Cəfərqulu kişi ilə Gülzar nənənin sevimli qızı İzzət xanım
Flora XƏLİLZADƏ,
əməkdar jurnalist
Hörmətli redaksiya!
Bu müsahibəni ötən əsrin sonlarında Bakı Dövlət Universitetinin professoru Rəfiqə
Əliyevadan almışdım. O günlərdən 20 ilə
yaxın vaxt keçir. Sevimli Rəfiqə xanım da anasına qovuşub. Bu yazını "Analar” adlı kitabıma salmışdım. İndi müəyyən
ixtisarla "Kaspi” də yenidən dərc olunmasını istədim. Arzum budur ki, haqq
dünyasında olanlar barəsində danışanda həqiqəti deyək, vicdanlı olaq. Yoxsa şər
və böhtana görə Allahın verəcəyi cəzanın hədəfi sonda elə yalançının özü olur.
Rəfiqə Əliyeva ilə olan söhbətimizdə ana, ananın
ailədəki rolu ilə bağlı elə ürəyə yatan məqamlara toxunduq ki... Adı böyük hərflərlə yazılacaq o ilahi nəfəsin
– Ananın əfsun dolu həyatı ürəyimizdə şirin arzular doğurdu. Söhbətimizin, gənc
analara, gəlin köçəcək qızlara gərəkliliyini nəzərə alaraq təkrar dərcinə lüzum
duydum.
- Rəfiqə xanım, mən Lənkərandakı
uşaq evində eyni ailədən olan altı bacı-qardaş gördüm (bu hadisə 1998-ci ildə
olub-F.X.). Onlar öz valideynlərini heç də qəza nəticəsində itirməmişdilər. Ata
ailəsini ataraq Rusiyaya gedib, ana da onları gətirib uşaq evinə. Əvvəllər həftədə,
sonra ayda bir dəfə uşaqlara dəyərmiş. Mən onların yanında olanda söylədilər
ki, altı aydan çoxdur ki, anaları daha gəlmir. Hardasa restoranda işləyir,
vaxtı yoxdur. Həyatın iqtisadi çətinlikləri doğurdanmı analıq hisslərinə qalib
gələ bilər?
- Mənə elə gəlir
ki, yox! Bizim ailənin timsalında bəzi məsələləri danışmaq istərdim.
Atamızı tez itirmişik. Ailədə 8 uşaq olmuşuq. Sonbeşik mən idim. İki qardaşım
Bakıda oxuyurdu. Böyük bacım da ərə getmişdi. Yerdə qalan beş uşağın bütün dərdi-səri,
qayğısı anamın üzərinə düşmüşdü. Bizim ilk müəllimimiz də elə anamız İzzət
xanım olub. Təsəvvürə gətirin ki, bizim hamımızı oxudub. Bütün bunlar ağ günlərin
qanadı altında olmayıb. Atasız ailənin dərd-səri çox böyükdür. Anamız bizim hər
birimizin gündəlik dərsi ilə çox ciddi maraqlanardı.Müəllimdən qabaq hər şeyi ona danışar, ilk qiymətimizi
anamızdan alardıq. Səhvimizi ustalıqla düzəldərdi, yaxşı-pisimizi dəqiq qiymətləndirən
anamızın sinəsi xalq çeşməsinin inciləri ilə dolu idi. Hünərimiz nə idi ki, səliqəmiz,
sahmanımız yerində olmasın. Deyim ki, danlayardı, döyərdi... Qətiyyən yox! Heç
birimiz bunu görməmişik. Açığı, bilmirəm, nə sirr vardısa, ondan, onu incitməkdən
çəkinərdik. Çox yumşaq, həddən artıq mehriban qadın idi, amma o mehribanlığın
daxilində bizi öz həddimizdə saxlayan qəribə bir zabitə vardı. Elə ailəcanlı
idi ki... Sözlə bu istəyin, bu münasibətin şəklini çəkmək indi mənim üçün çox çətindir. Ana da oldum, nənə də, amma...
Amması odur ki, anama çata bilmədim. O, həm də çox qürurlu və məğrur qadın idi.
