Behbud ağa Şahtaxtinski və Qars müqaviləsi
XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın
siyasi və diplomatiya tarixində böyük rol oynamış Behbud ağa Şahtaxtinski Azərbaycanın
əzəli torpaqlarının, ilk növbədə Naxçıvan diyarının xalqımıza məxsus olmasında
xüsusi əhəmiyyət kəsb edən Qars müqaviləsinin bağlanmasında misilsiz xidmətlər
göstərmişdir.
1920-1921-ci illərdə Türkiyə
Qafqazda öz nüfuz dairəsini yüksəltmək, Azərbaycan, Ermənistan, Gürcüstan
respublikaları ilə problemlərini, xüsusən də ərazi məsələlərini həll etmək üçün
ikitərəfli müqavilələr bağlamağa çalışırdı. Lakin Rusiyanın Qafqazda yeritdiyi
siyasət və həmin respublikalar üzərindəki təzyiq və təsiri buna imkan vermirdi.
Bu hal Türkiyə - Azərbaycan münasibətlərində də müəyyən qədər özünü göstərirdi.Rusiya isə Qafqazda Türkiyənin
nüfuzunun güclənməsinin qarşısını almaq üçün vahid müqavilə bağlamağı təklif
edirdi.
Nəticədə 1921-ci il mayın 7-də Cənubi
Qafqaz respublikaları nümayəndələrinin iclası keçirilmişdi. İclasda
S.Orconikidze, B.Leqran, M.Hüseynov və B.Şahtaxtinski iştirak etmişdi. Müzakirələr
nəticəsində Türkiyə ilə keçiriləcək konfransda üç Cənubi Qafqaz respublikasının
bir tərəf kimi birlikdə vahid müqavilə imzalaması barədə təklif irəli sürəcəkləri
haqqında qərar qəbul edildi. Qərara görə, keçiriləcək danışıqların və
imzalanacaq müqavilələrin əsasını 1921-ci il 16 mart tarixli Rusiya-Türkiyə
müqaviləsi təşkil etməli idi.
Rusiya ilə Türkiyə arasında
bağlanmış Moskva müqaviləsinin maddə və şərtlərini daha da konkretləşdirmək və
müəyyən mənada tamamlamaq, bununla həm də onu reallaşdırmaq, yəni Türkiyə ilə Cənubi
Qafqaz respublikaları arasındakı həll olunmamış məsələləri nizama salmaq məqsədilə
yeni konfrans çağırmaq lazım gəldi. Bu konfransın çağırılması ilə bağlı Türkiyə,
Rusiya, Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstan arasında diplomatik yazışmalar
getdi və notalar mübadiləsi oldu.
Bu diplomatik yazışmalarda Azərbaycan-Türkiyə
münasibətlərinin bir sıra məqamları- "rəsmi Moskvanın siyasətinin yedəyində gedən
Azərbaycan rəhbərliyinin əksər hallarda Türkiyəyə arxa çevirməsi, özünün
regiondakı müəyyən maraqlarını təmin etməyə çalışan Türkiyənin Azərbaycanın ərazi
bütövlüyü, xüsusilə də Naxçıvan və s. ərazilərlə bağlı rahatsızlığı diqqəti cəlb
edirdi”.
Uzun sürən müzakirədən sonra
konfransın Qarsda keçirilməsi razılaşdırıldı. AK(b)P MK Siyasi Bürosunun
1921-ci il 26 avqust tarixli qərarı ilə xalq fəhlə-kəndli nəzarəti komissarı
B.Şahtaxtinski Azərbaycan SSR-in Qars konfransında nümayəndəsi təyin olundu. 26
avqust 1921-ci ildə AKP MK Siyasi Bürosu qərar çıxardı ki, Türkiyə ilə sülh
müqaviləsinin imzalanması üçün ASSR-in nümayəndəsi kimi B.Şahtaxtinski göndərilsin.
Sentyabrın 21-də M.Hüseynov
Türkiyə xarici işlər naziri Y.Kamal bəyə, Ermənistan xalq xarici işlər
komissarı A.Mravyana teleqram vuraraq sentyabrın 26-da Qarsda Cənubi Qafqaz
respublikaları ilə Türkiyə arasında konfransı açmaq barədə onların istəklərinə
müsbət cavab verdi və B.Şahtaxtinskinin fövqəladə səlahiyyətli nümayəndə təyin
edildiyini bildirdi.
