Bir il xəyallarda... və bütöv bir ömür - Cümhuriyyət - 100
"Vətən səni unutmayacaq, bir gün bağrına basacaqdır”. Bu dəyərli fikirlərin müəllifi, ömrünün 43
ilini mühacirətdə keçirmiş və qərib ölkədə də əbədiyyətə qovuşaraq, orada dəfn
edilmiş, azadlıq mücahidi, böyük ədib Ceyhun bəy Hacıbəylinin yaxın
dostlarından biri, doktor Əziz Alpautdur. Ə. Alpaut Ceyhun bəyin vəfatı ilə
bağlı "Mücahid” (yanvar-fevral 1963-cü il) adlı məcmuədə yazırdı: "... Nur
içində yatasan, sevimli ağabəyimiz! Vətən səni unutmayacaq, bir gün bağrına
basacaqdır”.
Bəli, Əziz Alpautun uzaqgörənlikdə söylədiyi həmin
gün gəlmişdir. Yazıçı, publisist, tərcüməçi, diplomat, ictimai xadim, mədəniyyətimizin
xaricdəki yorulmaz təbliğatçısı Ceyhun bəy Hacıbəyli uzun ayrılıqdan sonra,
daim həsrətlə yaşadığı doğma vətəninə ədəbi irsində dönərək, ağuşunda özünə həmişəlik
məskən salmışdır. Doğrudur, Ceyhun bəy sağlığında canından çox sevdiyi Azərbaycana
qayıda bilmədi. Cismi də qürbətdə qaldı. Lakin onun zəngin irsi bu gün vətəndədir.
Və xalqımız buna görə gözəl insan, böyük vətəndaş, əvəzsiz ziyalı Ramiz
Abutalıbova minnətdardır. Məhz onun sayəsində Ceyhun bəyin arxivi Azərbaycana gətirilərək,
tədqiqatçıların ixtiyarına verildi. Hazırda C. Hacıbəylinin irsinin bütöv
bir qismi Salman Mümtaz adına Azərbaycan Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət
Arxivində, 649 saylı fondda mühafizə olunur. Həqiqətən, vətən bu böyük şəxsiyyəti
bağrına basmışdır. İndi onun yubileyi vətəndə, ölkə başçısının sərəncamı ilə rəsmi
surətdə qeyd olunur, əsərləri nəşr edilir və
Bu günlərdə çox hörmət bəslədiyim ziyalılarımızdan biri, C. Hacıbəylinin
həyat və yaradıcılığının dəyərli tədqiqatçısı, tanınmış alim Abid Tahirli yenicə
işıq üzü görmüş iki kitabı - Ceyhun Hacıbəylinin "Bir il xəyallarda... və bütöv
bir ömür” memuarını, eləcə də "Ceyhun Hacıbəyli. Seçilmiş əsərləri”ni mənə hədiyyə
etmişdir. Hər iki kitab tükənməz sevgi ilə nəfis şəkildə hazırlanıb nəşr
olunmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin
yaranmasının 100 illiyi münasibətilə 2018-ci ilin Cümhuriyyət ili elan edilməsi
ilə əlaqədar, Ceyhun bəy Hacıbəyli kimi şəxsiyyətlərin daha geniş təbliği
baxımından, bu nəşrlər olduqca əhəmiyyətlidir və 100 illiyə dəyərli
ərməğandır.
Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı kitabxanası
seriyasından olan "Ceyhun Hacıbəyli. Seçilmiş əsərləri” Azərbaycan Milli Elmlər
Akademiyasının Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu tərəfindən nəşr
edilmişdir. Cildin baş redaktoru akademik İsa Həbibbəyli, məsul redaktoru
filologiya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Nikpur Cabbarlı, tərtib edəni,
ön sözün və qeydlərin müəllifi filologiya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru Abid
Tahirlidir.
367 səhifədən ibarət kitaba Ceyhun bəy Hacıbəylinin
Parisdə, müxtəlif illərdə qələmə aldığı və xarici mətbuatda dərc etdirdiyi
hekayələri, sinopsisləri - " Müəzzinin lənəti”, " Baş tutmayan ziyarət”, "
Stalinin öpüşü və ya staxanovçu Fatimə”, "Nejdanovun işi”, elmi araşdırmaları -
" Qarabağın dialekt və folkloru ( Qafqaz Azərbaycanı)”, "XIX əsrin azərbaycanlı
tarixçisi Abbasqulu ağa Bakıxanov”, publisistik yazıları - "Şamaxı məhkəməsi,
yaxud bir xainin mükafatı”, " Əhməd Cavad faciəsi”, " SSRİ-də ziyalılar”, " İlk
Azərbaycan operası necə yarandı”, " Bir il xəyallarda... və bütöv bir ömür”
memuarı, eləcə də Ceyhun Hacıbəylinin 125 illik yubileyinin keçirilməsi
haqqında Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 19 noyabr 2015-ci
il tarixli sərəncamı və Abid Tahirlinin "Ceyhun Hacıbəylinin həyat və yaradıcılıq
yoluna bir nəzər " adlı maraqlı ön sözü salınmışdır.
