Bir filmin 75 illik izi ilə - Fotolar
Bakı kinostudiyasının əməkdaşları
1940-cı ilə böyük həvəs və ruh yüksəkliyi ilə sənətdə yeni axtarışlarla qədəm
qoydular. Yeni forma və ifadə vasitələri bu axtarışların əsasını təşkil edirdi.
Müharibə ərəfəsində Bakı kinostudiyasında bir-neçə bədii film, o cümlədən böyük
Azərbaycan maarifçisi, dramaturqu və filosofu Mirzə Fətəli Axundzadənin həyat və
fəaliyyətindən bəhs edən "Səbuhi” kino əsəri istehsala buraxılmışdı. "Yeni
horizont” filminin çəkilişləri artıq başa çatdırılmışdı.
Heydər Əliyev: "O dövrə
görə çox gözəl film yaranmışdır”
Müharibə başlanarkən
tarixi-bioqrafik janrda olan "Səbuhi” filminin çəkilişləri hələ davam edirdi. Bu janrda filmin
bizim kinostudiyada meydana gəlməsi təsadüfi deyildi. O dövrdə Sovet
İttifaqının demək olar ki, bütün kinostudiyalarında vətənpərvərlik, xalqlar
dostluğu mövzusunda, tarixi şəxsiyyətlər, tanınmış adamlar haqqında filmlər çəkilirdi.Filmin
ssenarisini görkəmli ədəbiyyat tarixçisi, Axundov yaradıcılığının tədqiqatçısı
Mikayıl Rəfili yazmışdır.
Filmdə qəhrəmanın
həyatı və fəaliyyəti ilə bağlı çoxlu faktlardan istifadə olunub: onun 1834-cü
ildə Tiflisə gəlməsi, o vaxtkı Zaqafqaziyanın qabaqcıl adamları və sürgündə
olan rus dekabristləri ilə yaxınlaşması, Qafqaz canişininin baş dəftərxanasında
mülki işlər sahəsində Şərq dilləri mütərcimi vəzifəsində çalışması, mütərəqqi
rus və Qərbi Avropa ədəbiyyatını, ictimai-fəlsəfi fikrini öyrənməsi, evlənməsi,
ərəb əlifbasının latın qrafikası ilə əvəz olunması üçün mübarizə aparması və s.
hadisələr ekranda öz əksini tapmışdır.
Ümummilli lider Heydər
Əliyev bu filmlə bağlı belə bir ifadə işlətmişdir: "Ola bilər ki, bu gün bizim
tənqidçilər desinlər ki, filmin burası belə, orası elədir, amma o dövrə görə
çox gözəl film yaranmışdır”. Çox haqlı fikirdir. Məsələ burasındadır ki, filmdə
bir sıra maraqlı səhnələr olsa da, bütövlükdə əsər dramaturji həllini tapa bilməyib.
Elə ona görə də əsərin baş qəhrəmanı olan M.F.Axundzadənin (akt. İsmayıl
Dağıstanlı) xarakteri tam açılmayıb.
Bununla belə, filmdə
tamaşaçıları vətənpərvər olmağa səsləyən səhnələr az deyil. Ekranda pis
güzarandan cana doymuş və öz hüququları uğrunda mübarizəyə qalxmış kəndlilərin
jandarmlar tərəfindən silah gücünə susdurulması təsvir olunmuşdur. İri planda göstərilir ki, kəndlilərin ön cərgəsində güllələnmiş balaca uşağın sıxılmış ovcunda
daş qalmışdır. Ustalıqla lentə alınmış bu epizoda həyəcansız baxmaq olmur. Ana
ölmüş balasını qucağına alıb fəryad edir…
Tamaşaçı ilə birgə bu dəhşətli səhnəni seyr edən Səbuhi azadlığa gedən
çıxış yolunu incəsənətdə aramağı qərara alır.
Belə bir təsirli
epizodla biz Səbuhinin ərəb əlifbasının dəyişdirilməsi layihəsi ilə Türkiyəyə
gedib, divan qarşısında çıxış etməsində rastlaşırıq. Donmuş simalar, sərt və
şübhəli baxışlar. Kinokameranın obyektivi bir-bir bu qoca simaları bizə göstərdikcə,
Səbuhi ilə birlikdə həyəcan keçirir,
narahat oluruq.