Müqavilənin hazırlanması,
razılaşdırılması və imzalanması prosesində Naxçıvan bölgəsinin mənafeyini
konfransda müdafiə etmək üçün Naxçıvan SSR-in XKS Tağı Səfiyevi Qarsa ezam etmişdi.
Qars müqaviləsi 1921-ci il sentyabrın 26-sı ilə oktyabrın 13-ü arasında
aparılan danışıqlar nəticəsində həmin gün saat 14-də imzalanmışdır. Müqavilə 20
maddə və 3 əlavədən ibarətdir.
Konfransda Türkiyə tərəfindən BMM
deputatı, Şərq cəbhəsi komandanı Kazım Qarabəkir Paşa, Buldur millət vəkili Vəli
bəy, ictimai işlər üzrə sabiq nazir Muxtar bəy və Türkiyənin Azərbaycandakı
nümayəndəsi Məmduh Şövkət bəy, Ermənistan tərəfdən xarici işlər komissarı
Askinaz Mravyan, daxili işlər komissarı Poqos Maqinzyan, Azərbaycan xalq fəhlə-kəndli
nəzarəti komissarı Behbud Şahtaxtinski, Gürcüstan tərəfdən RSFSR-in Latviya
respublikasındakı səlahiyyətli nümayəndəsi Yakov Qanetski iştirak edirdi.
18 gün davam edən və altı dəfə işinə
fasilə verilən Qars konfransının materiallarının təhlili göstərir ki,
danışıqlar çox gərgin və prinsipial şəraitdə keçmiş, tərəflər çoxlu mülahizə və
təkliflərlə çıxış etmişdilər. Konfransda Türkiyə yenə də onunla Qafqaz
respublikaları arasında ayrı-ayrılıqda müqavilələr imzalanmasına dair mövqeyini
təkrarlasa da, danışıqlarda vasitəçi rolunda iştirak edən Rusiya və əks tərəflər
buna razı olmamışdılar. Kazım Qarabəkir Paşa türk diplomatiyasının mövqeyini
belə əsaslandırırdı ki, Moskva sovet hökuməti Cənubi Qafqaz respublikalarının
müstəqil olduqlarını bildirir. Ona görə də biz onların hər biri ilə müstəqil
dövlətlər kimi ayrıca müqavilə bağlamaq istəyirik. Bu barədə bizə Kamal paşa göstəriş
vermişdir.
Mübahisələrə B.Şahtaxtinski də qoşulmuş,
Rusiya nümayəndəsinin mövqeyini müdafiə etdiyini bildirmişdi. B.Şahtaxtinski
vahid müqavilənin bağlanmasının Cənubi Qafqaz respublikaları və Türkiyə üçün
qarşılıqlı faydalı olduğunu, inqilabi zərurətin
bunu tələb etdiyini söyləmişdi.
B.Şahtaxtinski bildirmişdir ki,
"beynəlmiləl birlik, xalqımızın dostlaşması siyasəti bizdən tələb edir ki,
Zaqafqaziya respublikaları Türkiyə dövləti ilə müqavilə bağlasınlar”. O,
çıxışının sonunda demişdi: "Vahid müqavilə imzalanması Cənubi Qafqaz
respublikaları üçün məqsədəuyğundur; bu respublikalar artıq iqtisadi-siyasi və
hərbi cəhətdən birləşmişlər. Vahid müqavilə bizim ümumi düşmənimizə qarşı
mübarizədə Türkiyə üçün də faydalıdır.
.... mən Azərbaycan Respublikası adından
müqavilənin vahid olmasını və bu müqavilədə hər bir respublikaya aid
ayrıca fəsillərin olmamasını təklif edirəm”.
Yalnız B.Şahtaxtinskinin
çıxışından sonra Kazım Qarabəkir Paşa öz fikrindən daşınmış və 30 sentyabr
tarixli iclasda bir ümumi müqavilənin imzalanmasına razılıq vermişdi.
B.Şahtaxtinski M.Hüseynova teleqram vuraraq konfransın işinin normal getdiyini
bildirmişdi.
Qars müqaviləsinin I əlavəsində
Türkiyənin şimal-şərq sərhədi Rusiya baş qərargahının xəritəsinə uyğun; II əlavədə:
1. Arpaçay zonası; 2. Araz zonası və III əlavədə isə Naxçıvan ərazisi verilmişdi.
Müqavilənin I maddəsində qeyd edilir ki, Türkiyə Böyük Millət Məclisi hökuməti
və Ermənistan, Azərbaycan və Gürcüstan hökumətləri razılığa gələn tərəflərin ərazisinin
tərkibinə daxil olan ərazilərdə əvvəllər öz suveren hüquqlarını həyata keçirən
dövlətlər arasında bağlanmış yuxarıda göstərilən ərazilərə aidiyyəti olan
müqavilələr ləğv olunmuş və öz qüvvəsini itirmiş hesab edirlər: bu maddə 16
mart 1921-ci ildə Moskvada bağlanmış Türkiyə-Rusiya müqaviləsinə şamil
edilmir”.