- Çörək qazanmaq, yəni
evə ruzi gətirmək, əslində atanın vəzifəsi sayılıb. Uşaqları tərbiyə etmək,
onları gələcək, millət üçün ləyaqətli övlad kimi böyütmək anaya bağlıdır.
- Bu mənada mənə elə gəlir ki, əsil məktəb elə
bizim öz evimizdə olub. Bu məktəbin də əvvəldən-axıra qədər bir müəllimi var
idi, o da öz anamız idi.
- Bu gün bir-iki uşaq
tərbiyə etmək çətinliyi qarşısında qalıb bəzi analar. Mənə maraqlı gəlir ki, o
dövrdə Naxçıvan kimi bir bölgədə - hər tərəfi düşmən və çətinliklə dolu bir
yerdə bu qədər problemin öhdəsindən İzzət xanım necə gəlmişdir?
- İndi o günləri yada salanda fikirləşirəm ki,
bizim çox qüdrətli dayağımız varmış . Ailəmizdə elə bir tərbiyə mövcud idi ki,
hər kəs öz yerini, işini bilirdi. Böyüklər
balacalara kömək edərdi. Dərsimizi oxuduqdan sonra evin bütün işlərində anamıza
yardımçı olardıq. Anamız hər bir işi təkcə özünəməxsus səriştə ilə deyil, həm də
adət-ənənənin qanun-qaydaları ilə həyata keçirərdi. Yazılmamış, deyilməmiş bir
rejimi hamımız dərk etmişdik və onu da yerinə yetirirdik. Mən bir məsələni də fərəhlə
qeyd etmək istəyirəm, cəmiyyətdə tutduğumuz mövqe bizim heç birimizi daxilən dəyişdirmədi.
Bunların da hamısı anamdan gəlirdi. Onun sadəliyi, mərdliyi bizə nümunə idi.
Yadımdadır, o vaxtlar bizim ətrafımızda çox firavan yaşayan qonşularımız var
idi. Amma hamısı da bizim həyətimizə, həyatımıza həsəd aparırdı. Çünki anamın əli
hara dəyirdisə, ora gül açırdı. Biz sadə yaşayırdıq, amma bu sadəliyin içində qəribə bir cazibədarlıq
vardı. Bu gözəlliyin müəllifi anam idi. Biz maddi cəhətdən yox, mənəviyyat
sarıdan varlı idik.
- Rəfiqə xanım,
ananıza aid xəyallarınız, xatirələriniz yaşla bağlı dəyişmir ki?
- Əsla! Ananı yada salmaq, unutmaq yaşla bağlı deyil. Mənim xəyalımda anam eləcə
olduğu kimi qalıb: ucaboylu, sarışın, mavigözlü, ağbəniz, düz qamətli... Bəlkə,
elə övladlarının hamısının da xatirəsində belə qalıb. Əsil türk qızı! Bir məqam
var, onu heç unuda bilmirəm. O vaxtlar Naxçıvanda bütün qadınlar çarşab örtərdi.
Mənim anamın da vur-tut bir çarşabı var idi. Xeyrə-şərə elə onu örtərdi.
İnanırsınız, hamıdan seçilərdi. Elə bil ki, hansısa bir dövlətlinin xanımı idi. Bilirsinizmi, bütün bunlar nədən
irəli gəlirdi? Anamın daxilindəki toxluq, təmizlik, xanımlıq onun bütün hərəkətlərində
özünü büruzə verirdi. İstər danışığında,
istərsə yerişində-duruşunda, istərsə də adicə geyimində...
- Yəqin ki, bütün
bunlar da ananızın öz ailə tərbiyəsindən irəli gəlirdi?
- Əlbəttə, mənim ana babam Cəfərqulu kişi çox varlı
olub. Sizin dediyiniz o tərbiyə, mədəniyyət, ədəb-ərkan nəsillə, qanla keçib
bizə. Kim nə deyir desin, həyat göstərir ki, göyərçinin balası göyərçin, ilanın
balası ilandır.
- Ananız boş
vaxtlarında nə ilə məşğul olardı?
