Bütün varlığı ilə cümhuriyyətçi olan ədib
"Haqqını sən mübarizə ilə alarsan” söyləyən Hüseyn Cavid (şairin
şeiri 1918-ci ildə "Bakı ətrafı fəhlə, əsgər və matros şurasının əxbarı”
qəzetində çap edilib) azad söz, azad cəmiyyət uğrunda mübarizə apararaq, "Füyuzat”dan
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə doğru yüksələn və ona əsas olan milli ədəbi
hərəkatın ən yaxın təbliğatçısı olmuşdur.
Bütün insanlıq Cavidin
estetik-fəlsəfi platformasının daxilindədir
Amma bu gün də belə düşünənlər var ki, H.Cavid cümhuriyyətçi olmamış,
ona əsərlər ithaf etməmiş, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Bakıda
yaşamamışdır.
Doğrudur, H.Cavid Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə ayrıca əsər yazmasa
da, bu dövrdə ictimai, mədəni işlərdə çox yaxından köməklik edərək, bir daha
sübut edib ki, o, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qələbəsini alqışlamış və onun
təbliğatçısı olmuşdur. Əslində, Azərbaycan yazarlarının çoxu Cümhuriyyətin
qurulması prosesində yalnız əsərləri ilə deyil, şəxsi fəaliyyətləri ilə də
yaxından iştirak etmiş, onun ideyalarını dəstəkləmişlər. Məsələn, Abdulla Şaiq
və Hüseyn Cavid daha çox ictimai işlərdə, ədəbi birliklərin yaranmasında,
xeyriyyə cəmiyyətlərinin tədbirlərində, məktəblərin milliləşdirilməsində,
dərsliklərin yazılmasında fəallıq göstərmişlər. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
qələbə çalanda da, ondan bir necə ay sonra da, H.Cavid Naxçıvanda siyasi
mühitdən kənarda yaşamışdır.
Yaradıcılığını başdan-ayağa türkçülük, turançılıq, müstəqillik, azadlıq
ideyalarının təbliğinə həsr edən, heç bir məhdudiyyət bilməyən, bəşəri qlobal
problemləri qaldırmağa çalışan, bu problemlərin həlli yollarını axtaran böyük
filosof hər zaman zülm altında əzilən sinfi müdafiə etmişdir.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə istiqlal mövzusunda mühüm
əsərlər yazmadığına görə, H.Cavidi qınamaq olmaz. Azərbaycan istiqlal
məfkurəsinin formalaşmasında, müstəqil dövlətçilik ənənələrinin inkişafında
mətbuatın apardığı mübarizəni sona kimi dəstəkləyən və onun bütün ictimai-siyasi
tədbirlərində fəallıq göstərən, türk amalı, türk qanlı H.Cavid türklərin
tarixindən yazanda da, Azərbaycanı, onun istiqlalını, azadlığını unutmurdu.
Əslində, H.Cavid o qədər dahi bir sənətkar idi ki, yalnız Azərbaycan, türk
dünyası, möhtəşəm Şərq deyil, bütün insanlıq Cavidin estetik-fəlsəfi
platformasının daxilindədir.
Məhz bu dövrdə yaradıcılığı
məktəb proqramlarına daxil edilmişdir
Tədqiqatçıların əksəriyyəti H.Cavidin "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
dönəmi yaradıcılığının öyrənilməsinə məhz bu prizmadan baxmaq lazım olduğunu söyləyirlər.
Milli istiqlalımızın ideoloqu M.Ə.Rəsulzadə də bu fikirdə olmuş və Cavid
əfəndinin adını Azərbaycanın istiqlal mücahidləri ilə bir çəkərək "Çağdaş
Azərbaycan ədəbiyyatı” əsərində şəxsiyyətinə və yaradıcılığına xüsusi
məhəbbətlə yanaşmışdır. Bu haqda rəsulzadəşünaslar yazırdı: "Cavidi müasir
həyatın nəbzini tuta bilməməkdə təqsirləndirən sovet tənqidçilərindən fərqli
olaraq, o, müəllifin tarixi və bəşəri mövzulara müraciətini məqsədyönlü hesab
edirdi. M.Ə.Rəsulzadə H.Cavidin "Topal Teymur” pyesini türk tarixini səhnəyə
gətirməklə, "milliyyət” hissini təbliğ edən bir əsər kimi qiymətləndirirdi”.
