“Böyük bacarıqları formalaşdırmaq insanın özündən asılıdır” - Reportaj
Liderlik nədir? Anlayış və ya empati liderlərə nə
kimi kömək edə bilər? Liderlik üçün İQ, yoxsa EQ daha vacibdir? Liderlik düşüncəsində
"3 mərtəbə” yanaşması nə deməkdir? X, Y,
Z nəsilləri ilə işləyə bilmək bacarığı nə üçün önəmlidir? Liderliklə bağlı zaman-zaman
insanı düşündürən bu kimi suallar olur. Elanında bu suallara cavab veriləcəyi
ilə bağlı qeyd olan təlimə gələnləri də yəqin ki, bunlar maraqlandırırdı.
Sosial Biznes Gənclər Mərkəzi tərəfindən təşkil
olunan təlimin adı "Liderlik düşüncəsini necə
inkişaf etdirək?” idi. Əslində, bu cümlə artıq özlüyündə "lider kimi doğulmaq lazımdır, yoxsa bu, sonradan qazanıla bilir”
sualına müəyyən dərəcədə cavab verir. Bu düşüncənin necə formalaşdırması təlimini
aparan spiker Fəxri Məmmədli idi.
Məlumat üçün qeyd edək ki, 10 ildən artıq təlimçilik
təcrübəsinə malik F.Məmmədli TEDx spikerdir. Müxtəlif dövlət qurumlarında
çalışıb. Hazırda bir neçə şirkətin və QHT-nin idarə heyətində məsləhətçi kimi fəaliyyət
göstərir. Həmçinin Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin müəllimi və
doktorantıdır.
Oxusun, anlasın və tətbiq
etsin
F.Məmmədli təlimə liderlik xüsusiyyətinin günümüzdə
nə dərəcədə vacib olması məsələsi ilə başladı. Bildirdi ki, hələ öz işini qurmaq, onun rəhbəri olmaq bir tərəfə,
bu gün hansısa işə gedəndə də işəgötürənlərin kadrlarda önəm verdiyi xüsusiyyətlərdən
biri də budur. İşinlə bağlı nəzəri ixtisaslaşmış biliklərlə yanaşı, sənin
komanda ilə işləmək, liderlik, təşkilatçılıq, prosesi idarə edə bilmək, prosesə
təsir göstərmək bacarığın da artıq işəgötürən üçün vacibdir.
Daha sonra F.Məmmədli mövzunun effektivliyinin
izahı üçün məşhur "3 mərtəbə” prinsipindən danışdı. Bunu misallarla izah etdi:
"Kitab oxumağı götürək. Burda birinci mərhələ oxumaqdır. Kitab oxuyan
çox ola bilər, amma həm də oxuduqlarını anlamaq lazımdır. Adam var həyatı boyu
oxumaq dövründə - birinci mərhələdə qalır. Anlamaq isə ikinci mərhələdir. Müəyyən
dövrdən sonra oxuduqlarını anlayırsan. Bundan sonra isə üçüncü mərhələ -
oxuduqlarını tətbiq etmək gəlir. Adam da var oxuyur, anlayır, amma tətbiq
etmir, o, ikinci mərhlədə qalmış olur. Müasir dövrdə liderə xas xüsusiyyətlərdən
biri odur ki, oxusun, anlasın və tətbiq etsin. İşə gəlincə, biz bir işi başlanğıcda öz bildiyimiz kimi görürük. Amma "3 mərtəbə”
prinsipində artıq bu yanaşma dəyişməlidir. Birinci, müşahidə mərhələsidir. Yəni,
işini görə-görə həm də müşahidə etməlisən. Tutaq ki, sən bir işdə bir
neçə dəfə iştirakçı olandan sonra artıq səndə o mövzuda analiz qabiliyyəti
formalaşmağa başlayır. İkinci, artıq "məncə” mərhələsidir. Yəni, müşahidələr
düşüncəyə çevirilir, "məncə, belə olmalıdır” deyirsən. Üçüncü mərtəbə isə "məncələr”i
tətbiqə keçirməkdir. Yəni, müşahidə aparırsan, analiz edirsən, sonra da bunu tətbiq
edirsən”.
