Bolşevizm onun şeirlərinin ittiham obyekti idi
"Cümhuriyyət
ədəbiyyatı” layihəsi çərçivəsində AMEA-nın Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat
İnstitutunun şöbə müdiri, professor Bədirxan Əhmədovla istiqlal şairi Gültəkin
haqqında müsahibə.
– Bədirxan
müəllim, uzun müddət Gültəkin imzası Azərbaycanda geniş miqyasda tanınmayıb.
Sizcə, bunun əsas səbəbi nə idi?
- Elədir, uzun müddət biz onu Əmin Abid kimi
tanımışıq. Gültəkin imzasının gizli qalması isə onun bu imza ilə yazdığı
şeirlərinin ictimai-siyasi ruhu, Azərbaycandakı mövcud sovet sistemi ilə
bağlıdır. Bu faktın özü göstərir ki, Gültəkin rəsmi mühacir olmasa da, özünü
mühacir kimi hiss etmiş və siyasi və ədəbi mühacirətin formalaşmasında böyük
rol oynamışdı. Buna görə də, 1926-cı ildə Bakıya qayıdan Əmin Abidin Gültəkin
imzası ilə şeirlər yazmasını sovet Azərbaycanında gizlətməkdən başqa çarəsi yox
idi. Hətta onun özünün Bakıya dönməsi belə çox təhlükəli idi. Buna baxmayaraq
o, Bakıya dönmüşdü. Ancaq görünür, onun Gültəkin kimi yazdığı şeirlərdən
"çeka”nın məlumatı olmamış deyildi. Çünki Xalq Maarif Komissarlığının təklifi
və təqaüdü ilə Türkiyəyə həm təhsil almağa, həm də "Ədəbiyyat tarixi"
kitabını yazmağa göndərilən Ə.Abidin Bakıya qayıtdıqdan sonra yaxşı
qarşılanmaması, çox iş yeri dəyişməsi, bəzən isə rayonlarda işləməsi onu
göstərirdi ki, mərkəzdə onun Gültəkin kimi fəaliyyətindən xəbərdardırlar, onu
izləyirlər. Ancaq dövrün mətbuatında onun Gültəkin olması haqqında heç bir
məlumat getməmişdir. Yalnız repressiya olunan zaman istintaq sənədlərində onu
sorğu-sual edərkən Gültəkin adı ilə "Yeni Kafkasiya"da şeirlər dərc
etdirməsi haqqında məlumatlar var. Aydındır ki, bu sənədlər gizli idi və ona
görə də ədəbi sfera Gültəkinin Əmin Abid olduğunu 80-ci illərin sonuna qədər
bilmədi.
– Gültəkinin
şeirlərini toplu halında çap eləyən Əli Şamil onun Əmin Abidlə eyni şəxs olması
ilə bağlı uzun müddət qəti qərara gələ bilməyib. Azərbaycanda çox az adam bilib
ki, belə bir şair olub. Mümkündürmü ki, bilənlər də gizlədib bunu?
–Ola bilməzdi ki, Türkiyədə Ə.Abidin Gültəkin
imzası ilə yazdığını o dövrün adamları bilməmiş olsun. Əlbəttə, Gültəkinin
dostları, müasirlərindən bəziləri bunları bilməmiş deyildi. Lakin onu rejimə
hədəf etməmək üçün 20-30-cu illərdə bu barədə elə bir informasiya getməmişdir.
Görünür, məhz bu gizliliyə görə M.Ə.Rəsulzadə, Ə.Cəfəroğlu, M.B.Məmmədzadə və
b. siyasi mühacirlər də Gültəkinin kimliyini açıqlamağı lazım bilməmişlər.
Sonrakı nəsil tədqiqatçılardan bəziləri, məsələn, Abbas Zamanov, bu barədə
bilirdisə, ortada sənədlər yox idi. Ortada fakt olmadıqda isə hər hansı bir
fikri təsdiq etmək çətinləşir. Nəhayət, Ə.Abidin ilk tədqiqatçısı Əli Şamil bu
barədə müəyyən araşdırmalar aparmış, sənədlər, arqumentlər əldə edərək
Gültəkinin Əmin Abid olduğu qənaətinə gəlmişdir.
