Borxesdən xeyir-dua almadan yazmıram

– Salam, Rəvan. Necəsən?
– Salam. Yaxşı olasan…
– Bu yaxınlarda Conatan Safran Foer adlı amerikan nasir kəşf eləmişəm. Gənc olmasına baxmayaraq, kifayət qədər tanınmış müəllifdir. "Hər şey aydınlandı” romanını oxudum. Müəllifin dili və üslubu çox xoşuma gəldi. Kalvinosayağı dili, borxesvari keçidləri və özünəməxsus təhkiyəsi var. Təəssüflə qeyd etməliyəm ki, roman bir yerdə məni yordu. Sonradan bunun səbəbini özüm üçün aydınlaşdırdım. Oxuyurdum və hiss edirdim ki, müəlliflə aramda qəribə – intellektual bir yadlıq var... Elə buna görə, Foerdən müvəqqəti uzaqlaşdım və Sandersin hekayələrinə keçid elədim. "10 Dekabr” adlı kitabı bizim dilə təzəcə tərcümə olunub. Hekayələrdən və bir povestdən ibarətdir. Sanderslə ilk tanışlığım keçən il – "Linkoln Bardoda” romanı ilə baş tutmuşdu. Dünya ədəbiyyatı üçün yeni romandı, yeni eksperimentdir. Hiss olunur ki, hekayələri o romanın kölgəsində qalıb. Hazırda isə Edqar Keretin "Korbinin sevgilisi” hekayələr kitabını oxuyuram. Əsl mən istəyən müəllifdir.
– Hər üç müəllif hadisələrə ironik yanaşır. Bu müəlliflər tarixlə oynayır, onu şübhə altına alır. Burda bir məsələ var. Tutaq ki, Sandersdə bu hadisə məqsədli şəkildə baş verir. Hətta buna görə, ona Mark Tvenin davamçısı deyirlər. Mənə elə gəlir ki, necə ki, biz indi oturmuşuq, o da oturur rahat masasında və düşünür ki, Linkolna göndərmə edim, tarixə çimdik atım, ironik yanaşım. Keretdə isə bu, yazı prosesində spontan alınır. Kereti düşündürən məsələlər var; yəhudilər, onun problemləri, kapitalist sistemdən doğan absurd həyat hekayələri, uşaqlar, müharibələr və s. Keretin ironiyası ağrıya qarşı reaksiya göstərən immunitetdir. Bu hadisələr Keretə mənəvi olaraq çox pis təsir edir. Onun ironiyasının arxasında gizlənən ağrını hiss edirəm. O, özü üçün bir ümid uydurur və ona can atır. Hətta, məncə, ona görə Keret yazı masasında çox səbirsizdir ki, ağrının, acının ortasında dayanmaq istəmir. Hekayələri buna görə qısadır. Bununla sənətin birinci məsələsini öz içində həll edir; sənət insanı xilas eləmək üçündür. O ki qaldı bu müəlliflərin aktuallığının "niyəsinə”… Çağdaş dünyanın insanı qısa, lakonik və eyni zamanda da pozitiv, düşündürən yumoru sevir. Tarix onun üçün bir o qədər önəmli deyil, ona lazım olan, tarixin və həqiqətin mahiyyətidir. Hər üç müəllif bu mahiyyəti oxucuya çatdıra bilir.
– Bu artıq Keretin orijinallığından doğan məsələdir. "Donuz pulqabı” və ya "Gonbul” hekayəsini mütləq Keret yaza bilərdi. Məsələn, eyni mövzular Sanderin yaradıcı mətbəxindən çıxsaydı, tamam başqa cür ifadə olunardı. Yəqin ki, sarkazma salardı. Hətta Sandersdə pamukvari bir uzatmaçılıq da var və onun məqsədi əvvəldən bəllidir. Təcrübəli oxucu özü də hiss edir ki, müəllif sonda xaçı vuracaq. Keret o hekayənin müəllifi olsaydı, xaçı əvvəldən vurmuş olardı. Bildin də hansı hekayəni deyirəm.