Bu, arvaddan qorxmaq yox,
prosesi idarə etmək deməkdir
Liderlikdə önəmli məqamlardan biri də prosesi idarə etməkdir. Çünki
yeri gələndə doğru qərar verməklə vəziyyəti idarə etmək heç də asan olmur. Təlimçi
mövzunu misalla açmağa çalışdı: "Münasibətləri çox yaxşı davam edən bir ailə - ər-arvad
olur. Evli olduqları 3 il ərzində bir dəfə də olsa, dava etmirlər. Ətrafdakılar
bunun səbəbini soruşurlar. Kişi deyir ki, bir-birimizi çox yaxşı anlayırıq. Mən
yorğun və gərgin olanda, evə çatıb qapını döyəndə fəsin (papaq) ipini irəliyə çəkirəm
(fəsin ipi adətən arxada olur). Evə girəndə xanım bilir ki, qanım qaradır, həmin
gün mənə heç bir sual vermir. Xanım əsəbi olanda isə, xalatın ipini düyünləyir,
bu zaman da mən ona sual vermirəm. Yemək hazır olmasa belə, bunu soruşmuram, öz
işimlə məşğul oluram. Sual verirlər ki, bəs siz fəsin ipini qabağa atıb içəri
girəndə, xanımın da xalatın ipini düyünlədiyini görsəniz, onda necə olur? Deyir
ki, heç nə, fəsin ipini arxaya atıram. Bu, arvaddan qorxmaq yox, prosesi idarə
etmək deməkdir. Bəzən sənin bir addım
geri atmış kimi görünməyin əslində prosesi idarə etməyin ola bilər”.
Səni nə qədər çox insan
tanıyırsa...
X, Y və Z nəsillərə gəlincə, F.Məmmədli bildirdi
ki, liderlik düşüncəsini formalaşdırmaq üçün bu 3 qrupla da dil tapmaq
lazımdır: "1961-79-cu illərdə doğulanlar X, 1981-99-cu illərdə dünyaya göz
açanlar Y, 2000-dən sonra anadan olanlar isə Z nəsli hesab edilir. Dünyaya gəlmə
dövrü onların davranışlarına, dünyagörüşlərinə də təsir göstərir. X nəsli daha
çox kitabdan öyrənməyə üstünlük verir. Onlar "böyük nə məsləhət bilsə, odur” -
deyirlər. Y qrupun adamları prosesi özləri idarə etmək, özləri qərar vermək
kimi düşüncədə olurlar. Narahat olurlar, hər şeyin yaxşı olması üçün
çalışırlar. Y nəsli müəllimin dərsi daha yaxşı izah etməli olduğunu düşünürsə,
Z qrupundan olanlar müəllimi o nəsil qədər vacib hesab etmir. Mövzunu liderliyə
bağlasaq, ətrafımızdakı insanların əksəriyyəti də məhz bu üç nəsil qrupunu əhatə
edir. Hər qrupun öz istəyi, tələbatı, baxışları var. Müasir dövrdə liderliyin qəbul
olunan normalarından biri də budur ki, ayrı-ayrı qrupların baxışlarının ortaq cəhətlərini
özündə tapmaq məsələləri həll etməkdir. Lider bunların üçünün də ortaq tərəflərini
tapmalıdır. Yəni, liderlik düşüncəsinə
sahib adam qızıl ortanı tapmağı bacarmalıdır. Əks halda prosesi idarə etmək
çətindir”.
Söhbətin bir hissəsi yekunlaşan kimi, təlimçi auditoriyada hər kəsi hərəkətli
oyun üçün ayağa qaldırdı. Bildirdi ki, uzun müddət hərəkətsiz qalanda insanın mənimsəmə
qabiliyyəti zəifləyir. Həm də belə oyunlar şəbəkələşmə, auditoriyada olan digər
adamları tanımaq üçün önəmlidir. Hətta bu mövzuda Sokratdan bir fikir də
bölüşdü: "Deyir ki, səni nə qədər çox insan tanıyırsa, sənin bilik və bacarığın
haqqında daha çox adam məlumatlı olacaq”.
Böyük bacarıqları
formalaşdırmaq insanın özündən asılıdır
"Onun İQ səviyyəsi mənimki ilə eyni deyil” – deyə başqalarına rişxəndlə
yanaşanları yəqin ki, görmüsünüz, amma EQ ilə bağlı öz üstünlüyünü
vurğulayanları isə çətin. Çünki hər zaman nədənsə İQ-nün əsas olduğunu deyiblər.