– Məhəmməd
Əmin Rəsulzadə "Yeni Kafkasiya” dərgisində Gültəkinə geniş yer verib, onu
istiqlal şairi kimi qiymətləndirib. Lakin onun kimliyi haqqında heç bir
informasiya verməyib. Rəsulzadə Gültəkinin daha çox tanınmasını, şəxsiyyətinin
məlum olmasını niyə gizli saxlayıb?
–Doğru deyirsiniz ki, M.Ə.Rəsulzadə Gültəkin
yaradıcılığına yüksək qiymət verib. "Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı"
məqaləsində Gültəkinin şeirlərinin əhəmiyyətini yüksək dəyərləndirən
M.Ə.Rəsulzadə onun
İstiqlal, o yaşayan millətin qəlbində can,
İstiqlal, o səadət, həyat, zəfər, şərəf, şan.
İstiqlal, o sönməyən müəbbəd bir məşalə,
Könüllərdə tutuşur, gözlərdə sönsə, belə.
misralarını
nümunə gətirərək, şeirlərində "həqiqi, milli inqilab nəşidələrini"
görürdü. Təkcə M.Ə.Rəsulzadə deyil, bütün tanınmış siyasi mühacirlərin çoxu
onun poeziyasını yüksək dəyərləndirirdilər. M.Ə.Rəsulzadənin Ə.Abidin Gültəkin
olmasını nədən gizli saxladığını ancaq ehtimal etmək olar. Belə ki "Yeni
Kafkasiya"nın hər sayı gizli yolla Azərbaycana gəlirdi. Bu jurnaldakı
materialları oxuyur və müəlliflərin şəxsiyyəti ilə maraqlanırdılar. Bir fakt
deyim sizə. "Yeni Kafkasiya" dərgisi nəşrə başlayanda ilk saylarında
Cümhuriyyət şairi Ə.Cavadın şeirlərini açıq ad – "Əhməd Cavad" imzası
ilə verirdilər. Bu şeirlər Ə.Cavadın sovetlərə qədər çap olunan
"Dalğa" və "Qoşma" kitablarında da getmişdir. Lakin
Ə.Cavadın şeirlərinin "Yeni Kafkasiya"da dərc olunması onun burada
həyatına təhlükə yaradır və onu həbs edirlər. Bundan sonra redaksiya bir izahat
yazmalı olur. Redaksiyanın məqaləsində göstərilirdi ki, şeirləri Ə.Cavad özü
göndərməyib, nə də bu şeirlər indi yazılmayıb, əvvəlki kitablarında, yaxud
mətbuatda çap olunan şeirlərdir. Redaksiya bu şeirlərə görə Ə.Cavadın həbsindən
çox rəncidə olur və sistemin heç zaman bu cür alçaq hərəkətlərə yol verəcəyinə
inanmadığını bildirirdi. Bu hadisədən sonra "Yeni Kafkasiya" bir də
Ə.Cavadın, eləcə də sovet Azərbaycanında yaşayan şairlərin şeirlərini dərc
etmir. Çünki onların həyatını təhlükə altına atırdı. Bundan sonra səhnəyə
Gültəkin çıxır və jurnalın səhifələrində iki il ərzində 23 şeir dərc etdirir.
Ancaq o da öz açıq adı ilə çıxış etmir. Ona görə də Gültəkini onun mühacir
imzası hesab etmək olar. Görünür, M.Ə.Rəsulzadə və digər siyasi mühacirlər də
məhz buna görə onun kimliyini gizli saxlamışlar. Ə.Abidin özü də heç yerdə bu
dərgidə şeirlərinin dərc olunmasını yazmamışdır. Əslində, onun qarşısında belə
bir məqsəd də olmamışdır. Nədən yazmalıydılar?! Onu da deyim ki, Ə.Cavadın
1923-cü ildə başına gələn hadisə 1929-cu ildə bir də təkrar olunur. Belə ki,
1928-ci ildə Azərbaycan mühacirlərinin "İstiqlal uğrunda" adı ilə
İstanbulda dərc etdirdikləri məcmuədə Ə.Cavad, Umgülsümlə yanaşı Gültəkinin də
23 şeiri dərc olunmuşdu. Məcmuənin əsasını onun şeirləri təşkil edirdi. Mənə
elə gəlir ki, Ə.Abidin bu illərdə mərkəzdən uzaqda işləməsi də bununla bağlı
idi. Bu məcmuənin səsi 1929-cu ildə çıxdı; Ə.Cavad Azərbaycan şair və
yazıçıları tərəfindən mətbuatda qınaq obyekti oldu və nəhayət "Kommunist"
qəzetində iki izahatı dərc olunduqdan sonra ondan əl çəkdilər.
