Cəbrayıl qəzasının ilk məktəbi
Min
illərin süzgəcindən keçərək yaddaşlarda yaşamaqda olan bir məlum həqiqət var
ki, bu da insanları səadətə, xoşbəxtliyə aparan bütün yolların məktəbdən
başlanmasıdır. O xalq xoşbəxtdir
ki, onun yaxşı məktəbləri, müdrik müəllimləri var. Ümumiyyətlə, məktəb
hər bir xalqın dirçəlişi, inkişafı və tərəqqisi, millətlər arasında tanınması,
layiqli yer tutması üçün əvəzsiz ocaqdır. Hansı millətin tarixinə nəzər salsaq,
öncə onun təhsil sisteminin, elminin, intellektual səviyyəsinin necə olması
diqqəti cəlb edir. Elə bu yazımızda da Füzuli rayonunun ilk dünyəvi orta
məktəbindən söhbət açacağıq.Rayonun ən qocaman təhsil
ocağı olan Qarğabazar kənd orta məktəbinin 134 yaşı tamam olur. 17 oktyabr
1883-cü il Qarğabazar camaatının elm-maarif, mədəniyyət və tərəqqi yolunu
işıqlandıran məktəbin yaradıldığı tarixdir. Cəmi 12 şagirdlə fəaliyyətə
başlayan bu məktəb o zamankı Cəbrayıl qəzasında ilk dünyəvi təhsil ocağı idi.
İlk məktəblərin yaranması
Çar Rusiyası
dövründə Cəbrayıl qəzasına aid edilən və sonradan inzibati-ərazi vahidi kimi
formalaşan Füzuli rayonu XIX əsrin II yarısından başlayaraq özünün füsunkar
təbiəti, zəngin təbii ehtiyatları və qabaqcıl ziyalıları ilə nəinki Dağlıq və
Aran Qarabağda, eləcə də ondan uzaqlarda məşhurlaşmışdı. O zaman rayonun
maarifpərvər insanları yaşadıqları dövrün tələblərinə uyğun olaraq, əsasən,
ruhani təhsili alsalar da, dünyəvi elmlərə də önəm verərək, özlərindən sonra
gələn nəsillərin savadlanması üçün önəmli xidmətlər göstərmişlər. Elə bunun
nəticəsində də XIX əsrin əvvəllərində
Azərbaycanda bir sıra elm sahələri, maarif ocaqları, dünyəvi təhsil verən
məktəblər meydana gəlməyə başlamışdır.
Məlum olduğu kimi, XIX əsrə
qədər Azərbaycanda təhsil sistemi əsrlərdən bəri davam edən ənənəvi mədrəsə
təhsili ilə bağlı olmuşdur. XIX əsrin 30-cu illərində Azərbaycanın bir sıra
şəhərlərində, ilk növbədə Şuşada, Nuxada, Bakıda və Gəncədə, sonralar isə
Şamaxı və Naxçıvanda qəza məktəbləri adlanan dünyəvi təhsil müəssisələri təşkil
edilmişdir.
XIX əsrin 50-ci illərində
Azərbaycan ərazisində ibtidai məktəb adı ilə yeni məktəblər açıldı (Quba,
Ordubad və Lənkəranda), 1860-cı ildə Zaqatalada ibtidai məktəbin əsası qoyuldu.
Bu məktəblərin təşkili və
azərbaycanlı uşaqların ora cəlb edilməsi böyük mütərəqqi hadisə idi. Ən
başlıcası isə bu məktəblərin təsis olunması ilə Azərbaycan dili tədris planına
daxil edilmişdir. Azərbaycanın qabaqcıl ziyalılarının böyük bir dəstəsi orta
əsr qalıqlarını, cəhaləti və nadanlığı qamçılayaraq, mütərəqqi ideyaları yayır,
təkcə şəhərlərdə deyil, kəndlərdə də dünyəvi təhsil verən məktəblər açılmasını
tələb edirdilər.
M.F.Axundov yazırdı: "Əgər
desək ki, kənd camaatı qalsın, ancaq şəhər əhli elm öyrənsin, o zaman bir gül
ilə bahar olmaz, çünki şəhər camaatı kənd camaatının yanında dəniz müqabilində
bir qətrə kimidir. Elmin faydası o zaman məlum olur ki, bizim çobanlarımız da
Rusiya xalqı kimi oxumaq və yazmaq bilsinlər. Qadınlarımız da oxumağı
bacarsınlar”.