Tarixdən bizə
məlum olan Axundzadə ilə filmdəki Səbuhi arasındakı fərq birincinin xeyrinə
olsa da, ümumiyyətlə, Mirzə Fətəli Axundov haqqında bədii filmin çəkilməsi
müsbət haldır.
Tələb:
rus ziyalılarının təsiri aydın göstərilsin
Filmdə sovet
ideologiyasının tələblərinə tam cavab verən müxtəlif məsələlərlə qarşılaşırıq.
Misal üçün, sovet hökuməti ölkədə 20-30-cu illərdə bütün dinlərə qarşı geniş
miqyasda kampaniya təşkil etmişdi. Bu məsələdə ədəbiyyat və incəsənətdən təbliğat
vasitəsi kimi istifadə edirdi. Bu baxımdan kinematoqrafiya onun əlində güclü
silah idi. O vaxtlar ölkənin müxtəlif studiyalarında "Mollanın üçüncü arvadı”
("Sovkino”), "Müharibə Allahı” (Gürcüstan), "Müqəddəsin qızı” (Özbəkistan),
"Canlı Allah” (Tacikistan; bu filmdə komsomolçu rolunda azərbaycanlı rejissor
Muxtar Dadaşov çəkilmişdir) və s. bu kimi dinə qarşı çevrilmiş filmlər çəkilirdi.
Bakıda lentə alınmış "Bismillah” bədii filmindən də İslam dini əleyhinə istifadə
olunmuşdu. Halbuki bu film fırıldaqçı mollanın iç üzünü açıb göstərməyi
qarşısına məqsəd qoymuşdu.
"Səbuhi”
filmində müəlliflər dinə qarşı nifrətlərini açıq-aşkar bildirərək, Səbuhinin dili ilə Şeyx Əliyə deyirlər: "Mən
sənin Quranına inanmıram, mən sənin şəriətinə inanmıram”. Qəribə orasıdır ki,
bu sözləri qəhrəmanın adından rejissor Amo Beknazarov deyir. Həmin o Beknazarov
ki, erməni filmlərinin birində ona türk əsgəri
rolunda oynamaq təklif olunanda o, bundan qəti şəkildə imtina etmişdi.
Bu filmin
ikinci rejissoru Rza Təhmasib, baş operatoru Dmitri Feldman, ikinci operatoru
Əsgər İsmayılov, bəstəkarı Tofiq Quliyev, geyim rəssamı İsmayıl Axundovdur.
Rejissor Rza
Təhmasibin "Unuda bilmədiklərim” xatirələrindən məlum olur ki, onun şəxsi
arxivində Mirzə Fətəli Axundzadənin həyat və yaradıcılığından bəhs edən iki ədəbi
ssenari saxlanılır. "Səbuhi” ssenarisini Mikayıl Rəfili, "Xalqın şairi”
ssenarisini isə Hüseyn Mehdi yazmışdır.
Onlardan M.Rəfilinin
ssenarisi əsasında eyni adlı film çəkilmişdir. Hətta ssenari Moskvada qəbul
edilərkən, müəllifə məsləhət görülmüşdü ki, M.F.Axundzadənin Bestyjev-Marlinski
və Tiflisdə sürgündə olan başqa dekabristlərlə olan səhnələri artırılsın, mütəfəkkir
dramaturqun fomalaşmasında rus ziyalılarının təsiri aydın göstərilsin.
Erməni
Beknazarovun şikayət məktubunda nə yazılmışdı?
Filmin çəkilişi iki
rejissora Rza Təhmasibə və Amo Beknazarova tapşırılmışdı. İş burasındadır ki,
bizim kinostudiyada milliyyətcə erməni olan A.Beknazarov bacarıqlı rejissor
hesab olunduğu üçün bir neçə filmimizin, o cümlədən - "Vulkan üzərində ev
(1928) və "Sevil” (1929) ekran əsərlərinin də quruluşu ona həvalə olunmuşdu. Hətta
rejissor Səməd Mərdanov vaxtsız vəfat etdiyinə görə, onun "Kəndlilər” filminin
(1939) montajını da A.Beknazarov etmişdi.
