Üç Çingizdən biri
Xalq yazıçısı,
əsərləri bütün dünyada məşhur Çingiz Abdullayevin 60 yaşı tamam olur və mən
buna qətiyyən inanmıram, çünki onu gördüyüm ilk gündən (səksəninci illərin
axırlarından) bu adam zahirən heç dəyişməyib. Amma altmış yaş gerçəkdir.
VAQİF YUSİFLİ
Mən Çingiz Abdullayev haqqında düşünəndə
ədəbiyyat dünyasının daha iki nəhəng Çingizi gözlərimin qarşısına gəlir – Düynyaca
şöhrətli Çingiz Aytmatov və yazıçı-ədəbiyyatşünas Çingiz Hüseynov. Amma bu
Çingiz də o Çingizlərdən geri qalmır. Dünya Çingiz Aytmatovu tanıdığı və
sevdiyi kimi Çingiz Abdullayevi də tanıyır və sevir.
Çingiz Abdullayev istər Azərbaycanda, istərsə
də onun hüdudlarından çox-çox kənarda məşhur olan yazıçıdır və ən adi kəmiyyət
hesablaması imkan verir deyim ki, indiyə qədər heç bir Azərbaycan yazıçısı öz
əsərlərinin çapına görə dünya oxucularını bu qədər fəth etməyib.
Çingiz Abdullayev Azərbaycan ədəbiyyatında
detektiv janrın populyarlaşmasında böyük rol oynadı. Beləliklə, dünyada çox
populyar olan, amma Azərbaycanda o qədər də maraq kəsb etməyən detektiv janrı
bizim ədəbiyyatda öz yerini tutdu. Və bundan sonra Azərbaycan detektivi bir janr
kimi boy göstərdi.Detektiv janrının yaranması XIX əsrin sonundan
başlayır. Onun yaradıcısı Amerika yazıçısı Edqar Alan Podur. Onun detektiv
əsərlərindən sonra Avropa ədəbiyyatında bu janr inkişaf etməyə başladı. Artur
Konan-Doyl, Gilbert Çesterton, Aqata Kristi, Jorj Simenon kimi detektiv
ustaları meydana gəldi. Təbii ki, bu janrın da özünə görə fərqli xüsusiyyətləri
var, çünki hər kriminal süjetli əsəri detektiv saymaq olmaz. Bu tipli əsərlərdə
də kriminal faktlarla yanaşı, psixoloji təsvirlər, insanları cinayətə
sürükləyən səbəblər diqqəti cəlb etməlidir. İlk detektivlərdə – onları tədqiqatçılar
"hermetik detektivlər” adlandırmışlar – hadisələr kiçik bir məkanda baş verir,
sonra getdikcə şaxələnir-müxtəlif faktlar, versiyalar meydana çıxır, bu
müddətdə yazıçı öz qəhrəmanlarının psixoloji durumunu da nəzərə çarpdırır. "Əgər
yazıçı qəhrəmanlarının xarakteristikasını, insanlar arasındakı
münasibətlərin psixoloji təsvirini
verməsə, insanı cinayətə sövq edən səbəblərin dərinliklərinə getməsə, yalnız
kriminalist faktların təsviriylə kifayətlənsə, nə qədər maraqlı olsa da, bu cür
əsər oxucunun mənəvi tələbatını ödəyə bilmədiyinə mütaliə bitəndən sonra
tezliklə unudulacaq” (İlqar Fəhmi) Hər bir detektiv yazıçının əsərlərində konkret
qəhrəmanlar təmsil olunur – Şerlok Holms komissar Meqre, Niro Vulf, Puaro kimi
detektiv qəhrəmanları hamımıza məlumdur. Çingiz Ablullayevin də belə bir
qəhrəmanı Dronqodur. Dronqo – quş adıdır, təbiətdə çox az rast gəlinin kiçik
bir quşun adı. Çingiz Abdullayev hansı bir əsərindəsə yazır ki, Dronqo əslən
bakılıdır. Yazıçı-publisit İlqar Fəhmi yazır: "Dronqo obrazının milyonlarla
oxucu tərəfindən sevilməsinin bir səbəbi də öz sələfi olan detektiv
qəhrəmanlarının bir çox müsbət
keyfiyyətlərini özündə birləşdirməsidir. Şerlok Holmsın qüsursuz detektiv
düşüncəsi, Komissar Meqrenin melanxolizmi, Erkül Puaronun zərif centlmentliyi, Peri Meysonun cazibədarlığı, Ceyms Bondun cəsarəti – Çingiz Abdullayev öz qəhrəmanını
yaradanda ifrata varmamaq prinsipi ilə
bu keyfiyyətlərdən çox gözəl şəkildə istifadə etməyi bacarıb. Lakin bu heç də o
demək deyil ki, Dronqo obrazında özünəməxsus
heç nə yoxdur, bəli, Dronqo bütün adıçəkilən qəhrəmanlara oxşayır, amma eyni
zamanda, onların heç birinə oxşamır».