- Onun boş vaxtını heç xatırlamıram. Görərdin
qonum-qonşu doqqazda söhbət edir. Anamın onlara qoşulmağa vaxtı olmazdı. Bəlkə
də, bunu özü sevməzmiş, bilmirəm. Fikri-zikri bizim əyin-başımızda, tərbiyəmizdə
olardı. Çox qəribə paltar ütüləməyi var idi. İndi hər şey var, onda elektrik
ütüsü nə gəzirdi. Kömürlə qızdırılan ütü ilə anam qardaşlarımın paltarlarını elə
ütüləyərdi ki, yuyulanda belə, qatı açılmazdı. Məktəbdə, küçədə hiss edirdim
ki, paltarına ütü çəkilən təkcə elə bizik.
Nişastanı da özü hazırlayardı. O illəri xatırlayanda mənə qəribə gələn
bilirsənmi nə olur? Anamın mərdliyi! Əslində,
çətin yaşamışıq, amma anam həyatımızı elə qurub ki, biz bunu hiss etməmişik. Bu
ağırlıq anamın yalnız öz çiynində, öz ürəyində olub. Bəlkə elə bu səbəbdən də
az yaşadı. Əlimiz çörəyə çatsa da, bizim çoxumuzun taleyindən, şəxsi həyatından,
cəmiyyətdəki mövqeyimizdən xəbəri olmadı. Bayramlarda, əlamətdar günlərdə həmişə
qəbrini ziyarət edirik.
- Sizlərdən
daha çox kim ananıza bənzəyir?
- Bütövlükdə heç birimiz ona tamamilə oxşamırıq.
Zahiri cəhətcə mən bir qədər ona çəkmişəm. Xasiyyətindən isə hərəmizə bir şey
keçib. Mənim anam olduğu üçün demirəm, həqiqətdir. Uşaq vaxtı bunları başa düşməzdim.
İllərin bu başında - özüm yaşlanandan sonra heyrətləndim ki, bir qadın bir
ömürdə bu qədər nəcib xarakterə necə malik ola bilərmiş?! Və bütün bu fədakarlığı bir ana tək necə
bacararmış? Görünür iman sahibi olduğundan ulu Yaradan özü ona kömək dururmuş. Yox yerdən pay
tutmağı, təmizliyi, səliqəsi, sahmanı, səriştəsi, nüfuzu ilə hamıya nümunə
olmağı... Hər işini zərgər dəqiqliyi ilə düzüb-qoşardı. Hələ bişirdiyi xörəklərin ətri, dadı... Yadımdadır, yarpaq
dolmasına noxud ləpəsi və mərzə vurardı. Küftənin ətini toxmaqla daşda döyərdi,
plovu ancaq bayramdan-bayrama bişirərdi. Təndirə yapdığı lavaşların ətri indi də
burnumdadır. Qadın var ki, bir qoyunun ətindən ortaya bir fərli xörək çıxara
bilmir. Anam bir toyuğun ətindən bir məclisi yola salırdı...
Müəllifdən: Rəfiqə Əliyevaya qulaq asdıqca
xəyalımda mən əsl azərbaycanlı ana görürdüm. Bu söhbətdən gəldiyim nəticə budur
ki, Cəfərqulu kişi ilə Gülzar nənənin sevimli övladı İzzət
xanım dastanlara, şeirlərə sığmayan ana obrazıdır. Dünyaya dahi bəxş edən
bu ana adi qadın ola bilməzmiş. Bu mənada İzzət ana təkcə bir ailəyə, qohum-əqrəbaya yox, bütövlükdə Azərbaycana məxsusdur.
İzzət xanım Azərbaycan xalqına Heydər Əliyev kimi bir dahi bəxş edib.
...Sonda bu kiçik
qeydlərimə başqa ad verməkdən çəkindim. Çünki mən sözün əsl mənasında çox böyük
bir insanın - Ananın xatirəsini ancaq onun əsl adı ilə adlandırmağı təbii
sandım. Böyük nur sahibindən söz açmaq nura üz tutmaq, nura boylanmaq deməkdir.
Qoy bu işıq bizim bütün gənc anaların, qadınların əməllərinə, arzularına ələnsin.
Onlar da Vətən üçün, millət üçün qəhrəman
övladlar böyütsünlər.