Kitabda çap olunan C, Hacıbəylinin " Şamaxı
məhkəməsi, yaxud bir xainin mükafatı”, "Əhməd Cavad faciəsi” məqalələrindən
başqa (onlar Azərbaycan türkcəsində qələmə alınmışdır –S. Q.) bütün yazıları
fransız və rus dillərindən tərcümə edilmişdir. "Qarabağın dialekt və folkloru
(Qafqaz Azərbaycanı)” əsərini filologiya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru Bayram
Ağayev, "İlk Azərbaycan operası necə yarandı” məqaləsini rus dilindən
Oktaedr Qəbələli, digər əsərləri Mirzəbala Əmrahov fransızcadan dilimizə
çevirmişlər.
Ceyhun bəyin bütün yazıları - istər bədii əsərləri
və publisistikası, istər elmi araşdırması, memuarı ictimai-siyasi və ideoloji cəhətdən
çox dəyərlidir və bu gün də aktualdır. C. Hacıbəyli qələmindən çıxan bütün əsərlər
maraqla oxunur və düşündürür. Sanki tariximizi vərəqləyir, Azərbaycanın başına
gətirilən müsibətləri görür, faciəli situasiyaların şahidi oluruq.
Azərbaycan mədəniyyətinin, tarixinin
inkişafı və təbliği sahəsində də Ceyhun bəy yorulmadan fəaliyyət göstərmişdir.
Məsələn, hələ Bakıda yaşadığı illərdə böyük qardaşı, dahi bəstəkarımız Üzeyir bəy
Hacıbəylinin bütün Şərq aləmində ilk operası olan, bu il yaranmasının 110
illiyini qeyd etdiyimiz "Leyli və Məcnun” əsərinin ərsəyə gəlməsində iştirak
etmişdir. Onu sonralar Fransada yaşadığı illərdə fransızcaya çevirmişdir.
Parisdə Ü. Hacıbəylinin dünya şöhrətli " Arşın mal alan " operettasını tərcümə
edərək, "Femina” teatrında tamaşaya qoymuşdur. Mədəni irsimiz, ədəbiyyatımız,
tariximiz və s. mövzularda müxtəlif səpkili məqalələr yazmışdır.
C. Hacıbəylinin "İlk Azərbaycan operası necə
yarandı” adlı məqaləsi də Fransada yazılmışdır. Bizim üçün çox önəmli olan bu məqalədə
müəllif, qardaşı Üzeyir bəyin bu opera üzərində nə qədər gərgin çalışdığını
dönə-dönə vurğulayır. Özünün də operadakı iştirakından bəhs edir. Əsərin
yaranması, məşqlərin keçirilməsi, tamaşanın uğurlu alınması baxımından məqalədə
maraqlı faktlarla rastlaşırıq. Lakin ahıl vaxtlarında, hafizəsinə
arxalanaraq yazdığı üçün Ceyhun bəy burada bəzi unutqanlıqlara yol
vermişdir. Məsələn, Məcnunun ilk ifaçısının adını Hüseynqulu yox, Məmmədhüsyn
Sarablı, Leylinin birinci ifaçısı Əbbürrəhim Fərəcovun əvəzinə Əhməd Bədəlbəyli
(qeyd edək ki, tərcüməçi "dvoyurodnıy brat” ifadəsini xalaoğlu yerinə əmioğlu
kimi çevirmişdir -S.Q.) yazmışdır. Doğrudur, Əhməd bəy Ağdamski (Bədəlbəyli)
operanın ikinci tamaşasından etibarən Leyli obrazını yaratmışdır. Amma Leylinin
ilk ifaçısı olmamışdır. Operanın ilk dirijoru kimi Üzeyir bəy Hacıbəylini göstərmişdir.
Halbuki, ilk tamaşada Üzeyir bəy orkestrdə birinci skripkanın
partiyalarını çalmışdır. Əsərdə ilk dəfə böyük dramaturqumuz Əbdürrəhim bəy
Haqverdiyev dirijor pultu arxasında durmuşdur. Sonrakı tamaşalarda isə Ü.
Hacıbəyli özü orkestri idarə etmişdir. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, bu
yazı Ceyhun bəyin qələmindən çıxdığı üçün çox qiymətlidir.
