BÖYÜK NƏSLİN DÜNYA ŞÖHRƏTLİ ÖVLADLARI
Bu günlərdə dünya şöhrətli cərrah İbrahim
Topçubaşov haqqında televiziya verilişi çəkirdik. Onun bir bəstəkar kimi də çox sevildiyi bəllidir.
Amma çəkilişə hazırlıq zamanı elə maraqlı faktlarla rastlaşdım ki… Bu yazını qələmə
almaya bilməzdim. Topçubaşovlar nəslinin Azərbaycanın taleyüklü məsələlərində,
tarixində, dövlətçiliyində, müxtəlif elm sahələrində əhəmiyyətli yeri var. Bu şərəfli
nəslin kökü XV-XVI əsrlərdə qədim türk torpağı olan İrəvanda təşəkkül tapıb.
Sonralar bu nəslin bir qolu İrəvandan Gəncəyə, bir qolu da Tiflisə yayılıb. Tədqiqatçı
Əsgər Zeynalov yazır: " Peterburq universitetinin professoru Mirzə Cəfər
Topçubaşov (1784-1869) və Azərbaycan Demokratik respublikası Parlamentinin sədri
Əlimərdan bəy Topçubaşov ( 1860-1934) da həmin kökə mənsubdur”.
Vaxtı ilə "SSRİ-nin bir nömrəli cərrahı”
adlandırılan Mustafa Ağabəy oğlu
Topçubaşov ( İbrahimin atası) 1895-ci ilin avqust ayında İrəvan şəhərinin
yaxınlığındakı Göyküm kəndində anadan olub. Onların İrəvan şəhərində də böyük
mülkləri olub. Atası Ağabəy dövrünün tanınmış, maarifpərvər, xeyirxah və
olduqca alicənab kişilərindən-bəyzadələrindən olub. Həyat yoldaşı Fatimə xanım
da incə duyumlu, dünyagörüşlü, elmə, sənətə marağı olan bir ana kimi üç oğlunun
təhsilə, məktəbə bağlılığında böyük fədakarlıq göstərib. Mustafa bəy İrəvanda
gimnaziyanı bitirdikdən sonra Kiyevdə universitetin tibb fakültəsinə qəbul olunub. Gənc ali təhsilini
çox qarışıq bir zamanda başa vurub. Ölkədə Oktyabr inqilabı baş verib. Erməni
daşnaklarının törətdiyi iğtişaşlar nəticəsində Topçubaşovlar İrəvandan
Naxçıvana üz tutmaq məcburiyyətində qalıb.
Ali təhsilini başa vurduqdan sonra Mustafa bəy
Topçubaşov bir müddət Naxçıvanın və Bakının xəstəxanalarında cərrah kimi
çalışıb. Sonrakı ömür yolu da ancaq zirvələr fəth etməkdə keçib. Elmi dərəcələri
də, yüksək vəzifələri də bir-birinə silsilə dağlar kimi bağlanıb. Dünya tibb
elmində bir sıra yeniliklər, kəşflər də məhz Mustafa bəy Topçubaşovun adı ilə
bağlıdır. Doğrudur, Əlimərdan bəy
Topçubaşova görə, Mustafa bəy 30-40-cı illərdə az incidilməmişdi. Xoşbəxtlikdən bu bəladan qurtula bilmişdi. Hətta belə bir
fakt da var ki, Stalinin yaxın bir adamını ölümdən məhz Mustafa bəy xilas edib.
Bütün həkimlərin aciz qaldığı xəstəni əcəlin əlindən öz skalneli ilə qopara
bilib. Rus həkimləri heyrət içində bir neçə söz deyə biliblər: " Da, eto
Mustafa bek…” Sosialist Əməyi Qəhrəmanı olan, Əməkdar elm xadimi, tibb elmləri
doktoru, professor Mustafa Topçubaşov indiki Milli Elmlər Akademiyasının
yaradılmasında fədakarlıq göstərmiş 15 məşhur şəxsiyyətdən biri idi. Mustafa bəy
Topçubaşov keçmiş SSRİ-nin bütün orden və medalları ilə təltif olunmuşdu. Hətta
sənədləri hazırlanıb dünyanın ən yüksək mükafatına – Nobel mükafatına təqdim
edilmişdi, amma nəticəsi olmadı. Uzun illər pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olan
akademik Mustafa bəy Topçubaşov tibbi kadrların, alimlərin yetişməsində də
böyük əmək sərf etmişdir. 1995-ci ildə milli liderimiz Heydər Əliyevin sərəncamı
ilə görkəmli alimin 100 illik yubileyi dövlət səviyyəsində qeyd edildi. Yubiley
tədbirində iştirak və çıxış edən Heydər Əliyevin parlaq nitqi indi də yaddaşımdadır: "… Azərbaycanda
hakimiyyətə gələndən mənim Mustafa bəylə görüşlərim çox olub. Mustafa bəy
Topçubaşov anadan ziyalı doğulmuşdu…”
Mustafa bəyin həyat yoldaşı Reyhan Topçubaşova Azərbaycanın
ilk qadın rəssamlarından biridir. Əməkdar
incəsənət xadimi olan Reyhan xanım portret, məişət, mənzərə janrlarında
işləmiş, eləcə də süjetli kompozisiyalar və natürmortlar çəkmişdir. Mənzərələrində
Abşeron təbiətinin təsviri əsas yer tutur. Hətta mahnı və rəqs ansamblları üçün
də geyim eskizləri hazırlamışdır. Unudulmaz Əzim Əzimzadənin tələbəsi olmuş
Reyhan Topçubaşovanın əsərləri ötən əsrin 30- cu illərindən müxtəlif sərgilərdə
nümayiş etdirilib.
