Berdiməhəmmədov üçüncü dəfə prezident seçildi
Gözlənildiyi kimi, Türkmənistanın
hazırkı prezidenti Qurbanqulu Berdiməhəmmədov
səslərin böyük əksəriyyətini toplamaqla üçüncü müddətə prezident
seçilib. Mərkəzi Seçki Komissiyası (MSK) fevralın 12-də keçirilən prezident
seçkiləri ilə bağlı dünən səhər yekun nəticələri açıqlayıb. Rəsmi məlumata
görə, Qurbanqulu Berdiməhəmmədovsəslərin 97,69 faizini toplayıb.
MSK seçki məntəqələrinin 97,27 faizinin artıq seçkilərin nəticələri barədə
məlumatları təqdim etdiyini bildirib. Xatırladaq ki, 2016-cı ilin sentyabrında
Türkmənistanda yeni Konstitusiya qüvvəyə minib. Bu ali qanuna görə, prezidentin
səlahiyyət müddəti 5 ildən 7 ilə qaldırılıb. Qurbanqulu Berdiməhəmmədovartıq iki müddət prezidentliyini başa vurub. O,
Türkmənbaşı Saparmurad Niyazovun ölümündən sonra ölkədə hakimiyyət başına
gəlib. 14 fevral 2007-ci ildən indiyə qədər Türkmənistanın prezidenti
postundadır. Budəfəki seçkilərdə Qurbanqulu Berdiməhəmmədovla birlikdə
9 namizəd yarışırdı. Onlardan üçünün namizədliyi Türkmənistanın tarixində ilk
dəfə olaraq siyasi partiyalar tərəfindən irəli sürülüb.
Qurbanqulu Berdiməhəmmədovun
namizədliyi Türkmənistan Demokratik Partiyasından irəli sürülüb. Bu seçkidə Berdiməhəmmədovun
əsas rəqibləri Sənayeçilər və Sahibkarlar Partiyasının üzvü, "Rısqal”
aksioner-kommersiya bankının İdarə Heyətinin sədri Bekmırat Atalıyev və Aqrar
Partiyanın Marı vilayət komitəsinin sədri Durdıqılıç Orazov hesab edilirdi. Onun
prezident postunda ilk addımları siyasi islahatlara ümidlər yaratdı: Berdiməhəmmədovsabiq
prezident Niyazovun qızılı heykəllərin yığışdırılmasını əmr etdi. Onun
göstərişiylə mərhum prezidentin dəyişdiyi ayların və həftə günlərinin adları
bərpa edildi, opera, sirk və internet kafelərin yenidən açılmasına icazə
verildi. Prezidentliyinin ilk illərində ölkədə bəzi islahatlar aparıb, orta
məktəb proqramına xarici dillərin tədrisini əlavə edib, S.Niyazovun kəndlərdə
bağlatdırdığı xəstəxanaları açdırıb. Yeni prezidentin qərarı ilə ölkə 10 illik
təhsil sisteminə qayıtdı, kəndlərdə kitabxana və xəstəxanaların fəaliyyəti
bərpa olundu. S.Niyazov özünü "Türkmənbaşı” (türkmənlərin atası) adlandırırdı,Qurbanqulu Berdiməhəmmədov isə özünə "Arxadağ” (qoruyucu,
müdafiəçi) təxəllüsünü götürüb. O da S.Niyazov kimi, özünə çox qiymətli heykəl
qoydurub. Aşqabadda onun qızıla bürünmüş mərmərdən 21 metrlik heykəli ucalır.
Prezident at üstündə, əlində göyərçin təsvir olunub.
Ağır iqtisadi durum
Beləliklə, Berdiməhəmmədovdaha
7 il hakimiyyətdə qalacaq. Lakin onun üçün bu müddət asan keçməyəcək. Məsələ
ondadır ki, ölkə çox ağır iqtisadi durumdadır. Belə ki, dünya qaz
ehtiyatlarının böyük bir qisminə malik Türkmənistan onu satmağa yer axtarır.
Bir vaxtlar Rusiya onun əsas qaz alıcısı olsa da, son illər münasibətlər
pisləşib və "Qazprom” türkmən qazını almaqdan imtina edib. Artıq bir neçə ildir
ki, Aşqabad bazarlarında alış-veriş "iki qiymətlə” aparılır. Yəni məhsul
göstərilən qiymətdən orta hesabla 40-60 faiz baha qiymətə satılır. Türkmənistanda
əsas qida məhsullarının qiymətinə nəzarət, vacib siyasi tədbirlər ərəfəsi və ya
ölkə rəhbərinin regionlara səfəri zamanı hökumətin geniş tətbiq etdiyi
tədbirlərdən biridir. Məsələn, prezident yanvarın sonlarında Daşoğuz regionuna
səfər edərkən qida məhsullarının qiyməti məcburi aşağı salınmışdı. Qiymətlərə
nəzarət və bir sıra ərzaqların süni şəkildə ucuzlaşdırılması qıtlıq və ərzaq
məhsullarının bahalaşmasına səbəb olub. Əhali bəzən yağ, un, şəkər növbəsində
saatlarla, günlərlə gözləməli olur. Taxılçılıq və pambıqçılıq da geriləyib,
onların ÜDM-dəki payı yalnız 13 faizdir. Uşaq ölümlərinə görə Türkmənistanın
keçmiş SSRİ respublikaları arasında öncül yerlərdən birini tutur.