Böyük tədqiqatçının elmi araşdırması olan
"Qarabağın dialekt və folkloru (Qafqaz
Azərbaycanı)” əsəri də Qarabağın xalq yaradıcılığının tədqiqi və təbliği
baxımından olduqca dəyərlidir. Bu əsəri Ceyhun bəy 1935-ci ildə Parisdə fransız
dilində nəşr etdirmişdir. Araşdırma sözönü, giriş də daxil olmaqla otuz üç bölmədən
ibarətdir. C. Hacıbəylinin bu araşdırması Qarabağın dialekt və folklorunu mənimsəmək
üçün çox dəyərli mənbədir. Azərbaycan xalq yaradıcılığının öyrənilməsində
də mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
C. Hacıbəylinin 235 səhifəlik "Bir il xəyallarda...
və bütöv bir ömür” memuarı yorulmaz tədqiqatçı Abid Tahirlinin "Xəyal və həqiqətlərin
bədii-publisistik təcəssümü” sərlövhəli ön sözü ilə başlayır. Ədibin
xatirələrini oxuyarkən müəllifin mühacirət həyatının nə qədər kəşməkəşli,
əzablı olduğu açıq-aydın görünür. Yuxularını ədəbi "piryom” kimi qələmə alan
Ceyhun bəy, əslində, yaşadığı bütün bir ömrü vərəqləyir. O, yazır: "...
Özüm-özümü inandırmağa çalışırdım ki, bu qəddar gerçəklik sadəcə, bir xülyadır
və mənim əsl həyatım yuxularda keçən həyatdır”. Daha sonra Ceyhun bəy qeyd
edir: " Mənim üçün "yuxu kultu”nda (yuxuya pərəstiş) qənaətə gəldiyim daha bir
izahat var: ailəmizdə yuxuların oynadığı rol çox önəmli idi. Hətta belə də demək
olar ki, həyatımızın özü yuxulardan köçürülmüşdü.
1941-ci ildə, İkinci Dünya Müharibəsində Ceyhun bəyin
böyük oğlu, təyyarəçi Ceyhun (Ceyçik) faciəli şəkildə həlak olur. Bu
itkidən həssas qəlbli ata ciddi sarsıntı keçirir. Ömrünün sonuna
kimi oğlunun yoxluğu ilə barışa bilmir. O, "Bir il xəyallarda...
və bütöv bir ömür” memuarını elə belə də başlayır: "Sonuncu Dünya Müharibəsində
taleyin vurduğu amansız zərbə beynimdə reallığı dumanlandırdığı səbəbdən,
mən yuxuların ağuşunda daha sakit bir sığınacaq tapmağa çalışırdım.”
Yadımdadır, Üzeyir bəyin baldızı oğlu, böyük sənətkarın
şəxsi katibi, Üzeyir Hacıbəylinin ev-muzeyinin yaradıcısı və direktoru olmuş
Ramazan Xəlilov danışırdı ki, 40-cı illərdə Fransadan Bakıya gələn bir xanım Ü.
Hacıbəyliyə Ceyhun bəyin oğlu Ceyçikin itkisini çox pis
keçirdiyini, özündə olmadığını, depressiyaya düşdüyünü söyləmişdi. Bu xəbər
Üzeyir bəyə ikiqat dərd olmuşdu. Bir tərəfdən qardaşının gənc oğlunun,
sevimli Ceyçiklərinin həlak olması, digər tərəfdən də gözünün nuru
qardaşının ağır vəziyyəti onun üçün faciə idi. Qayğıkeş insan olan Ü.
Hacıbəyli gecə-gündüz Ceyhun bəyi düşünür və onu bu vəziyyətdən
çıxarmağın yollarını axtarırdı. Lakin məsafənin uzaqlığı onu çıxılmaz vəziyyətə
düçar etmişdi. Əli qardaşına çatmırdı. Bu da onu çox üzürdü. Doğrudur, Ceyhun bəy
Hacıbəyli kritik vəziyyətdən çıxdı. Lakin oğul itkisi onu ömrünün sonuna qədər
müşayiət elədi.
Ceyhun bəy Hacıbəyli memuarında atasını, anasını,
bacılarını, yaxınlarını xatırlayır. Anası və ortancıl qardaşı Üzeyir bəyi
isə tez-tez yadına salır. Anası Şirinbəyim xanımın vəfatı xəbərini
Polşada, dostlarından eşitdiyini yazır: "Məni 30 il gözləyəndən sonra, bu
bədbəxt müharibə başlamazdan az əvvəl, 1939-cu ildə anam söndü”- deyə qeyd
edir. Böyük ədibin Bakıya gətirilən arxivindəki saralmış bir qəzet parçasına
kövrəlmədən baxmaq mümkün deyil. Bu, anası Şirinbəyim Əliverdibəyli - Hacıbəylinin
vəfat etdiyini bildirən elan və Üzeyir bəy Hacıbəyliyə verilən baş sağlıqlarıdır.