Bu xoşbəxt cütlüyün üç övladı olub: İbrahim,
Zemfira, Elmira. Valideynlərinin sənətlərini davam etdirən qardaş-bacılar da öz
sahələrinin öncülləri və məşhur simaları kimi adlarını tarixə yazıblar. Zemfira
Topçubaşova Azərbaycan Tibb Universitetinin Müalicə profilaktika fakültəsinin I
mamalıq-ginekologiya kafedrasının dosenti, tibb üzrə fəlsəfə doktoru, əməkdar
müəllim və prezident təqaüdçüsü idi. Elmira Topçubaşova isə ömrünü incəsənətə
bağlamışdı, Azərbaycanın görkəmli musiqiçilərindən biri idi. Ailənin yeganə
oğlu İbrahim Topçubaşov isə görkəmli alim, tibb elmləri doktoru, cərrah, bəstəkar
və qeyri-adi istedada malik alicənab və mötəbər bir şəxsiyyət olub. Cəmi 45 il
ömür sürmüş bu unudulmaz insanın daxili aləmi
zəngin, həyata baxışı çox orijinal
və maraqlı olub. Onun həyatı, fəaliyyəti, yaradıcılığı , şeirləri, eləcə də maraq dünyası, hobbisi, xatirələri və həmkarlarının dedikləri ilə tanış olduqca, heyrət içində
qalırsan. Qısa bir ömrə bu nəhəng işlər
necə sığıb?
Həkim-jurnalist Məmməd Məmmədovun 1979-cu ildə
çapdan çıxmış "Ömürlər uğrunda ömür” kitabını maraqla vərəqlədim. Əl boyda
kitabda nəhəng cildləri əhatə edəcək faktlarla rastlaşdım. Az sözlə böyük mətləblər
ifadə etmək həqiqətən məharətdir. Müəllif yazır ki, professor İbrahim Topçubaşova
96 vərəqlik bir dəftər bağışlamışdım. Alim-bəstəkara yüz sual yazmışdım.
Cavabları yazmaq üçün yer də buraxmışdım. İki dəfə infarkt keçirmişdi. Özü tez-tez "Allah üçüncüsündən saxlasın” deyərdi. İbrahimin qəfil ölümü hamını sarsıdır. Məmməd
Məmmədov da dəftəri unudur. Beş il sonra İbrahim Topçubaşovun 50 illik yubiley
ilə əlaqədar vaxtı ilə çalışdığı ali məktəbin elmi şurası konfrans keçirməyi
planlaşdırır. Bu səbəbdən arxivində müəyyən
sənədləri sahmana salarkən həmin saralmış dəftər tapılır. Demək olar ki,
sualların çoxu cavablandırılıb. Bu "müsahibə”də İbrahim Topçubaşovun daxili aləmi
elə gözəl açılıb ki… Cavablardan bəzisini olduğu kimi oxuculara təqdim edirəm.
" …Daha çox mavi və yaşıl rənglərdən xoşum gəlir.
Onlar həyat simvoludur. Alimlər yaşıl rəngə görə güman edirlər ki, Marsda həyat
vardır. Yaşıl rəng loğman təbiətin xalatının rəngidir. İstərdim ki, biz həkimlərin
də xalatı yaşıl (açıq), yaxud da mavi rəngdə olaydı…” Demək olar ki, alimin bu
arzusu indi müəyyən klinikalarda həyata keçib. Ondan soruşulub ki, özünüzü cərrah,
yoxsa bəstəkar kimi təsəvvür edirsiniz?