Qonşularla münasibətlər
Rusiya ilə siyasi münasibətlər normal olsa da, qaz sahəsində
gərginlik hökm sürür. Əgər 2008-ci ildə Türkmənistan Rusiyaya ilə ərzində 40
mlrd. kub metr qaz nəql edirdisə və Çinə qaz xətti inşa edirdisə, indi vəziyyət
xeyli pisləşib. Yəni, Aşqabadın "qızıl dövrləri” geridə qalıb. Türkmənistan
qazının Asiya respublikaları içərisindəki "alıcıları” içində yalnız Çin və İran
qalıb. Ötən il "Türkmənqaz” "Qazprom”la müqaviləni dayandırıb və yaxın illərdə
belə nəqletmənin bərpasından söhbət də getmir. O ki qaldı Çinə, bu ölkə
Aşqabadın götürdüyü kreditin müqabilində qaz alır. Yəni burada puldan söhbət
getmir.
Aşqabad son onilliklərdə türkmən qazı üçün yeganə real bazar olan
Pekinin sayəsində inkişaf edib və Çin ölkənin əsas borcverəninə çevrilib. Bir
faktı qeyd edək ki, Türkmənistan dünyanın dördüncü ən böyük təbii qaz
ehtiyatlarına sahibdir, ancaq coğrafi və siyasi təcridolma ölkənin bu
imkanlardan yetərincə yararlanmasını əngəlləyir. Nəticədə Türkmənistan Çinin
qaz qiyməti diktəsindən tam asılı hala düşüb.
İranda ölkənin əsas tərəfdaşlarından biridir. Lakin bu yaxınlarda İranın
Milli Qaz Kompaniyası (NIGC) Türkmənistanın enerji şirkəti "Türkmənqaz”ı
məhkəməyə verib. Səbəb də rəsmi Aşqabadın yanvarın 1-dən bu ölkəyə təbii qazın
nəqlini dayandırmasıdır. Artıq müvafiq iddia Beynəlxalq Arbitraj Məhkəməsinə
təqdim edilib. Türkmən tərəfi öz qərarını onunla əsaslandırır ki, rəsmi Tehran
qaz ödəmələrini düzgün həyata keçirməyib. Nəticədə ortada 2 mlrd. dollarlıq
borc yaranıb və tələb edir ki, İran tərəfi bu borcu tez bir müddətdə qaytarsın.
İran tərəfi borcun yığıldığını etiraf edir, ancaq bildirir ki, 2 mlrd. dollar
çoxdur və şişirdilib. NIGC bəyan edir ki, məhz "Türkmənqaz” müqavilənin
şərtlərini pozur və bu səbəbdən də İran tərəfinin beynəlxalq məhkəməyə müraciət
etməyə tam haqqı çatır.
Beləliklə, bir vaxtlar strateji müttəfiqlər kimi göstərilən
Türkmənistan və İran arasında münasibətlərə indi bu sözləri şamil etmək olmaz. Lakin
ekspertlər hesab edir ki,İranla bağlı mübahisəli vəziyyətdə uduzan tərəf Türkmənistan ola
bilər. Məsələn, Aşqabadın ruslarla mübahisəsi və güzəştə getməməsi heç bir
xeyir vermədi. Məsələn, İranın NIGC şirkəti bəyan edib ki, yaxın vaxtlar üçün
ölkənin bütün regionlarını birləşdirəcək yeni qaz nəqliyyat sisteminin inşasına
başlanılacaq. İran tərəfi bəyan edib ki, türkmən qazından olan asılılığını
minimuma endirmək niyyətindədir. Beləliklə də, türkmən qazına olan ehtiyac arxa
plana keçir. İstisna deyil ki, belə vəziyyətdən yararlanan Çin olacaq.
Türkmənistan qazının yeganə alıcısına çevriləcək Çin bundan öz mənfəəti üçün
yararlanmağa çalışacaq. Necə ki, belə bir vəziyyətdən Rusiya ilə bağlı istifadə
edib. Rusiya qazından Avropa imtina edəndə, "Qazprom” Çinlə qaz sazişi
imzaladı. Çin yaranmış vəziyyətdə Rusiya qazını ən aşağı qiymətə aldı. İndi də
istisna deyil ki, rəsmi Pekin türkmən tərəfinə qarşı belə bir addım atsın. Çin
tərəfinin məlumatına görə, Aşqabad hər min kub metr qazı onlara 185 dollara
satır.
Azər