İkinci maddədə isə deyilir: "Razılığa
gələn tərəfləronlardan hər hansı birinə zorla qəbul etdirilən hər hansı bir
sülh müqaviləsini və ya digər beynəlxalq aktı tanımağa razılaşırlar”.
Əslində Türkiyə konfransa müqavilənin
onun diplomatları tərəfindən hazırlanmış layihəsini təqdim etmişdi. Cənubi
Qafqaz respublikalarının Türkiyə hökumətinə verdikləri Memorandumda isə bir
sıra məsələlərlə yanaşı, "sərhədlərin Ermənistanın xeyrinə bəzi düzəlişləri ilə
Azərbaycan SSR nəzdində Naxçıvan Muxtar Respublikasının yaradılması”nın müzakirəsi
təklif olunurdu. Bu təklif dəfələrlə B.Şahtaxtinski tərəfindən verilmiş və hələ
Azərbaycan və Ermənistan nümayəndələri bu konfransadək - Tiflisdə Naxçıvan məsələsini
müzakirə edərək razılığa gəlmişdilər.
Uzun sürən mübahisə və müzakirələrdən
sonra 1921-ci il oktyabrın 13-də Ermənistan SSR, Azərbaycan SSR və Gürcüstan
SSR hökumətləri bir tərəfdən, Türkiyə BMM hökuməti isə digər tərəfdən, RSFSR
hökumətinin iştirakı ilə Qars müqaviləsi imzalandı. Müqavilənin 5-ci maddəsi və
3-cü Əlavəsi Naxçıvanın ərazi mənsubiyyəti məsələsini bir daha təsdiqlədi, onun
sərhədlərini qəti surətdə müəyyənləşdirdi. Qeyd olunan maddədə yazılırdı:
"Türkiyə hökuməti ilə Ermənistan və Azərbaycan sovet hökumətləri razıdırlar ki,
indiki müqavilənin III Əlavəsində göstərilən sərhədlərdə Naxçıvan vilayəti Azərbaycanın
himayəsi altında muxtar ərazi təşkil edir”.
Qeyd etmək lazımdır ki, Moskva
müqaviləsinin Naxçıvanla əlaqədar III maddəsi ilə müqayisədə, Qars müqaviləsinin
V maddəsi daha dürüst və konkretdir.
"Naxçıvanın ərazisi” başlıqlı
3-cü Əlavədə bölgənin sərhədləri bu coğrafi hüdudlarda müəyyənləşdirilirdi:
Urmiya kəndi, oradan düz xətlə Arazdəyən stansiyası (o, Ermənistan Sovet
Sosialist Respublikasına qalır), sonra
düz xətlə Qərbi Daşburun dağını (3142) - oradan Şərqi Daşburun dağını (4108) -
Cəhənnəmdərəsi çayını keçərək Bulağdan (Rövnə) cənubuna çatır, Bağırsaq
(Yağırsık) dağının (6607), yaxud 6578-ci yüksəkliyin suayrıcı xətti ilə davam
edərək keçmiş İrəvan qəzasının inzibati sərhədlərini, oradan Şərur-Dərələyəz sərhəd
xəttini izləyir, 6629-cu yüksəklikdən Gömürlüdağa (6839, yaxud 6930) və oradan
3080-ci yüksəkliyə gəlir. Sayadağ (7868) - Qurdqulaq (Kurt Kulaq) kəndi - Həməsür
dağı (8160), 8022-ci yüksəklik - Kükü dağı (10282) və keçmiş Naxçıvan qəzasının
inzibati sərhədlərinin şərqi.
Müqaviləyə görə, Naxçıvan ərazisinin
Türkiyə ilə sərhədi Arazdəyən stansiyasına qədər 11 km uzunluğunda müəyyən
edilmiş, İranla sərhədi isə 176 km uzunluğunda, yəni 1828-ci il Türkmənçay müqaviləsində
müəyyən olunduğu kimi dəyişilmədən saxlanılmışdır.