"H.Cavid cümhuriyyət dövründə tamamilə susaraq, bir kənara
çəkilmişdir” demək düzgün olmazdı. Çünki H.Cavid döyüşkən, mübariz, hürriyyəti,
azadlığı sevən, coşqun bir şair idi. O, bu illərdə ədəbi mühitdən tam
uzaqlaşmamış, ölkədə baş verən ədəbi-mədəni, ictimai hadisələrdə yaxından
iştirak etmişdir. Bunu o zaman Bakıda çap olunan dövrü mətbuatda verilən
məqalələr, informasiyalar, xatirələr, arxiv sənədləri də sübut edir.
O, ölkədə yeni yaranan "Yaşıl qələm” ədəbi cəmiyyətinin yaranmasına
yardımçı olmaqla yanaşı, o zaman fəaliyyətdə olan ədəbi komissiyaların işində
fəallıq göstərmiş, Azərbaycan müəllimlərinin iclasında idarə heyətinə üzv
seçilmiş, iki ay sonra isə pedaqoji fəaliyyətindəki fəallığı nəzərə alınaraq,
Azərbaycan Müəllimlər Konfransında idarə heyətinə seçilmiş, Bakıda hazırlıq
kurslarında ədəbiyyatdan dərs demiş, az bir müddət qız məktəbində şəriət
müəllimi işləmiş, Darülmüəllimin- Bakı Müəllimlər Seminariyasında dərs vermiş,
A.Şaiqlə birlikdə 1919-cu ildə "Ədəbiyyat dərsləri” adlı dərslik yazaraq,
hökumət mətbəəsində çap etdirmişdir. Məhz bu dövrdə H.Cavidin yaradıcılığı
məktəb proqramlarına daxil edilmişdir.
Qaldı ki, H.Cavidin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Bakıda
yaşamamasına, o, hələ milli hökumət qələbə çalmamışdan əvvəl H.Cavid 1918-ci
ilin Mart faciəsi zamanı əsir düşmüş və xoşbəxtlikdən sağ qalaraq, Bakını tərk
edib İrana, oradan da Naxçıvana getmişdir. Bu haqda onun ən yaxın dostu Abdulla
Şaiq "Xatirələrim”də yazırdı: "Cavid Bakıda köhnə Nikolayevski kücəsində
yerləşən "Təbriz” otelində yaşayırdı. 1918-ci ilin mart hadisəsindən sonra
yazıçı və münəqqid Hüseyn Sadiq ilə bizə gəlmişdi. Cavidin bət-bənizi
ağarmışdı. O, son dərəcə mütəəssir görünürdü. Əhval sordum. Hüseyn Sadiq
Cavidin əsir düşdüyünü və ölümdən qurtulduğunu söylədi. Sonra şair özü başına
gələn qəzanı müfəssəl şəkildə belə danışdı: "Mart hadisəsinin ikinci günü bir dəstə
daşnak əsgəri otelin qapısını qırıb içəri girdilər və altmış nəfərdən ziyadə
müsafiri əsir aldılar. Mən vəziyyətin nə yerdə olduğunu hiss edərək, getmək
istəmirdim. "Nə edəcəksiniz burada edin” dedim. Lakin hamımızı məcburən çıxarıb
apardılar. Yolda hər tinbaşı üzərimizə yaylım atəşi açıldıqca hamımız qorxub
yerə sərilir, bir-birimizə qısılırdıq. Sonra "qalxın” əmri verilincə
yoldaşlarımızdan bir çoxunun qurşunlara fəda olduğunu görürdük. Xülasə, altmış
nəfərdən yalnız iki nəfər qaldıq. Bizi gətirib Mayılov teatrına buraxdılar.
Aralıq sakitləşənə qədər orada qaldıq. Bu hadisədən olduqca mütəəssir oldum.
İndi biz Hüseyn Sadıq ilə Ənzəliyə qaçmağa qərar vermişik. Bura çox
təhlükəlidir. Sənə də burada qalmamağı məsləhət görürəm”.
A.Şaiq daha sonra qeyd edirdi:
"Hüseyn Sadıqla Cavid iki gün sonra Ənzəliyə getdilər. Cavid oradan Təbrizə,
Təbrizdən isə Naxçıvana getmişdi”.