Çingiz Abdullayev elə ilk romanından – "Mavi
mələklər”dən başlayaraq Dronqonu ağıllı, dünyada baş verən ictimai-siyasi
hadisələrə obyektiv münasibətini gizlətməyən bir obraz kimi təsvir elədi, onu
təkcə cinayətlərin izinə düşən bir qəhrəman kimi deyil, həmçinin düşünən,
düşündürən obraz kimi təqdim elədi. Çingiz Abdullayev müasir dünya
ədəbiyyatında siyasi detektivlərin yaradıcılarından biri kimi daha çox şöhrət
qazanıb: özü də bu siyasi məzmunlu detektivlərin əksəriyyətinin mövzusu
Azərbaycanla bağlıdır – "Qanın üç rəngi”, "Payız madriqalı”, "Ləğv edilmiş
mərasim”, "Alçaqların qanunu”, "Kriminal komediya”, «Şəxsi həyatın etüdləri»,
«Şərəfsizliyin qiyməti», «İn6san ovu», «Nifrət okeanı»… Lakin Çingiz
Abdullayevi dünya ədəbiyyatında siyasi detektivin banilərindən biri kimi təqdim
etmək onun yaradıcılığı haqqında məhdud fikir yaratmış olarıq. Çingiz
Abdullayev detektivin bütün növlərinə müraciət edir – məsələn, «Eramızın
əvvəlindəki sui-qəsd» tarixi detektivdir, «Cəhənnəmdən keçid», «Öz dünyanı
yarat» klassik detektivdir, «Məhkumların cənnəti» psixoloji detektivdir. Bu
əsərlərin heç birində Çingiz Abdullayev oxucuları əyləndirmək məqsədi güdmür.
Çingiz Abdullayev ixtisasca hüquqşünasdır,
1981-ci ildə Bakı Dövlət Universitetinin hüquq fakültəsini bitirib. Hüquq elmləri doktorudur. 1989-cu ilə qədər
öz ixtisas üzrə fəaliyyət göstərib. 1989-cu ildə isə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin katibi
seçilib. Düz otuz ildir ki. Çingiz Abdullayev bu vəzifədə çalışır və Azərbaycan
yazıçılarının hüsn-rəğbətini qazanıb Xalq yazıçısı Anar onun haqqında yazır ki:
«Çingizin ədəbi istedadına hörmət etməklə yanaşı, onun insani keyfiyyətlərini
də yüksək qiymətləndirirəm. Xeyirxahlıq, gülərüzlülük, dostluqda etibar,
prinsipiallıq və sayıqlıq, köməyə ehtiyacı olanlara əl uzatmaq, böyüklərə
hörmətlə yanaşmaq bu keyfiyyətlərdəndir». Mərhum şairimiz Vaqif Səmədoğlu isə
yazırdı: «Mən onun qədər zəhmətkeş, deyərdim ki, zəhmət fədaisi görməmişəm. O, demək olar ki, yatanda da
kiçik kompüteri noutbuk ilə yatır. Çingizin pərəstişkarları çoxdur, yalnız
Azərbaycanda və keçmiş SSRİ məkanında yox, deyərdim ki, bütün dünya
miqyasında Çingiz Abdullayev
yaradıc=ılığını analitik dərəcədə sevən oxucu var».
Çingiz Abdullayev rusca yazır, amma onun bir
çox romanları artıq doğma dilimizə də çevrilmişdir. Arzu edək ki, onun
tərcüməçilərinin də sayı çoxalsın, bütün Azərbaycan oxucuları Çinciz
Abdullayevin digər əsərlərini öz doğma
dillərində oxusunlar. O, əlli yaşına çatmamış «Xalq yazıçısı» fəxri adına layiq
görüldü. Ən cavan «Xalq yazıçısı» oldu. Biz ona yaradıcılığının altmışdan
sonrakı mərhələsində yeni romanlar yazmağı, Azərbaycan həqiqətlərini bütün
dünyaya çatdırmağı arzulayırıq!
VAQİF YUSİFLİ