmləri doktoru