Həmin vaxt Cavidin Naxçıvanda olması haqqında illər sonra ömür-gün
yoldaşı Müşgünaz xanımın xatirələrindən oxuyuruq: "Biz 1918-ci ilin avqust
ayında evləndik. Cavid həmin vaxt Naxçıvanda dərs deyirdi. Bir neçə aydan sonra
Maarif idarəsindən onu Bakıya dərs deməyə dəvət etdilər”.
Ədibin 1918-ci ilin ortalarından 1919-cu ilin əvvəllərinə kimi
Naxçıvanda - "Rüşdiyyə” məktəbində dərs deməsi haqqında Lətif Hüseynzadənin də
xatirələrində məlumat verilir: "Mən Naxçıvanda "Rüşdiyyə” məktəbində oxuyurdum.
H.Cavid bu məktəbdə dərs deyirdi. O, zahirən çox sakit və mülayim təbiətli idi.
Lakin həmişə dalğın və fikirli görünərdi”.
"Azərbaycanın bənam şairi” kimi təqdim edilirdi
Cümhuriyyət dövründə istər Naxçıvanda, Tiflisdə, istərsə də Bakıda
olan ədib yalnız yazmaqla deyil, həm də ədəbi-ictimai tədbirlərdə,
cəmiyyətlərdə çox yaxından iştirak etməklə, pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olmaqla
da, cümhuriyyətin ideyalarının təbliğatçısı idi. Heç də təsadüfi deyil ki,
akademik Yaşar Qarayev onun adını "Cümhuriyyəti ürəkdən dəstəkləyən və
alqışlayan” ədiblərlə birlikdə çəkirdi.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, elə cümhuriyyətin dövründə parlamentin
qəzeti olan "Azərbaycan” da fəxrlə onu "Azərbaycanın bənam şairi” kimi oxucularına təqdim edirdi. H.Cavidin
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Bakıya ilk gəlişini də oxucularına xəbər
verən "Azərbaycan” qəzeti olub. Qəzet 9 mart 1919-cu il tarixli sayında "Hüseyn
Cavid əfəndinin vürudu” adlı məqaləsində yazırdı: "...Bir sənəyə yaxın
müddətdən bəri biz arzusunda olduğumuz məşhur şair Hüseyn Cavid əfəndi
həzrətləri yenidən şəhərimizə vürud etmiş və dün idarəmizə təşrif gətirmişdi”.
Deməli, ədib Bakıya gələrkən ilk üz tutduğu yer də məhz "Azərbaycan”ın
redaksiyası olub.
Qəzet sonralar da ədibin fəaliyyəti haqqında müntəzəm olaraq
oxucularına məlumat verib. Məsələn, "Azərbaycan”ın 5 aprel 1919-cu il tarixli
sayından oxuyuruq: "Qurtuluş” məcmuəsi yenidən nəşrə başlamış və aprelin
birində birinci sayısı çıxmışdır. Müqtədir şairlərimizdən Hüseyn Cavid, Səlman
Mümtaz və qeyriləri kimi aləmi ədəbiyyat və mətbuatımızda mühüm mövqe tutan
əfəndilərin gözəl əsərləri məcmuə sütunlarını təzyin edir”.
Bütün bunlardan sonra qətiyyən irad tutmaq olmaz ki, H.Cavid
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə susmuşdur. Bildiyimiz kimi, bu dövrdə
siyasi partiyalar arasında çox gərgin mübarizə gedirdi. Milli muxtariyyət
uğrunda mübarizə aparan ziyalılar, milli ideoloqlar əks ideologiyanın nümayəndələrinin
müqavimətləri ilə qarşılaşırdılar. Doğrudur, Cavid heç bir siyasi hərəkata
qoşulmasa da, heç bir siyasi partiyanın üzvü olmasa da Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyətinin qələbəsini ürəkdən, şadyanalıqla alqışlayanlardan idi.
"Hürriyyət! Ah, o məncə fəqət dadlı bir
xəyal... Dünyada varmı hürr əcabə? İştə bir sual!..” söyləyən ədib bir il sonra
xəyal etdiyi hürriyyəti daddı, yaşadı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti quruldu. Belə
bir qələbəni H.Cavid kimi azadlıq aşiqi necə alqışlamaya bilərdi?!
Qərənfil Dünyaminqızı,
Əməkdar jurnalist