Bütün janrlarda yazmaq mümkündür?
İncəsənətin
müxtəlif sahələrinin fərqli janrları var. Rəssamlıqda, musiqidə olduğu kimi,
ədəbiyyatda da müxtəlif ədəbi janrlar var. Hər janrın da tanınan müəllifləri...
Amma çox az sayda yazıçı və şairlər var ki, onlar ədəbi janrların hamısında
ustalıqla yaza bilirlər. Klassik ədəbiyyatda da belədir, çağdaş ədəbiyyatda da.
Dünya ədəbiyyatında da belədir, milli ədəbiyyatda da. Cəhdlər çox olsa da,
ədəbiyyatın bütün janrlarında yazmağın uğurları o qədər də böyük deyil. Hərçənd,
fikrə münasibət də birmənalı deyil. Bunu istedaddan asılı hesab edənlər də var,
mümkünsüz sayanlar da. "Müzakirə”mizdə mövzu
ilə bağlı maraqlı fikirlər üzə çıxdı.
Yaradıcı adamın imkanlarından asılı
Təranə Məhərrəmova
Necə yazmaq daha önəmlidir
Professor Bədirxan Əhmədovun fikrincə, bir yazıçı, yaxud şairin bütün janrlarda
yazması faktını araşdırmaq gərəkdir: "Olsun ki, bu, nəzəri cəhətdən mümkündür,
ancaq bütün janrlarda eyni dərəcədə uğur qazanmaq bir qədər mübahisəli ola
bilər. Məncə, yazıçının, yaxud şairin hansı janrda yazması əsas şərtlərdən
olmamalı, necə yazması önəmli olmalıdır. Sənətkar üçün forma, janr yalnız
vasitə rolu oynayır, öz fikirlərini, ideyalarını ifadə etmək üçün sənətkar hər
hansı bir janra, formaya müraciət edə bilər və uğur da qazana bilər. Məsələ
bundadır ki, Azərbaycan ədəbiyyatında bunun müəyyən nümunələrinə də rast gəlmək
mümkündür”. Ədəbiyyatşünas alim hesab edir ki, Azərbaycan ədəbiyyatında
çoxjanrlılıq, çoxformalılıq son yüz əlli ildə aktuallıq qazanıb: "Ona qədər Azərbaycan
şairləri daha çox bir formada yazırdılar. M.F.Axundzadə həm dramaturgiya, həm
nəsr, həm tənqid, həm də siyasi pamflet formalarında əsərlər yazmışdır. Cəlil
Məmmədquluzadə dramaturgiya (komediya, tragikomediya), nəsr (povest, hekayə),
felyeton, şeir və s. yazmışdır. M.F.Axundzadə, C.Məmmədquluzadə yazdıqları
janrların hamısında eyni dərəcədə uğur qazanıb. Ancaq M.F.Axundzadə də,
C.Məmmədquluzadə də şeirlər yazsalar da, uğur qazana bilməyiblər. C.Cabbarlı
nəsr, dramaturgiya, poeziya sahəsində fəaliyyət göstərmişdir. Üstəlik, bu ədəbi
növlərin bir çox janrlarına müraciət etmiş və uğur qazanmışdır. Hətta satirik
şeirlər də yazmışdır. Ancaq bu janrların hamısında eyni dərəcədə uğur
qazandığını da söyləmək olmaz. Çağdaş yazarlarımızdan Firuz Mustafa dramaturgiya,
nəsr ədəbi növlərində yazır. Dramaturgiyanın ondan çox (!) janrında eyni
dərəcədə uğur qazanıb. Dramaturq bu janrların əksəriyyətini ilk dəfə olaraq
Azərbaycan ədəbiyyatına gətirib. Hekayə və romanlarında da uğurludur”.
B.Əhmədov hesab edir ki, ümumiyyətlə, ədəbiyyatın bütün janrlarında yazıb
yaradanlar olmadığı kimi, bu janrların hamısında da eyni dərəcədə uğur
qazananların olması çətindir: "Bununla belə, hər hansı bir şairin, yaxud
yazıçının bütün janrlarda yazıb yaratması istisnası yoxdur. Düşünürəm ki, olsa
belə, eyni uğuru qazana bilməz”.