Bir və ya iki sinifli,
təhsil müddəti üç və beş il olan ilk
kənd məktəbləri ilə yanaşı, ənənəvi dini məktəblərdən fərqli olaraq bir sıra
kənd yerlərində savad məktəbi adlı təhsil ocaqları da meydana gəlməyə başladı.
Adından göründüyü kimi, bu məktəblərdə
ancaq ilkin savad öyrədirdilər.
Savad məktəbləri elementar
bilik verməsinə, ilk vaxtlar təhsilin məzmunundakı səthiliyə baxmayaraq, milli
məktəblərin rüşeymi kimi əhəmiyyətli idi. Azərbaycan ərazisində ilk savad
məktəbləri ən çox Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasına daxil olan kəndlərdə
açılmışdı. Cəbrayıl qəzasında belə məktəblər Cəbrayılda, Horadiz və Böyük
Bəhmənli kəndlərində açılmışdı.
Horadiz savad məktəbinin
əsası 1885-ci ildə, Böyük Bəhmənli kəndində isə 1891-ci ildə qoyulmuşdu. Savad
məktəblərində təlim hərf-heca üsulu ilə aparılırdı. Təhsil pullu idi (ildə bir
manat).
17 oktyabr 1883-cü il
1883-cü ildə təkcə Gəncə
quberniyasında 9 kənd məktəbi açılmışdır. Bunlar Ağdam, Ləmbəran, Qarğabazar,
Alpout, Bərdə, Kasapet, Xaçmaz, Vandam və Padar məktəbləri idi.
Qarğabazar kənd məktəbi
kəndin varlı sakinlərindən olan Allahverdi Ağayevin 5 otaqdan ibarət xüsusi
binasında yerləşmişdi. Bu binada dərs otağından əlavə, müəllimin yaşayış yeri,
həmçinin ətraf kəndlərdən gələn şagirdlər üçün sığınacaq və kitabxana da vardı.
Ümumiyyətlə, o zamanlar Azərbaycan kəndlərində məktəb üçün əlverişli bina
olmadığına görə, xüsusi adamlar, kəndin qabaqcıl və uzaqgörən şəxsləri öz
mülklərini təmənnasız olaraq məktəbə - şagirdlərin istifadəsinə verirdilər.
Qarğabazar məktəbi də öz fəaliyyətinə Allahverdi Ağayevin binasında
başlamışdır.
Cəbrayıl qəza həkimi
Q.V.Urazovun "Yelizavetpol quberniyası Cəbrayıl qəzasının tibb topoqrafik
oçerki” adlı məqaləsində oxuyuruq: "Qarğabazar birsinifli məktəbində 30 şagird
oxuyur. Onların hamısı müsəlmandır. Məktəb ikimərtəbəli evdə yerləşir. Sinif
otağının uzunluğu 13 arşın, eni 4,75 arşın, hündürlüyü 3,25 arşın, ümumi sahəsi
200,70 arşındır”.
Qarğabazar məktəbində
şagirdlərin sayına, sinfi və silki tərkibinə gəlincə, qeyd etməliyik ki, ilk
dəfə 12 şagirdlə dərsə başlayan məktəbdə, şagirdlərin sayı demək olar ki,
ildən-ilə artmışdır. "Кавказски календар”da (Qafqaz Təhsil Dairəsinin aylıq
"Sərəncamları”nda) çap olunmuş digər rəsmi sənədlərdə və arxiv mənbələrində bu
məktəbə aid çoxlu və maraqlı məlumatlar olmuşdur. Həmin sənədlərdən öyrənirik
ki, Qarğabazar kənd məktəbi şagirdlərinin sayı əsrin sonuna doğru 4 dəfə
artaraq, 48 nəfərə çatmışdır.
Şagirdlərin sayının artımı
həm də qonşu Qaradağlı, Qarakollu, Saracıq, Qoçəhmədli və s. kəndlərdən gələn
şagirdlərin hesabına olmuşdur. XIX əsrin sonunda Qarğabazar məktəbi şagirdlərin
sayına görə, Qarabağın Ağcabədi, Gülbalı, Ləmbəran, Bərdə, Xankəndi, Qarabulaq
və s. kimi kənd məktəblərindən irəlidə idi. Milli tərkibinə görə
şagirdlərin hamısını azərbaycanlılar təşkil edirdi. Sinif və silki tərkibinə görə, şagirdlərin
yenə də böyük əksəriyyəti kəndli uşaqları idi (36 şagirddən 24 nəfəri yoxsul, 12 nəfəri isə
varlı uşaqları olmuşdur).