– O
zaman İstanbulda onun şeirlərinə mahnılar bəstələndiyi məlumdur. Bu mətnlər
hardasa varmı?
– Hansı şeirlərinə mahnıların bəstələndiyi və
hansıların oxunduğu haqqında dəqiq bir məlumat yoxdur. Yalnız məlumatlar var
ki, 20-ci illərdə onun şeirlərinə yazılmış mahnılar İstanbul küçələrində
oxunurmuş. Ancaq bu mahnılardan əlimizə yazılı olanı gəlib çatmayıb. Ola bilsin
ki, bu cür məlumatlar haradasa yer almışdır. lakin bunlar haqqında geniş
araşdırmalar aparmaq lazımdır. Elə buna görə də onun istiqlal poeziyasını bir
doktorantıma dissertasiya mövzusu olaraq vermişəm. İnanıram ki, Gültəkin, yaxud
Əmin Abid imzası ilə şeirləri yalnız mühacirət mətbuatında deyil, o dövrün türk
qəzetlərində də olmuşdur. Məsələn, Ə.Abid istintaq sənədlərində müstəntiqin
suallarını cavablandırarkən bir neçə jurnalla əməkdaşlıq etdiyini, ancaq ən çox
"Yeni Kafkasiya"da çıxış etdiyini bildirir. Müstəntiqin "Hansı
məsələləri yazırdınız "Yeni Kafkasiya”da?" sualına isə "Ən çox
şeirlər yazırdım, hamısı hədsiz dərəcədə antisovet və millətçilik
məzmununda", – cavabını vermişdi. Bu da onu göstərir ki, Gültəkinin digər
jurnal və qəzetlərdə də şeir və məqalələrinin olması mümkündür. Bunları bir-bir
araşdırmaq, yeni faktlar üzə çıxarmaq gərəkir.
– Şeirlərinin
bədii gücü və təsiri haqqında nə deyə bilərsiniz? Poetik nümunələri sanki bir
az dağınıq və sistemsiz görünür.
–
Bilirsiniz, Gültəkin bu şeirləri cəmi il yarım ərzində yazıb. Olsun ki, onun
poetik təfəkkürü hələ öz axarını tapmamışdı. Bədii cəhətdən dəyərli olanı, zəif
olanı da var. Ancaq şeirlərinin gücü aşıladığı istiqlal ideyasında, mübarizə
əzmində, nikbinliyində və inamındadır. Bolşevizm, 20-ci illərdə bütün
mətbuatın, şairlərin tərənnüm, ancaq onun şeirlərinin ittiham obyekti idi.
Bürüdü bir
qorxunc yel kibi
bizi,
Bu dağlarda
oldu duman bolşevik.
Qanlara boyandı
Xəzər dənizi
Vermədi kimsəyə
aman bolşevik.
Bolşevik atını
sürdü Araza,
Oğulsuz analar
batdılar yasa.
Ey əziz qardaşlar, bu yıl olmazsa
Gələcək yıl olur viran bolşevik.
Rəngini tökdüyü
qandan aldı o,
Dünyaya bir
yeni vəhşət saldı
o,
Qafqaz onun
deyil, bizdən çaldı
o,
Oldu bu
gün bizə düşmən
bolşevik.
– Gültəkinin
şeirləri üslubuna və formasına görə hansı şairə daha yaxındı?
–Deməzdim ki, onun şeirləri üslubuna, yaxud
formasına görə kiməsə oxşayır. Çünki bu dövrdə yeni poetik təfəkkür formalaşırdı.
Bu poetik təfəkkürün əsası Ə.Cavadla başlamışdı. Ə.Cavad türk şairi Məmməd Əmin
Yurdaquldan təsirlənərək yeni bir poetik formadan istifadə edir. Bu forma
yalnız heca vəznilə fərqlənmir, həm də sadə yazılışı, deyilişi, milli ruhu və
məzmunu ilə seçilirdi. Cümhuriyyət dövründə hərbi və milli marşların yaranması
bu üslubu bir qədər də populyarlaşdırdı. Əli Yusif Rainin, Davudun, Zülfüqarın,
Umgülsümün və b. şeirlərində hamar olmasa da, bu üslub özünü göstərdi. Lakin
sovetlərin gəlişilə bu üslub və milli ruh geri çəkildi və yalnız bir neçə ildən
sonra S.Vurğun şeirində yenidən, bu dəfə daha da cilalanmış şəkildə ortaya
çıxdı. Gültəkinin şeirləri də məhz bu üslubda yazılmış şeirlərdir. Lakin bu
üslub, mövzu və ideya heç cür Azərbaycan arealında yazıla bilməzdi. Yazılsa
belə, sandıq ədəbiyyatı olaraq qalacaqdı.