– Sanders gülləni gözə, yanağa, çənəyə vurur, yəni, onun atəşi səni öldürəcəkmi, bilmirsən. Keret isə düz gicgahdan nişan alır.
– Ölkənin tarixini yaradıcı süzgəcdən keçirmək. Sənətlə tarix burada görüşür. Burda bir özünəməxsusluq var, çünki Qarabağ hadisələri bizə doğma olan mövzudur. Hadisəyə necə baxmaq, hansı kamera ilə görmək isə artıq yazıçının orijinallığından doğan məsələdir. Mən 98-ci ildə doğulmuşam. Yəni mən dünyaya gələndə Qarabağ hadisələri bitmişdi. Atəşkəs imzalanmışdı. Qarabağ münaqişəsini görməyən, amma bir tarix kimi gen yaddaşında daşıyan, televiziyadan, söhbətlərdən o illər haqqında məlumatı olan birisinin Qarabağ haqqında yazmağı olduqca maraqlı olardı. Bu, müəllifə geniş mövzu imkanları verə bilər. Hətta az tonda təhrif də qatsan, unikal mətndən danışmaq olar. Bəs kütlənin buna münasibəti necə olacaq? Bizim əcdadlarımız bu torpaqlarda yaşayıblar. Yəhudilərdə isə əksinə, o hadisələr baş verəndə hələ heç İsrail dövləti yox idi. Orda fərdin başına gəlib hadisələr, burda isə xalqın. Orda müxtəlif ölkələrdə yaşayan yəhudiləri öldürüblər, burda isə söhbət bir məkandan gedir və bu, daha ağrılıdır. Ona görə də, bu hadisə bir qədər ehtiyat tələb edir.
– Çünki, biz sənət yaratmaqdan daha çox konkret bir hadisəni qabartmağı düşünürük. Məqsəd birbaşa sənətlə əlaqəli olmalıdır. Müəllif öz şəxsi dərdini danışmamalıdır. Nəriman Əbdürrəhmanlı "Taclı” romanını yazıb o cür mövzunu yerə çırpdı. Ya da Elçin Hüseynbəylinin qarabağlı obrazları, məncə, bir qədər natamamdır. Başqa, tamam başqa mətn yazmaq lazımdı. Onu axtarıram…
– Heminquey deyirdi ki, hisləri yazmayın, hisləri yaradın! Müharibədə baş verən hadisələri necə varsa köçürmək və ya müharibədən çıxmış bir insanın müharibə haqqında düşündüklərini yazması o demək deyil ki, bu unikal mətn yazmaqdır. Xeyr! Bu uzağı xatırlamaqdır. Sənət deyil. Bilirsən, əsərdə bircə dəfə də müharibə sözü işlətmədən, müharibədən danışmaq olar. Təəssüf ki, Qarabağ müharibəsi haqqında yazılan əsərlərin çoxu bu estetikadan uzaqdır və kənardan sanki ağlaşmanı xatırladır. Hekayəni xəbər bülleteni kimi yazırlar.
– Hazırda obrazları Stalin, Mirzə Cəlil və İbrahim peyğəmbərin olduğu roman üzərində işləyirəm. İstəyirəm hissə-hissə çap olunsun, sonra kitab da etmək olar. Oxucu ilə bir yerdə yazaq. Hər gün səkkiz saat işləyirəm. Yazmaq istədiyim bir neçə böyük esselər var, onların da planını, karkasını qurmuşam, başlayacağam. Mütaliə isə mütləqdir mənim üçün. Stolüstü kitablarım var, yazmazdan öncə onları vərəqləyirəm. Borxesdən xeyir-dua almadan yazmıram! Ekoyla dalaşmasam, yazmaq əyləncəli olmayacaq.