Qeyd etmək lazımdır ki, Türkiyə
Cümhuriyyətinə aid olan İğdır vilayətinin Aralıq-Dilucu məntəqəsi ilə
Naxçıvanın Sədərək kəndi arasından keçən Araz çayı vasitəsilə sərhəd təşkil edən
həmin 11 kilometrlik məsafə mühüm strateji əhəmiyyətə malik olduğu üçün XX əsrin
əvvəllərində istiqlal savaşı dövründə Mustafa Kamal Atatürk tərəfindən İran
hökumətindən qızıl pul ödənilməklə savaşsız olaraq alınmışdır. Bu fakt
Atatürkün Azərbaycana və onu ayrılmaz parçası olan Naxçıvana, bütövlükdə türk
birliyinə münasibətini parlaq şəkildə ifadə edir. Atatürkün aşağıdakı uzaqgörən
sözləri də həmin münasibətləri bir daha təsdiqləyir: "Naxçıvan türk dünyasının
qapısıdır. Onu qorumaq lazımdır”.
Sərhədlər müəyyən olunarkən
1868-ci ildə Qafqaz Hərbi Dairəsi tərəfindən nəşr edilmiş İrəvan quberniyasının
Naxçıvan, Şərur-Dərələyəz və Ordubad qəzalarının coğrafi-geoloji xəritəsi əsas
götürülmüşdür.
Qars konfransı Naxçıvanın gələcək
siyasi-hüquqi statusunu müəyyənləşdirdi. B.Şahtaxtinskinin bununla bağlı elan
edilən bəyanatında deyilir ki, "Naxçıvan vilayəti "Muxtar xalq sovetləri
respublikaları sırasına daxil edilir və bununla yanaşı Azərbaycanın himayəsi
altına keçir; gənc respublikanın özünün XKS, Azərbaycanın isə yeni dövlətdə
nümayəndəsi olacaqdır”.
Müqavilənin 20-ci maddəsi Türkiyə,
Ermənistan, Azərbaycan və Gürcüstan hökumətləri arasında bağlanan bu müqavilənin
təsdiq edilməli olduğunu, təsdiqnamələrin mübadiləsini tez bir müddətdə İrəvanda
həyata keçirməyi nəzərdə tuturdu. Həmin maddədə yazılır: "Türkiyə, Ermənistan,
Azərbaycan və Gürcüstan hökumətləri arasında bağlanan bu Müqavilə ratifikasiya
olunmalıdır. Ratifikasiya fərmanlarının mübadiləsi ən qısa bir vaxt ərzində İrəvanda
olacaqdır”.
Müqavilə Azərbaycan SSR MİK tərəfindən
3 mart 1922-ci ildə, Türkiyə BMM tərəfindən 16 mart 1922-ci ildə, Ermənistan
SSR MİK tərəfindən 20 mart 1922-ci ildə, Gürcüstan SSR MİK tərəfindən 14 iyun
1922-ci ildə ratifikasiya edildi. RSFSR-in iştirakı ilə ratifikasiya fərmanlarının
mübadiləsi 11 sentyabr 1922-ci ildə İrəvanda keçirildi və həmin vaxtdan da qüvvəyə
mindi. Qars müqaviləsinin əsas məzmunu tərəflərin bir-birlərinin
suverenliklərini, ərazi toxunulmazlığını tanımaqdan, hər hansı mübahisəli məsələlərin
dinc yolla həll edilməsi üçün bütün imkanlardan istifadə etmələrindən ibarətdir.
Qars müqaviləsinin bir çox bəndləri
Moskva müqaviləsi ilə səsləşir. Əsas fərq isə Türkiyə ilə Ermənistan sərhədlərinin,
habelə Ermənistanla Azərbaycan sərhədlərinin dəqiq müəyyənləşdirilməsindən ibarətdir.
Qars müqaviləsinin tarixi əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, bu müqavilə XX əsrin
Türkiyə ilə Azərbaycan üçün verdiyi çox mühüm sənəd idi. O, nəinki Türkiyə üçün
böyük təhqir olan Sevr müqaviləsini iflasa uğratdı, habelə Türkiyə ilə Cənubi
Qafqaz respublikaları arasında münasibətləri tənzimlədi. Qars konfransından
sonra Atatürk demişdi ki, "Qars müqaviləsi ilə bizim Şərqdəki faktiki vəziyyətimiz
hüquqi norma almışdır və bu müqavilə Sevr müqaviləsinin tətbiq olunmazlığını
sübut edən amillərdən biridir, "erməni məsələsi” deyilən bu məsələ isə özünün ən
düzgün həllini Qars müqaviləsində tapmışdır”.