– Onun
şeirləri haqqında müxtəlif dərgilərdə ayrı-ayrı şəxslər qısa olsa da, münasibət
bildirib. O zaman türk mətbuatında
Gültəkinin şeirləri haqqında hansısa yazının, araşdırmanın olduğu məlumdurmu?
–Onun şeirləri haqqında "İstiqlal
uğrunda" məcmuəsi və "Buzlu cəhənnəm" kitabının ön sözündə geniş
danışılıb. M.Ə.Rəsulzadə, Ə.Cəfəroğlu, H.Baykara və b. müəyyən fikir
söyləyiblər. Türkiyə mətbuatında elə bir geniş araşdırmaya rast gəlməmişik. Azərbaycanda
isə Ə.Şamilin məqalələri vardır. Bir də mənim Ə.Abidin həyatı, mühiti və
yaradıcılığına həsr etdiyim "Bir istiqlal yolçusu" (2003)
monoqrafiyamda araşdırılıb. Bu il onun anadan olmasının 120 illiyi tamam olur.
Düşünürəm ki, bu görkəmli alim, folklorşünas, ilk qorqudşünas, axundovşünas və
istiqlal şairinin yubileyi yüksək səviyyədə keçirilməlidir. Təəssüf ki, onun
heç kimi qalmadığından ədəbi irsi ilə sistemli şəkildə məşğul olanlar da
yoxdur.
– İkinci
dəfə Bakıya qayıtdıqdan sonra təzyiqlərə məruz qalıb, iş yerini dəfələrlə
dəyişib. Öldürülməsi necə baş verib, konkret ittihamı varmı?
– İkinci dəfə Bakıya həyat yoldaşı Nafiə
Abidlə birgə qayıdıb. Nafiə Abidin də Türkiyədə bir neçə şeiri çap olunub.
20-ci illərin sonlarında Türkiyə ilə münasibətlərin pisləşməsi türk qızı ilə
evlənən Ə.Abidə də öz təsirini göstərməyə bilməzdi. İstintaq sənədlərində də
buna aid müəyyən faktlar var. Ə.Abid 1938-ci ildə həbs olundu. Əvvəlcə onun
qardaşı Əliabbas Müznib həbs edildi. Ə.Müznib həm də Nikolay dövründə Sibirə
sürgün edilmişdi. Lakin sovet vaxtı onun rejimə qarşı elə bir mübarizəsi
olmamışdı. Həm də yaş o yaş deyildi. Buna baxmayaraq, hər iki qardaş
repressiyaya qurban getdilər. Nafiə Abid də həbs edilmişdi. Ancaq bir müddət
saxladıqdan sonra Türkiyə səfirliyinin köməkliyi ilə 1939-cu ildə azadlığa
buraxıldı.
– Gültəkin
şair kimi Xalq Cümhuriyyətinə, onun ideyalarının yaşamasına hansı töhfələr
verdi?