– Looo…Liii…Taaa… Bu enerjidən, bu səsdən, bu nəfəsdən sonra necə yazmayasan?! Təbii ki, yaşadığım hadisənin, oxuduğum kitabın enerjisinə, anlatdığı mövzuya baxır. Çox hallarda həmin hadisəni və ya kitabı danışmaq üçün öncə onu yazıram, yəqin buna esse deyəcəksən. Yazıram ki, danışa bilim. Sonra əgər danışıb qurtara bilmirəmsə, deməli, yazmalıyam. Qeyd dəftərim həmişə çantamdadır. Gün ərzində çox qeyd aparıram. Bu, təcrübəsizlikdi bir az da.
– Və Borxesin "Ölümsüz” hekayəsi bir yerdən sonra ölüm haqqında esseyə çevrilir. Bu ondan irəli gəlir ki, absurd ədəbiyyatın yaranmağından sonra reallıq sənətkara kifayət etməməyə başladı. Və sən yeni bir cəmiyyət, yeni bir atmosfer yaratmaq istədin. Ancaq bu qəti romantika deyil. Romantik düşünən insan vəziyyəti yaxşılaşdırmağa çalışır, absurd düşünən insan isə bütün yolları pozur və başqa bir yol açır.
– Çünki, Qarabağ müharibəsindən sonra insanların qayğıları arasında kitab yox idi. İnsanlar müharibədən xilas olmağa çalışırdılar, bir tərəfdən qaçqın-köçkün problemi. Və digər şeylər ədəbiyyatı unutdurdu. Bir dəfə Saday Budaqlıya sual verdim ki, siz niyə tanınmadınız, o bu cavabı verdi: "Çünki, mənim yaradıcılığım Qarabağ müharibəsi dövrünə düşdü”.
– Əgər sənət reallığı simvollar şəklində gələcəyə ötürə bilirsə, bu, onsuz da nə zamansa kiməsə təsir edəcək.
– Bəlkə, alınmayıb…
– Vaqif Mustafazadə haqqında düşünəndə azərbaycanlı olduğum üçün qürur duyuram. Onun ağır tonajlı musiqiləri, başını pianinonun dillərinə yaxınlaşdırıb qollarını "yarasa kimi” açmağı mənə yaradıcı ilham verir, yazmağa təşviq edir. Lirik musiqinin yeri mənim üçün xüsusisi olsa da, daha çox rok dinləyirəm. Rokdan izaholunmaz bir enerji alıram. Bəzən dinlədiyim musiqilər oxuduğum müəlliflərə görə dəyişir. Tutaq ki, Foer oxuyanda Eminemə qulaq asıram və əminəm ki, Foer də o mətnləri yazarkən Eminemi dinləyib. Ümumiyyətlə, Foyer ona görə yazıçıdır ki, Eminem reperdir. Bu mənada Borxesə qarşılıq Motsartdır. Borxesin yaratdığı naməlum dünyaya keçid eləmək üçün Motsartın bəstələri ən unikal yoldur.
– Məncə, Eminem dinləyən adama bu sual verilməməlidir. Tupak xəttindən çox istedadlı reperlər çıxdı. Ümumiyyətlə, Tupakın taleyində ədəbiyyat küləyi hiss olunur. Bu gün o olmasa belə, hər il albomları çıxırdı. Ancaq istənilən halda Eminem mənim üçün daha öndədir və onun yanına heç bir reperi qoya bilmərəm. Hətta Tupakın özünü belə.
– Son bir ildir aktiv filmlərə baxıram. Kieslovski, Nuri Bilge Ceylan və Kristofer Nolanı çox sevirəm.
– Yox, "Qara Cəngavər”. Bu film həm komkis sahəsində, həm müasir fotoqrafiya, həm də xeyirlə şərin klassik mübarizəsi ilə daha maraqlıdır. Nolanın ən sevdiyim filmi isə "İnterseller”di.
– Düzdür, Onur Ünlü şeirdən gəlir, Nuri Bilge Çexovun köynəyindən çıxıb, Nolan yəqin oxumur (gülür).

Söhbətləşdi: Orxan Həsəni