Beləliklə, Türkiyə dövlətinin köməyi
ilə və mahir diplomat B.Şahtaxtinskinin siyasi gedişləri nəticəsində Moskva və
Qars kimi beynəlxalq müqavilələrdə Naxçıvanın taleyi həll olunmuşdur.
Zaqafqaziya Diyar Komitəsinin 12
dekabr 1922-ci il tarixli qərarı ilə Naxçıvan muxtariyyət vahidi kimi Azərbaycanın
ayrılmaz tərkib hissəsi elan edildi.
Bu müqavilənin əhəmiyyətindən və
B.Şahtaxtinskinin rolundan danışarkən müasir Azərbaycan dövlətinin banisi Heydər
Əliyev qeyd etmişdir ki: "Əgər Azərbaycan Rusiya Federasiyası, Ermənistan,
Gürcüstan respublikaları ilə və Türkiyə ilə 1921-ci ilin oktyabrın ayında Qars
müqaviləsini imzalayıbsa və Azərbaycanın adından Behbud ağa Şahtaxtinski Qarsda
bu müqaviləni imzalayıbsa, demək, o vaxt Azərbaycan Respublikası öz müqəddəratını
həll etmək yolunda çox müstəqil olubdur. Biz bunu unutmamalıyıq, tariximizi
qaraltmamalıyıq.
Hesab edirəm ki, Sovetlər
İttifaqı dağılan zaman və Naxçıvana qarşı yenə də xəyanətkar əllər uzanan zaman
biz bu müqavilələrin Azərbaycan üçün nə qədər əhəmiyyətli olduğunu dərk edə
bildik”.
Qars müqaviləsinin maddələrinin həyata
keçirilməsi ilə bağlı məsələləri həll etmək üçün 1922-ci il fevralın 1-də
Tiflisdə Cənubi Qafqaz (Zaqafqaziya) - Türkiyə konfransı öz işinə başladı. Konfransda Azərbaycanı B.Şahtaxtinski və Teymur Əliyev təmsil edirdilər.
Onlar AK(b)P MK Rəyasət Heyətinin 1922-ci il 10 fevral tarixli iclasında təyin
edilmişdilər. Konfransda üç Cənubi Qafqaz respublikası, Rusiya və Türkiyə
arasında konsulluq, hüquqi yardım, poçt-teleqraf, dəmir yolu haqqında
konvensiyalar bağlandı.
Beləliklə, Türkiyə dövlətinin köməyi
və Behbud ağa Şahtaxtinskinin diplomatik gedişləri sayəsində Qars beynəlxalq
müqaviləsi ilə Naxçıvan diyarı Azərbaycanın tərkibində muxtar ərazi kimi qəbul
edildi. Bu müqavilə ilə Rusiya, Türkiyə, Gürcüstan, Ermənistan və Azərbaycan
Naxçıvanı Azərbaycanın tərkibində muxtar qurum kimi tanımış və ona beynəlxalq-hüquqi
təminat vermişlər. Naxçıvanın muxtariyyət statusu keçmiş SSRİ tərkibində son
ifadəsini Azərbaycan SSR MİK-in 9 fevral 1924-cü il tarixli dekretində tapdı.
Heydər Əliyev hesab edirdi ki,
"Naxçıvanın muxtariyyəti tarixi nailiyyətdir, biz bunu qoruyub saxlamalıyıq.
Naxçıvanın muxtariyyəti əldən getmiş başqa torpaqların qaytarılması üçün ona
xidmət edən çox böyük bir amildir. Biz bu amili qoruyub saxlamalıyıq.
Naxçıvanın muxtariyyəti Naxçıvanla, Azərbaycanla Türkiyənin sərhədi üçün tarixi
bir hadisədir. O sərhəd 1921-ci ildə həmin Qars müqaviləsi ilə yaranıbdır.
1992-ci ildə Ümid körpüsünün yaranmasının da Türkiyə ilə Azərbaycan arasındakı əlaqələrdə
nə qədər böyük rol oynadığını artıq hamı görür”.
Bu gün tarixi saxtalaşdırmaqla məşğul
olan erməni alim və siyasətbazları və
tarixçiləri özləri yazırlar ki, Qars müqaviləsinin imzalanması ilə bütün
müqavilələr qüvvədən düşmüş, Türkiyə qoşunları 1921-ci ilin aprelində
Aleksandropol qəzasını tərk etmişdir.