Onun bir kənarında əski əlifba ilə " Kommunist”, 6 may 1939-cu il
yazılmışdır. İlk baxışda kiçik görünən bu qəzet parçası vətəninə, ailəsinə,
doğmalarına uzun illər həsrət qalan oğula böyük bir itkidən xəbər verirdi.
Ceyhun bəy nənəsinin (onlar analarına nənə deyə müraciət edərdilər
–S.Q.) ölüm xəbərini bildirən bu qəzet parçasını qürbətdə uzun illər ana həsrəti
ilə qovrularaq saxlamışdı. Taleyin hökmünə bax ki, saralmış qəzet
parçası illər sonra bu böyük şəxsiyyətin Fransadakı arxivindən bütün irsi
ilə bərabər yenidən doğma məmləkətə dönmüş və vətəndə özünə əbədi ünvan
tapmışdır.
Ceyhun bəy Hacıbəyli vəfatından iki il əvvəl
memuarında yazırdı: " Ayrılığın qırx birinci ilini yaşayırsan. Sən onları bir
daha görmədin və heç vaxt da görməyəcəksən: səninkilər – istər kişi, istər
qadın - bir-bir yoxa çıxırlar...Və sən özün də...”.
C. Hacıbəylinin yaradıcılığı ilə tanış olarkən
onun böyük qardaşı Üzeyir bəy Hacıbəyli kimi, xalqına, millətinə, vətəninə
bağlı, qorxmaz, cəsarətli, qürurlu, həssas, ölkəsinin müstəqilliyi, istiqlalı
uğrunda daim çalışan və mübarizə aparan bir vətəndaş olduğunu görürük. Ceyhun bəyin
yazıları başdan-başa mübarizlik ruhundadır. O, azad Azərbaycan uğrunda var qüvvəsi
ilə çalışmış bir mücahiddir. Yazıları ilə Cümhuriyyətimizi işğal edən ruslara,
qondarma sosializm cəmiyyətinə qarşı vuruşmuşdur. Onun Avropada tariximiz, ədəbiyyatımız,
mədəniyyətimiz üçün etdikləri, gördüyü mühüm işlər, apardığı təbliğat, göstərdiyi
fəaliyyət yazılarında aydın şəkildə sezilməkdədir. Bu da Ceyhun bəyin
ömrünün sonuna qədər davam etmişdir. Hətta vəfatından üç gün əvvəl yaxın
dostu, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin əski daxili işlər naziri Mustafa Vəkiloğluna
19 oktyabr 1962-ci il tarixli məktubunda belə yazırdı: " Pək möhtərəm qardaşım,
Mustafa bəy! Çox böyük təəssüflə sizə elan etməliyəm ki, sizləri ziyarət etmək
mənə mümkün olmayacaq. Qəlb xəstəliyinə mübtəla oldum, hətta ayaq üstə qalmaq mənə
yasaqdır. Çox gözlədim, bir yaxşılıq hasil olmadı. Müalicə edirlər, lakin qəlb
xəstə olduğundan təkrar nə yapa bilərlər ki? Krizlər olur, çox fəna halda
oluram. Bunu da söyləməliyəm ki, ilk əlamət temmuzun (iyul – S.Q.) 8-də Paris
Bloku iclasında baş verdi. İndi hərdən bir həmin qəlb sıxıntısı təkrar
olur. Çox-çox təəssüf! Hər halda siz görüşlərinizi keçirin və mühacirətin
bir yerə toplanmasına səy edin, bu mühümdür.
Əllərinizi sıxaraq, hamınıza dərin sevgilərimi izhar edirəm. Ceyhun”. Bu
məktubu yazdıqdan üç gün sonra, 22 oktyabr 1962-ci ildə Ceyhun bəy 71 yaşında
infarktdan Parisdə vəfat etmişdir. Bildirmək istərdik ki, "Ceyhun Hacıbəyli.
Seçilmiş əsərləri” kitabında Ceyhun bəyin vəfatı tarixi 2 oktyabr 1962-ci il
kimi getmişdir. Görünür, texniki səhvdir. Yaxşı olar ki, dəyərli
kitablarda belə yanlışlıqlara yol verilməsin. Çünki gələcək nəsillər
bunları təkrar edəcək və məxəz kimi də bu kitabları göstərəcəklər.
Səadət QARABAĞLI