İncə məsələ
Yazıçı-tərcüməçi Nəriman Əbdülrəhmanlının fikrincə, yaradıcılıq vergisi çox incə məsələdir,
onunla həddən artıq ehtiyatla davranmaq lazımdır, yoxsa küsə, yox olub gedə
bilər: "Yaradıcılığın da başlıca tələblərindən biri özünü daha çox qabil
saydığın sahəni müəyyənləşdirmək, o sahəni həyatının məqsədinə və mənasına
çevirmək, bacarığını cilalamaq, kamilləşdirməkdir. Bütün janrlarda yaratmaq
cəhdi insanın mənəvi enerjisini parçalayır, nəticədə get-gedə, necə deyərlər,
Əli aşından da olur, Vəli aşından da. Əlbəttə, tarixdə bir neçə sahədə sanballı
əsərlər yaradanlar olub, amma bu cür adamlar Allahın seçilmişləridir, yəni
dahilərdir, belə bir xoşbəxtlik hamının payına düşmür. Hətta o dahilər belə, öz
yaradıcılıq sahələrində eyni səviyyəyə qalxa bilməyiblər, mütləq tərəzinin bir
gözü ağır gəlib”. Yazıçı indi bütün janrlarda "məşğul olmağın" ümumi
bəlaya çevrildiyinə təəssüfünü bildirir: "Buna görə də, ortaya yüksək səviyyəli
sənət əsərləri nadir hallarda çıxır”.
İstedaddan asılı məsələ
Xalq şairi Sabir Rüstəmxanlının fikrincə, şairin
və ya yazıçının ədəbiyyatın bütün janrlarında yazması mümkün deyil. Belə ki, ədəbiyyat
sahəsi çox genişdir. Heç poeziyanın da bütün növlərində yazmaq mümkün deyil: "O
cümlədən, dramaturgiyanın, nəsrin müxtəlif janrları var. Bunların hamısında
yazmaq mümkün deyil. Ancaq bu, istedada bağlı məsələdir. Bir də ki, qələm
adamının dövrünə, zamanına münasibətinə bağlıdır. Bir çox ədəbiyyat adamları
var ki, çox geniş janrları əhatə ediblər. Yəni pyes də, nəsr də yazıblar. O
cümlədən, publisistika, ədəbiyyatşünaslıqla da məşğul olublar. Ədəbiyyatda bu
cür nümunələr çoxdur. Nə qədər ki, iş qabiliyyəti, söz demək ustalığı
artıqdırsa, o qədər geniş janrları əhatə edəcəklər”. Yazıçının fikrincə, elə qələm
adamları da var ki, çox istedadlı olsalar da, yalnız bir janrda yazırlar: "Bu,
hər kəsin baxışına, marağına bağlıdır. Bu baxımdan, bu suala cavab vermək çox
çətindir. Ədəbiyyat tarixində bir çox nümunələr var: bütün janrları əhatə
ediblər. Həm pyes, həm nəsr, həm poeziya, həm dramaturgiya ilə məşğul olan
adamlar çoxdur. Ancaq dramaturgiyanın, şeir və nəsrin bütün növlərində yazmağı
təsəvvür etmək mümkün deyil”.