Ümumiyyətlə çar
Rusiyası milli ucqarlarda təhsili inkişaf etdirməklə idarəetmə sistemini
möhkəmləndirməyə çalışırdı. Məhz ona görə də XIX əsrin ortalarından başlayaraq
milli ucqarlarda ibtidai təhsil verən, rus dilində yazıb-oxumağı bacaran kiçik
məmurlar hazırlamaq məqsədilə bir sıra məktəblər açılmasına şərait
yaradılmışdı. Sözsüz ki, həmin dövrün görkəmli ziyalıları bundan bəhrələnib
yeni məktəblər açmışdılar. Qarğabazar birsinifli məktəbi də belə bir şəraitdə
fəaliyyətə başlayaraq Cəbrayıl qəzasında əhalinin maarifləndirilməsində
müstəsna rol oynamışdı.
Bir sinifdən, hər şöbədə
təhsil müddəti bir il olmaqla üç şöbədən ibarət olan Qarğabazar məktəbinin
birinci şöbəsində 18, ikinci şöbəsində 8, üçüncü şöbəsində isə 11 nəfər var
idi.
Tədris planı şəriət, ana
dili, rus dili, hesab və hüsn-xətdən ibarət idi. Hesab və hüsn-xətt rus dilində
tədris edilirdi. Məktəbin müəllim heyəti cəmi 2 nəfərdən ibarət olmuşdur. Bir
nəfəri elm-fənn müəllimi olub, dünyəvi fənləri, digəri isə şəriəti tədris
edirdi. Elm-fənn müəllimi vəzifəsinə əsasən müəllimlər seminariyasını
bitirənlər, şəriət (bəzən həm də ana dili) müəllimi vəzifəsinə ruhani təhsili
görmüş yerli ziyalılardan təyin edilirdi.
Məktəbin ilk
müəllimi Əlişbəy Tahirov, digər müəllimi və müdiri H.Kostandov olmuşdur.
Qarğabazarda
ilk qız məktəbi
Azərbaycanın şəhər və
kəndlərində dünyəvi təhsil verən qız məktəblərinin meydana gəlmə tarixi XIX
əsrin ortalarına təsadüf edir. Bu vaxta qədər qızların təhsili ayrı-ayrı qadın
məktəbdarların evində və ya ailələrdə həyata keçirilirdi, təhsilin məzmunu
əsasən dini xarakter daşıyırdı. Mütəşəkkil olmasa da, bu məktəblərdə qızlar ruhani
təhsildən əlavə, həm də az-çox dünyəvi bilik əldə edir, əsasən oxu, yazı
vərdişi qazanır, əl işləri öyrənirdilər.
Dövrünün məşhur pedaqoqu və
maarifçisi H.Zərdabi yazırdı: "Kişilər üçün nə qədər məktəb açsaq da, arzu
etdiyimiz məqsədə çata bilməyəcəyik. Qadınlar elmdən və təhsildən kənarda
qalırlar, halbuki gənc nəslin tərbiyəsində qadın böyük rol oynayır”.
XIX əsrin sonlarına doğru
qadın təhsilinin əhəmiyyətini dərk edən mütərəqqi müəllimlər dövrün tələbi
üzündən imkanları daxilində mövcud oğlan məktəblərinə qızların da cəlb
edilməsinə cəhd göstərmişlər. Belə məktəblərdən biri də Qarğabazar kənd məktəbi
olmuşdur.
Arxiv sənədlərində qeyd
edilir ki, 1893-1894-cü dərs ilində Cəbrayıl qəzasının kənd məktəbində
oğlanlarla bərabər 5 nəfər qız da təhsilə cəlb edilmişdir. Qarğabazar
məktəbində oğlanlarla bərabər 17 nəfər qız təhsil alırdı. Onların hamısı
müsəlmanlar idi.
Qızların təhsil
müvəffəqiyyəti və təhsil almaq istəyənlərin sayının get-gedə artması onunla
nəticələndi ki, məktəbin mütərəqqi müəllimləri, ən qabaqcıl fikirli adamları,
ilk növbədə Əsgər Eyvazov, Əşrəf Ağayev və başqalarının təşəbbüsü ilə 1911-ci
ildə Qarğabazarda ilk dəfə olaraq müstəqil qız məktəbinin əsası qoyulmuşdur. Qız məktəbinin ilk müdiri Azərbaycanın görkəmli pedaqoqu Rəşid bəy Əfəndiyevin
(1863-1942) qızı Maral xanım olmuşdur.