A.Beknazarov
SSRİ Xalq Komissarları Soveti yanında Kinematoqrafiya İşləri üzrə Komitənin sədri
İ.Bolşakova Bakı kinostudiyasının direktoru Şəmsəddin Abbasovdan şikayət məktubunda (27 fevral 1941-ci il)
yazmışdır: "Yoldaş Abbasov ən yaxşı rəssamlardan olan V.Adeni fabrikdən kənarlaşdırmışdır.
"Səbuhi” filmi üzrə eskizlər hazırlanması vaxtı gələndə mən rəssamsız qaldım.
Studiyada
qrimçi yox idi. Yerevan kinostudiyasının direktoru yoldaş Ovanisyanla
razılaşmaya görə biz aktyor sınaqlarını keçirmək və qrimi qurmaq üçün
Yerevandan qrimçini çağırmalı idik. Bu da baş tutmadı (çünki bizim studiyada
G.Parisaşvili kimi təcrübəli qrim üzrə rəssam var idi – A.K.).
Komitənin
(Moskva nəzərdə tutulur – A.K.) əmrinə əsasən yoldaş Təhmasib II rejissor təyin
olunmuşdur. Komitənin əsasnaməsinə əsasən II rejissorlar quruluşa görə qonorar
almırlar. Yoldaş Abbasov bildirdi ki, yoldaş Təhmasib II rejissor deyil, sənin
kimi quruluşçu rejissordur. Mən etiraz etdim. Dedim ki, mənə II quruluşçu
rejissor lazım deyil. 18 film çəkmişəm. Hamısının da quruluşunu özüm vermişəm.
Yoldaş
Abbasov dedi: "Kimin quruluşçu rejissor olması burada deyil, Bakıda həll
olunacaq. Siz yerli rejissorların qiymətini verə bilmirsiniz, onları saymırsınız.
Bakıda bu məsələləri həll edəcək partiya və hökumət var.”
Yoldaş Abbasov məni demaqoqluqda
günahlandırdı. Mən Moskvada sübut edirdim ki, Səbuhi roluna çəkilməyə Bakıda
aktyorlar yoxdur.
"Səbuhi”
filmində rus rollarından başqa bütün aktyorlar azərbaycanlılardır. Təkcə Tubu
obrazından savayı. Bu rola nə studiyanın direktoru Abbasov, nə studiyanın
aktyor şöbəsinin müdiri, nə də II rejissor yoldaş Təhmasib bir nəfər də olsun
namizəd irəli sürməmişlər.
Yaranmış vəziyyətlə
əlaqədar mən "Səbuhi” filmi üzərində çalışmağımın səmərəli olacağına əmin deyiləm.
Ona görə də sizin təşkilati nəticə çıxarmağınızı xahiş edirəm”.
Bütün bunlardan başqa "Səbuhi”
filminin quruluşu ilə bağlı A.Beknazarova çatacaq qonorarın Bakı
kinostudiyasının rəhbərliyi tərəfindən tənzimlənməsi rejissorun etirazına səbəb
olmuşdur. Çünki erməni rejissoru Bakıda işləyərkən, yüksək qonorar almağa adət
etmişdi. Bu dəfə isə daş qayaya rast gəlmişdi.
Məhşər
ayağına Rza Təhmasibi çəkirdilər
Çəkiliş meydanında bu
iki rejissorun dünyagörüşü, düşüncə tərzi,
adət-ənənə, kolorit və başqa məsələlərlə əlaqədar etdikləri mübahisələrdən nə
studiya rəhbərliyinin, nə də "yuxarı” təşkilatların xəbəri yox idi. Amma bu təşkilatları
kiçik bir məsələ qane etməyəndə məhşər ayağına Rza Təhmasibi çəkirdilər. Çünki
o, milli kadr idi.
