Bilginin gücü
Öyrənmək özü mərhələli proses olduğundan, ona yanaşma da pillələrə
bölündü: əvvəlcə şübhə, sonra maraq, daha sonra tədqiqat, təsəvvürlər və bilgi
formalaşdı. Çılpaq həqiqət buradan ortaya çıxdı. Hansı ixtisasa sahib olmasından
asılı olmayaraq, fərdin özünü təsdiqləməsinin yeganə meyarı bilgi və dünyagörüşü
oldu.
Tutaq ki, klassik yanaşmalarda canlı varlıqların arasındakı fərqlər
bir neçə mərhələlər üzərində izah olunur. İnsanın heyvandan əsas fərqi kimi
şüur sayılırdı. Amma 1950-ci illərdən sonrakı dövrə məxsus olan fəlsəfədə
insanın heyvandan fərqi faydalılıq prinsipləri ilə izah olundu və nəhayət,
kosmik yaradılış nəzəriyyələri formalaşdı. Bundan başqa, heyvan ətrafdakı
gözəlliklərdən zövq almaq iqtidarında deyil, insan isə ətrafın gözəlliyini
anlaya bilir. Buna görə, Şpenqler və bir çox tarix fəlsəfəçisi insanın heyvanla
fərqlərinin izahında estetik meyarları da ön plana çəkdi.
Bilgi və gerçəklik bir-biriylə daha sıx bağlıdır, amma sənət və
duyğular arasında arasıkəsilməz əlaqə mövcuddur. Məşhur rəssam Vinsent Van
Qoqun "Sent Reminin zeytun ağacları” tablosu haqqında Maurisyo Pradines yazır:
"Optikanın mövzusu işıq, akustikanın mövzusu isə özgür səsdir. Eləcə də sənət
üçün mövzu reallıq və qeyri-reallıqdır. Van Qoqun bu tablosunu seyr edəndə
gerçək zeytun bağında aldığım hissdən fərqli bir duyğuyla yükləndim. Gerçək
zeytun ağacı məni ən yaxşı halda onları seyr etməyə və ağac altında yaxşı bir
nahar yuxusuna dəvət edir, amma bu rəsm zirvəsi məndə daha artıq hisslər
yaratdı”.
Bilgi sənətdən fərqli olaraq, sadəcə hisslərə köklənmir, bilginin
dayandığı nöqtə ağıl və təfəkkürdür. Sənət də bunlardan uzaq deyil, nəzərə alaq
ki, estetika tənqidçilərinin bir çoxu heykəltəraşlığı riyaziyyat, ədəbiyyatı
isə fizika orqanizmi kimi yararlı hesab edir, bu sahələr arasında ağlasığmaz
analogiyalar aparır. İncəsənətin hisslərə yönəlməsi həm də onunla bağlıdır ki,
bilgidən fərqli olaraq, sənət üçün əbədilik eqosu həmişə labüddür. Yaradıcı
insanlar özlərindən sonra nəsə saxlamaq və tarixin kandarından öz adını içəri
daxil etmək istəyirlər. Elm isə heç vaxt əbədiyyət arzulamır, o uzaqbaşı,
insanın ömrünü uzatmağa çalışır. Amma elm anlayır ki, əbədiyyət dünyanın
nizamına və yer kürəsinin varlığına da təhlükədir. Düzdür, indi bəzi
qeyri-rasional elm adamları insanı ölümdən xilas etməyin yollarını axtarmağa
cəhdlər edir, amma ciddi elmi kluarlar heç vaxt bu məntiqsiz cəhdləri
dəstəkləməyəcək.
Bilgi kollektiv şüurun məhsuludur, təkin irəli sürdüyü fikirlərin
mütləq ümumi müzakirəsini tələb edir. Amma sənət daha fərdi bir anlayışdır.
Kloud Bernard deyirdi: sənət mənəm, elm isə biz. İki kimyaçı eyni hadisənin
tədqiqatında qətiyyən ortaq fikrə gələ bilməz, amma elmin və bilginin məqsədi
də onlar arasındakı ziddiyyəti həll edib, daha yararlı olanı kütləyə təqdim etməkdən
ibarətdir. Amma sənətdəki ziddiyyətlərdən heç vaxt ortaq nəticə tələb olunmur,
olunsa belə, bu çox anormal mənzərə yarada bilər. Eyni hadisəni müxtəlif
formalarda çəkən iki karikaturaçının baxışları eyni bir nöqtəyə cəmləşməlidir
deyə bir tələb irəli sürmək incəsənətin məğzinə ziddir. O, tamı hissələrə
ayıraraq, onun üçün maraqlı olan nəticəyə çatmaqda hər bir hadisənin
komponentini öyrənməyi vasitə bilər. Elm insanı həyatdan mexanikaya keçməyi
həmişə sevir. Sənət adamı isə hadisələrə yanaşmada sintez metodundan istifadə
edir. O, hadisələrin bütövlüyünə hörmət edir, hissələri birləşdirərək vahid bir
görüntü platforması yaratmağa nail olur.