Yazıçı Kamran Nəzirli hesab edir ki, ədəbi janrların hamısında yaza
bilmək yaradıcı adamın imkanlarından asılıdır. Belə ki, dünya ədəbiyyatında,
elə bizim ədəbiyyatda da elə istedad və zəka sahibləri olub ki, qələmlərini
demək olar ki, bütün ədəbi janrlarda sınayıblar, hətta uğur da qazanıblar:
"Misallar çəkə bilərəm, ingilis ədəbiyyatında Con Qolsuorsi... Bu yazıçının
istedadının və potensialının hüdudları sonsuz olub - roman, hekayə, esse,
məqalə, tənqid, təhlil, şeir, pyes, pamflet, tərcümə... Hətta mənim bildiyimə
görə, o, həm də gözəl musiqiçi idi, mahnı da bəstələyib, ssenari də yazıb və
s. Müasirləri Conu "bəxti gətirən varlı
yazıçı” adlandırırdılar, çünki o, imkanlı idi, digər sənət adamları kimi pul və
başqa şeylər sarıdan korluq çəkmirdi. O, azad və rahat şəkildə ürəyi istədiyi
işlə məşğul ola bilirdi. Lakin bunu da qeyd edək ki, hər cür sosial rahatlığı
Conu hər şeyə xor baxan adam, yaxud zəif yazıçı etmədi. Əksinə, bu rahatlıq onu
ədəbi aləmdə daha güclü yazıçı kimi tanıtdırdı. Onun yaradıcılığının böyük bir
mərhələsi naturalizmlə və tənqidi realizmlə bağlı idi. O, həyatın ən incə
çalarlarını, ziddiyyətlərini, ailələrin, insanların ölməz xarakterlərini və
həyat tərzlərini bədii sözün gücü ilə ortaya qoydu və şöhrət qazandı”.
K.Nəzirli bildirir ki, 1932-ci ildə yazıçıya dünya şöhrəti gətirən "Forsaytlar
Sülaləsi” (1922) trilogiyasına görə, Nobel mükafatı verilib, o, bu əsərdə
özünün də mənsub olduğu zümrənin - burjuaziyanın əxlaq və psixologiyasını
qələmə alıb: "Bu, çox gözəl əsərdir. Onun başqa janrlarda yazdığı əsərləri də
oxumuşam və bir çoxunu tərcümə etmişəm. Deyim ki, Con Qolsuorsi çox məhsuldar
olub: 20 roman, 27 pyes, 3 şeirlər toplusu,
173 novella, 5 esselər toplusu, 700-dən çox məktub, çoxlu oçerk və resenziya və
s. Onun istedadına vurğunam... Ya da elə götürək Amerika yazıçısı Ayzek Əzimovu
- dünyanın bir nömrəli məhsuldar yazıçısını... Onun da yaradıcılığı zəngin
janrlarla doludur - fantastik hekayə, romandan tutmuş, şeir, məqalə, esse,
pritça, tərcümə”. Yazıçı hesab edir ki, bizdə də belə istedadlı və geniş
potensiala malik zəka sahibləri olub və var: "Yadıma düşənlərin adlarını da
çəkə bilərəm - Mirzə Fətəli Axundov, Abbasqulu Bakıxanov, Mirzə Cəlil, Hüseyn
Cavid, Böyükağa Qasımzadə, Qasım Qasımzadə, Mirzə İbrahimov... Lap müasirləri
götürək: Elçin, Anar, Vaqif Səmədoğlu, Ramiz Rövşən, Seyran Səxavət. Yəni bu
şəxsiyyətlər, dərin zəka sahiblərinə heç nəyi qadağan edə bilməzsən ki! Tutalım,
"sən hekayə yazma, şeir yaz” deyə bilməzsən. Onların potensialı, istedadlarının
üfüqləri adətən çox geniş olur və çox vaxt bu adamlar bütün janrlarda uğurlu
əsərlər yaradırlar. Buna pis baxmaq lazım deyil”. Bütün ədəbi janrlarda yazan
qələm sahiblərinin uğur qazanmasına gəlincə, yazıçı deyir ki, o uğurun
dərəcəsini bilmirəm və onun hansı meyarlara görə ölçüldüyünü də dəqiq deyə
bilmərəm: "Çünki bu qiymətləndirmənin özü də nisbi, yaxud şərtidir. Tutaq ki,
(əgər mən hazırlıqlı oxucuyamsa!) mən deyə bilərəm ki, Harold Pinterin şeirləri
və pyesləri xoşuma gəlir, amma hekayələri yox, yaxud bir başqası bunun əksini
deyə bilər. Bax belə”.
Təranə Məhərrəmova