R.Təhmasibin qızı Tamilla
xanım xatirələrində yazır ki, günlərin birində görkəmli jurnalist Adil Əfəndiyev
bizə qonaq gəlmişdi: "1970-ci ilin bir payız axşamı idi. Televiziya ilə həmin
axşam "Səbuhi” filmi nümayiş etdirilirdi.
Film
qurtarandan sonra bir müddət heç kim danışmadı. Sükutu Adil əfəndi pozdu:
- Film mənə təsir etdi, əvvəl də görmüşdüm.
Ancaq indi diqqətlə baxdım. Rza, gözəl film çəkmisən, sağ ol.
- Adil, bilirsən, bu film
üstündə başım nə qədər çəkib. İlahi, adama nə qədər mane olarlar. Kim necə
bacarırdısa, nə qədər gücü çatırdısa.
Atam başını əlləri arasına
alıb "xatirələrə” daldı. Sonra gülümsünüb çayı qabağına çəkdi. Bir gün çəkiliş
vaxtı qəribə əhvalat oldu. Bir epizodda Mirzə Fətəlinin arvadı Tubu ağlamalı
idi. Leyla Cavanşirova (Bədirbəyli –
A.K.) ağlaya bilmirdi. Nə qədər çalışdıqsa, bir şey çıxmadı. Çəkilişi
dayandırdım. Elan etdim ki, bu gün çəkiliş aparmayacağıq. Ancaq gizlicə göstəriş
verdim ki, heç kim yerindən tərpənməsin, aparat hazır vəziyyətdə olsun, əmrimi
gözləsinlər. Özüm isə bir tərəfdə arxayın durmuş Leylaya yaxınlaşdım. Bilirdim
ki, uzun müddətdir oğlundan ayrı düşüb və çox darıxır. Odur ki, dedim: "Sabah,
ya o birisi gün icazə verərəm, gedərsən, oğlunu görərsən. Elə bunu demişdim ki,
Leylanın göz yaşları sel kimi axmağa başladı. Mən də "Motor” deyə qışqırdım. Bu epizod çox təbii və
inandırıcı alındı...”
Ümumiyyətlə, filmin iştirakçıları -
İsmayıl Dağıstanlı (Mirzə Fətəli Axundzadə − "Səbuhi”), Leyla
Cavanşirova (Tubu), Kazım Ziya (Şeyx Əli), Hüseynqulu Sarabski (Aşıq Səttar),
Ağadadaş Qurbanov (Abbasqulu ağa Bakıxanov), Ələsgər Şərifov (Mirzə Şəfi),
Möhsün Sənani (Vano), İsmayıl Əfəndiyev (Rza), Əli Qurbanov (Ağalarov), Rüstəm Kazımov (Şeyxülislam), Mustafa Mərdanov (akademiya rəisi) və başqa aktyorlar
gözəl ansambl təşkil etmişdilər.
Bir neçə il bundan əvvəl
böyük dramaturq Mirzə Fətəli Axundzadənin 200 illik yubileyi təntənəli şəkildə
keçirildi. Yubileyin keçirilməsi ilə əlaqədar Azərbaycan Prezidenti İlham
Əliyev sərəncam imzalamışdı. Sərəncamda deyilirdi ki, bütün həyatı boyu doğma vətənin
və xalqının tərəqqisi yolunda yorulmadan çalışaraq yeni dövrün irəli sürdüyü
mühüm elmi, mədəni və ictimai-siyasi məsələlərə daim fəal münasibət ifadə edən
və zamanın qabaqcıl ideyalarından bəhrələnməyə çağıran yaradıcılığı ilə Azərbaycan
mədəniyyətinin inkişafı tarixində parlaq səhifə açmışdır...
Sərəncama əsasən,
C.Cabbarllı adına "Azərbaycanfilm” kinostudiyasında böyük yazıçı-dramaturq Mirzə
Fətəli Axundzadənin həyat və
yaradıcılığına həsr olunmuş "Sübhün səfiri” adlı tammetrajlı bədii film də
(quruluşçu rejissor Ramiz Həsənoğlu, ssenarin müəllifi Anar) çəkilib ekranlarda
nümayiş etdirilmişdir.
Aydın
Kazımzadə,
əməkdar incəsənət xadimi