Xatırladırıq ki, 1921-ci ilin
noyabrında İrəvanda Qars müqaviləsinin təntənəli təqdimat mərasimi keçirilmişdir.
Son vaxtlar ermənilərin
Naxçıvanla bağlı ərazi iddiaları daha da güclənib. Onlar İrəvanda Naxçıvan ermənilərinin
milli şurasını (1999-cu ilin sentyabrından) yaradıblar. Şuraya Ermənistanın əslən
Naxçıvandan olan tanınmış adamları daxildir. Qəbul edilmiş sənəddə bildirilir
ki, indiki Naxçıvan MR-in ərazisi 1828–1840-cı illərdə Ermənistan vilayəti,
1849–1918-ci illərdə İrəvan quberniyası, 1918–1920-ci illərdə isə Ermənistan
Respublikasına daxil idi. 1921-ci ildə Türkiyə və Zaqafqaziya dövlətləri
arasında imzalanmış sənədə (Qars müqaviləsinə) əsasən, Naxçıvan zorla Ermənistandan
ayrılmış və 1924-cü ildə Azərbaycanın tərkibində Muxtar Respublika elan edilmişdir.
1989-cu ildə ermənilər respublikadan köçmüşlər.
Sənəddə bildirilir ki, Ermənistan
rəhbərliyi indiyədək vətəndən məhrum edilmiş Naxçıvan ermənilərini dəstəkləməyib,
onların hüquqlarının qorunması məsələsini qaldırmayıb. Sənədin müəllifləri
bildirirlər ki, yaranmış vəziyyətdə Naxçıvan erməniləri siyasi və iqtisadi
hüquqlarını yaratdıqları orqan və strukturlar vasitəsilə qorumaq məcburiyyətindədirlər.
Bəyanatın müəllifləri 13 oktyabr
1921-ci il tarixli Qars müqaviləsinin Naxçıvana aid olan bəndlərini
qeyri-qanuni sayırlar. Şura respublika parlamentini Qars müqaviləsinin, Rusiya
Dumasını isə Rusiya-Türkiyə (16 mart 1921-ci il) müqaviləsinin Ermənistana aid
hissəsinin qüvvədən düşməsini bəyan etməyə çağırır. Şura respublika prezidenti,
hökuməti və parlamentinə BMT, ATƏT və beynəlxalq hüquq-müdafiə təşkilatları ilə
birlikdə 400 minə yaxın erməninin tarixi vətənə qayıtması üçün şəraitin
yaradılması, habelə onlara doğma yerləri ziyarət etmək imkanının verilməsi məsələsini
qaldırmağı təklif edir. Şura üzvlərinin fikrincə, bu məsələləri Azərbaycanla
diplomatik əlaqələr gedişində həll etmək lazımdır.
Daha sonra Ermənistan parlamenti
Rusiyanın Dövlət Duması, Türkiyənin Böyük Millət Məclisi və BMT-yə müraciət
imzalayıblar. Müraciətdə Naxçıvanın "əzəli və qədim erməni torpağı” olduğu
bildirilmiş "Naxçıvan problemi” həll edilməyincə Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin də
bir nəticə verməyəcəyi vurğulanmışdır.
Erməni məkrli siyasətinə tutarlı
cavabı hələ vaxtilə ümummilli lider Heydər Əliyev Naxçıvan Muxtar
Respublikasının 75 illiyinin keçirilməsi haqqında fərmanında vermişdi:
"Naxçıvanın Azərbaycanın himayəsi altında olan muxtar ərazi statusu RSFSR ilə
Türkiyə arasında 1921-ci ilin martında imzalanmış Moskva müqaviləsində, Rusiya,
Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan və Türkiyə arasında 1921-ci ilin oktyabrında
imzalanmış Qars müqaviləsində təsbit edildi. Naxçıvanın statusunun ilk beynəlxalq
müqavilədə əks olunması həm o dövrdə, həm də Azərbaycanın indiki dövründə böyük
siyasi əhəmiyyət kəsb edən bir fakt kimi qiymətləndirilməlidir”.
Bütün bunlar isə Qars müqaviləsinin
tarixi əhəmiyyətini artırmaqla B.Şahtaxtinski kimi mahir diplomatın nə qədər
uzaqgörən siyasətçi olduğunu bir daha sübut edir.
Fizuli İbrahimzadə
Azərbaycan Respublikası Fövqəladə Hallar
Nazirliyinin Akademiyasının Humanitar fənlər kafedrasının dosenti,
tarix üzrə fəlsəfə doktoru