Lakin təlimçi liderlik üçün EQ-nün əhəmiyyətinin böyük olduğunu bildirdi: "Təcrübə
göstərir ki, insanın uğur əldə etməsində onun intellektual zəkasının rolu 10-20
faizdir. Qeyri-adi adlandırdığımız İQ elə də qeyri-adi deyil. Amma nə isə əldə etmək üçün adamın İQ-sü yüksək
olmaya da bilər. Loru dildə desək, İQ savaddır, EQ ağıl. Bəzən deyirlər ki,
savadlıdır, ağlı yoxdur, yaxud ağıllıdır, savadı yoxdur. Emosional zəka həyat
hadisələrini, həyəcanımızı başa düşüb onu idarə edə bilməkdir. Özünün və
başqalarının hiss və emosiyalarını anlayıb ona uyğun davranmaq liderə xas
xüsusiyyətdir. Bu, robot olmaq, yeri gələndə gülməmək, əsəbləşməmək demək
deyil. Emosional zəka bütün dünyada vacib atributlardan biri kimi qiymətləndirilir
və liderlərə keçirilən dərslərdən biridir. Düzdür, bəzi məsələlər genetikdir, amma böyük bacarıqları formalaşdırmaq
insanın özündən asılıdır”.
Dinləmək də artıq yetərli
deyil
Liderlik həm də auditoriya, insanlar qarşısında çıxış etmə qabiliyyəti
tələb edir. Amma bundan qorxan öz sahəsinin peşəkarları da az deyil. F.Məmmədli
bildirdi ki, adətən yaxşını fikirləşmək metodu işə yarasa da, burda ən pisi
düşünmək yaxşı effekt göstərə bilir: "Belə fikir var, deyir, əgər çıxış etməkdən
qorxursansa, çalış çıxış et. Həll etmək istədiyiniz prosesin üzərinə getmək
lazımdır. Problemin kökü məlumatlı olmaqla bağlıdır, ilk olaraq oxumaq,
araşdırıb öyrənmək lazımdır. Bir məlumatı nə qədər dərin bilsən, özgüvən
formalaşır. İkincisi, özünü psixoloji hazırlamalısan. Heç cür alınmırsa, ən pisi
fikirləş. Nə ola bilər ki? Prosesə soyuqqanlı yanaşmaq lazımdır. Məsələn,
özünə de ki, çıxış edəndə ən pis nə ola bilər? Auditoriya sənə gülə bilər? Bu
elə də dəhşətli bir şey deyil. Amma çıxış etdikcə insan alışır, həyəcanı yenir,
buna öyrəşir”.
Özünü qarşındakının yerinə qoymaq – empatiya. F.Məmmədli deyir ki,
liderlik düşüncəsinin bir parçası da budur: "İşdə, hansısa qarışıq məqam olanda
qarşı tərəfi mütləq dinləmək lazımdır. Çünki bir şeyin hekayəsini, məğzini biləndən
sonra bizim baş verənlərə münasibətimiz dəyişə bilər. Amma ümumilikdə, dinləmək
də artıq yetərli deyil, həm də özünü qarşındakının yerinə qoyub düşünməlisən. Mən
bu situasiyada olsaydım, neyləyərdim? Çünki bu halda qarşındakını daha yaxşı
başa düºə bilərsən”.
Liderlik insanları birbaşa
idarə etmək demək deyil
Təlimçi deyir ki, hər gün baş verənlərin özümüz üçün analizinə vaxt
ayırmalıyıq: "Eyvandan aşağı baxanda, iki uşağın dava etdiyini görürsünüz.
Davadan sonra kimin döydüyünü soruşsan, hər ikisi "mən” deyəcək. Amma siz
eyvandan baxanda, kimin daha yaxşı döydüyünü biləcəksiniz. Çünki prosesə
yuxarıdan baxırsınız. Öz davranış və hərəkətlərimizə
bir addım yuxarıdan baxmalıyıq. Hər gün açıq havada, sakit yerdə piyada gəzmək
və bu zaman gün ərzində baş verən prosesi təhlil etmək lazımdır. Bu gün filan
situasiyada necə davrandım? Düz etdim? Empati quraraq fikirləşin”.
Təlimçi sonda bizimlə söhbətində bildirdi ki, liderlik birbaşa
insanları idarə etmək deyil: "Liderlik, prosesi idarə etməkdən öncə özümüzü
idarə etməkdir. Öz potensialımız, gücümüz haqqında məlumatlı olmalıyıq. Özünü
yaxşı anladığın üçün cəmiyyəti, insanları anlaya, onlara təsir göstərə bilirsən.
Yoxsa liderlik insanları birbaşa idarə etmək demək deyil. Sən dolayısı ilə bunu
edə, təsir göstərə bilərsən”.
Təlimdən gəlinən qənaət belə oldu ki, "sabah lider olacağam” deməklə
heç də bu, olmur. Bunlar hamısı düşüncə olaraq toplanır və nəticə əldə
olunmasına kömək edir.
Aygün Asimqızı