Cavab o qədər mükəmməldir ki… " Mən həvəskar bəstəkaram, ancaq cərrahın
həvəskarı olmur. Cərrah bıçağı tar,
yaxud qaval deyildir ki, kefin durandan-durana götürüb dınqıldadasan. Bir şey
çıxsa da, çıxmasa da. Başqa sözlə, həqiqi həkim də incəsənət işçisidir, fəqət,
həvəskarından deyildir.”
Bir hadisəni də xatırlayıram, 1981-ci ildə
Mustafa bəy Topçubaşov vəfat etdi. Onun
haqq dünyasına qovuşması hamıya ağır təsir etmişdi. Mən bu xəbəri "Azərbaycan təbiəti” jurnalında eşitdim. Məmməd
Arazın yanında idim. Necə sarsıldığını ifadə edə bilmirəm. Sonra dərin bir
hüznlə çox böyük cərrahı itirdiyimizi bildirərək dedi: "Oğlu - cərrah, bəstəkar İbrahim Topçubaşov da məşhur həkim,
həm də dilimizin fədaisi idi.” Məmməd Araz mənə bu hadisəni də danışdı. 60-cı
illərdə Praqada beynəlxalq elmi konfransda İbrahim Topçubaşov Azərbaycan dilində
məruzə edib. Ondan soruşublar ki, məclisdə
sizdən başqa azərbaycanlı olmayıb. Tibb
elminin müəyyən problemi ilə bağlı məruzəni nədən öz dilinizdə oxudunuz. Cavaba
fikir verin: " Məruzənin mətni əvvəlcədən rus, alman, fransız, ingilis dillərinə tərcümə edilib dinləyicilərin
stollarına qoyulmuşdu. Məqsədim o idi ki, Azərbaycan dilinin tələffüzü ilə
dünya alimlərini tanış edim. Bizim necə zərif və gözəl dilimizin var olduğunu
anlasınlar.”
İstər sağlığında, istərsə də indi İbrahim
Topçubaşovun musiqi libası biçdiyi mahnılarını dövrümüzün tanınmış korifey müğənniləri
ifa ediblər. 1968-ci ildə İbrahim Topçubaşovun "Mahnılar” adlı kitabı işıq üzü
görüb. Hüseyn Razinin sözlərinə
yazdığı "Anacan” mahnısı varlığımı dara
çəkdi:
Ana-daima qaynar
eşqin ifadəsidir,
O, alovlu qəlbimin
odlu döyünməsidir.
Ana - baharın özü,
bahar təranəsidir.
O, bir şeir deyildir, şeir ilahəsidir.
1968-ci ildə İbrahim Topçubaşov 45 gün Türkiyədə
ezamiyyətdə olub. Həm cərrahi əməliyyatlar aparıb, həm də elmi toplantılarda
iştirak edib. Bir dəfə tədbirin sonunda konsert verilib. Türk müğənnisi Nəsrin
Sibahi "Dağlarda duman gözəldir” adlı mahnını oxuyub. Konsertin sonunda İbrahim
bəy müğənnidən bu nəğməni haradan öyrəndiyini soruşduqda, müğənni "İran şərqisidir”
deyib. İbrahim Topçubaşov bildirib ki, bu nəğmənin müəllifi özüdür. Müğənni
İbrahimdən üzr istəyərək, həmin mahnı
yazılmış valı ona bağışlayıb.
Musiqi ilə təbabət arasındakı vəhdəti
İbrahim Topçubaşov belə səciyyələndirirdi: " İlk təbib musiqidir. O Hippokratın
da, Loğmanın da sələfidir.” İbrahim Topçubaşov dünyada ilk həkimdir ki , cərrahi
əməliyyatları musiqi sədaları altında aparıb.
Özünün bir xatirəsi məni riqqətə gətirdi. "Mən ilk əməliyyatımı 6
yaşımda etmişəm. Akvariumdan balığı çıxardaraq qarnını yardım. Anam bunu biləndə
mənə bərk hirsləndi. Anamın kədərlənməyinə pis oldum. Tez pianoda onun sevdiyi
musiqini çalmağa başladım, bununla könlün aldım…”
"Ayağımı təyyarənin pilləkənindən
torpağa qoyanda, musiqi əsərlərimdən birinin son notunu yazanda, cərrahiyyə əməliyyatı zamanı şəfqət bacısı
gözümə tökülən təri siləndə… ani də olsa istirahət edirəm” deyən İbrahim
Topçubaşov sanki az yaşayacağını
bilirmiş…
Flora XƏLİLZADƏ,
əməkdar jurnalist