Qarğabazarlı məşhur
adamlar
1918-ci ildə
Azərbaycanda Demokratik Cümhuriyyət qurulduğu zaman əhalinin maarifləndirilməsi
və savadsızlığın ləğvi istiqamətində aparılan tədbirlərdə Cəbrayıl qəzasının
tərkibində olan füzulili ziyalılar da fəallıq göstərmiş, dövlət siyasətinin
yerlərdə həyata keçirilməsində mühüm rol oynamışlar. Məhz belə insanların
fəaliyyətinin nəticəsi idi ki, bir sıra kəndlərimizdə məktəblər açılmış,
əhalinin maarifləndirilməsi üçün ilk addımlar atılmışdı. Bu zaman nəinki
yerləşdiyi kəndin, eləcə də ətraf kəndlərdəki insanların dünyəvi təhsil
almasında tarixi rolu olmuş belə məktəblərdən biri də Qarğabazar məktəbi
olmuşdur.
1930-cu
illərin ortalarında yeddiillik məktəbə çevrilən Qarğabazar məktəbinin maddi
bazası möhkəmlənmiş və şagird kontingenti xeyli artmışdır. 1941-ci ildə İkinci
Dünya müharibəsinin başlanması Qarğabazar məktəbinin inkişafına
da mənfi təsir göstərmişdir.
1946/47-ci
dərs ilində Qarğabazar məktəbi orta məktəbə çevrilmişdir.
Qarğabazar
məktəbi yarandığı vaxtdan etibarən təhsilin inkişafına töhfələr vermiş, əhali
arasında savadsızlığın ləğv edilməsində ciddi rol oynamışdır.
Qarğabazar
məktəbinin məzunlarından olan görkəmli elm xadimləri içərisində professor
Əlibəy Əlibəyov, Əsgər Eyvazov, akademik İbrahim İbrahimov, professor Bahadur
Eyvazov, xalq artisti İslam
Rzayev, professor Qalib Qarayev
və başqalarının da adlarını qeyd etmək olar.
Qarğabazarsız 24 il
Qarabağ dağ silsiləsinin
ətəyində yerləşən Qarğabazar kəndi 24 ildir erməni işğalı altındadır. İşğala qədər 110 yaşlı
məktəbi, uşaq bağçası, kənd klubu,
zəngin kitabxanası, tibb məntəqəsi və rabitə şöbəsi, avtomat telefon
stansiyası, neçə-neçə xidmət obyektləri, XVII əsrin yadigarı olan Hacı Qiyasəddin məscidi (el arasında Şah Abbas məscidi), karvansarayı
olan Qarğabazar kəndi bu gün
sakinlərinin xatirələrində və arzularında yaşayır.
Dağlıq Qarabağ
münaqişəsi zamanı Qarğabazar məktəbinin onlarca yetirməsi doğma torpaqlarının
müdafiəsi uğrunda düşmənə qarşı qəhrəmanlıqla döyüşmüş, şəhid olmuşlar.
Bu gün ata-baba
yurdları düşmən tapdağı altında olan digər füzulililər kimi, rayonun təhsil
işçiləri də fəaliyyətlərini "Qələmini işlətməyən millətin qılıncı kəsərsiz
olar, qələmsiz qılınc mənasız qurbanlar aparar” müdrik kəlamı əsasında quraraq,
ölkəmizin sabahı üçün daha savadlı gənclər hazırlamağa çalışırlar.
Respublikamızın
qocaman təhsil ocaqlarından biri kimi Qarğabazar məktəbi də, təəssüf ki, 24
ildir köçkünlük həyatı yaşayır. Buna baxmayaraq, məktəbin pedaqoji kollektivi
özünün keçmiş ənənələrinə sadiq qalaraq, ildən-ilə fəaliyyətini gücləndirir.
Bu gün bütün
füzulililər kimi Qarğabazar kəndinin sakinləri də inanırlar ki, Prezident cənab
İlham Əliyevin ölkəmizin inkişafı və tərəqqisi istiqamətində yorulmadan
apardığı siyasət, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı tutduğu qətiyyətli mövqe
ata-baba yurdlarımızın tezliklə düşmən tapdağından azad edilməsi ilə nəticələnəcəkdir. Qarğabazar məktəbinin
ziyalıları isə doğma kəndlərində müstəqil Azərbaycanın gələcək qurucularının
təlim-tərbiyəsini uğurla davam etdirəcəklər.
Bayram Niftəliyev,
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
yanında
Dövlət İdarəçilik Akademiyasının Rəhbər
Dövlət
İdarəçiliyi Kadrlarının İxtisasının
Artırılması
İnstitutunun magistrantı