–Bilirsiniz ki, Cümhuriyyət dövründə Gültəkin
Türkiyədə İstanbulda olub. O, Türkiyəyə gedəndə Cümhuriyyət zamanı idi, geri
qayıdanda isə Azərbaycan qırmızı ordu tərəfindən işğal olunmuşdu. Bu dövrə aid
Gültəkinin "Bəsirət"də, "Azərbaycan"da dərc edilən bəzi
yazıları olmuşdusa da, Cümhuriyyətə həsr olunan, onu tərənnüm edən əsərləri
olmamışdı. Bununla belə, Azərbaycan ədəbiyyatında istiqlal şairi epiteti
birinci olaraq Gültəkinə aid edilməlidir. Əgər Ə.Cavadın şeirlərində
Cümhuriyyət ideyaları tərənnüm edilirdisə, Gültəkinin şeirlərində istiqlal
ideyaları təsvir olunur. Ancaq Cümhuriyyətin süqutundan sonra onun Türkiyədə
yazıb "Yeni Kafkasiya"da dərc etdirdiyi şeirləri Cümhuriyyətin,
istiqlalın yaşaması üçün əsas mənbə olmuşdu. Uzun müddət Azərbaycan mühacirəti
bu şeirlərin təsiri altında olmuş, 1928-ci ildə "İstiqlal uğrunda"
məcmuəsinin əsasını onun şeirləri təşkil etmişdi. 1948-ci ildə isə şairin
"Buzlu cəhənnəm" kitabının nəşr olunması bu poetik parçalara ehtiyacı
göstərir. Təsəvvür edin, Azərbaycanda Cümhuriyyəti müsavat dövrü kimi qələmə
verən yerli mətbuatda nəinki milli ruhlu, heç bədbin şeir belə çap etdirmək
mümkün olmadığı bir zamanda, Gültəkinin şeirləri İstanbulda işğalçıya qarşı
üsyan püskürür. Çox qısa bir zamanda onun şeirləri Türkiyədə istər mühacirlər,
istərsə də türkiyəlilər arasında
məşhurlaşır. Onun Cümhuriyyətə xidmətini də elə burada axtarmaq
lazımdır. M.Ə.Rəsulzadə əgər "Azərbaycan Cümhuriyyəti" əsəri və
siyasi fəaliyyətilə Cümhuriyyəti yaşatmağa çalışırdısa, bu işi poetik şəkildə
Gültəkin görürdü. Mühacirətdə istiqlal ideyalarını bu qədər açıq, mübariz və
poetik şəkildə yaşadan ikinci bir şairimiz yoxdur. Hətta Azərbaycan
mühacirətinin görkəmli nümayəndəsi Almas İldırımın yaradıcılığında belə,
istiqlal ideyası bu qədər sistemli və etirazçı ruhda ifadə olunmayıb. Bunun da
əsas səbəbi şairin siyasi mühacirətdən bir qədər aralı olması idi. Gültəkinin
şeirləri mövcud siyasi sistemə qarşı poetik-siyasi ittiham aktıdır. Bu şeirləri
yalnız ədəbi-bədii nümunə kimi qiymətləndirmək doğru olmazdı, həm də siyasi
çəkiyə malikdir. Hətta bu şeirlər Azərbaycan siyasi mühacirətinin özünə belə
təsir göstərmiş, onları ruhlandırmışdır. Bunu siyasi mühacirlərin yazılarından,
xatirələrindən də görmək olar. İstiqlalçılıq onun şeirlərindən bir qırmızı xətt
kimi keçir. Bu isə elə Cümhuriyyət ideyalarının yaşadılması deməkdir.
– Bədirxan
müəllim, siz Gültəkinin – Əmid Abidin
"Seçilmiş əsərləri”ni tərtib edərək ön söz yazıbsınız. Yəni onu fəaliyyətini və
həyatını dərindən araşdırıb tədqiq edibsiniz. Sizin üçün o daha çox şairdi,
yoxsa alim?
– Doğrudur, Ə.Abidin "Seçilmiş
əsərləri" (2007) kitabını nəşrə hazırlamışam. Bu kitab Prezident fərmanı
ilə çap olunan kitablar seriyasından 25 min nüsxə dərc olunub. Ancaq bu kitab
Ə.Abidin bütün yaradıcılığını əhatə etmir. 2016-cı ildə Əli Şamillə birlikdə
tədqiqatçının "Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatı tarixi" əsərinin bir
cildini nəşr etdik. İndi isə İstanbul Universitetində M.F.Köprülünün rəhbərliyi
ilə yazdığı dissertasiyasını nəşrə hazırlamışıq. Bu kitab 1900-1920-ci illəri
əhatə edir. Maraqlı əsərdir. Təəssüf ki, bu kitabı nəşr etmək üçün vəsait tapa
bilmirik. Düşünürəm ki, onun çap olunmayan əsərləri, elə şeirləri də yenidən
dərc edilməlidir. Ə.Abid Azərbaycanın ilk qorqudşünası, folklorşünası,
ədəbiyyat tarixçisi, axundovşünası və bir şair kimi ədəbiyyat tariximizdə öz
yerini bundan sonra da qoruyub saxlayacaq.
Səxavət Sahil