Bədii motivlərin funksionalliği
Rəngkar Azər Əliyevin mənzərə janrında axtarışları
Bu
yerdə əlavə edək ki, Azər Əliyevin mənzərə janrının "estetik xəritəsi”ni
genişləndirdiyi qabarıq duyulan həmin işlərə dünyanın bir çox yerlərində onun
da qatıldığı beynəlxalq simpoziumlarda da
duyulası maraq ifadə olunmuşdur. Bu mənada onun ərsəyə gətirdiyi
mənzərələrin bir çox muzey və şəxsi kolleksiyalarda yer almasını da təbii
saymaq olar...
Qeyd
etmək lazımdır ki, onun təsvir obyektlərinə fərdi və fərqli yanaşmanın
nəticələri olan mənzərələrində motivlərin funksionallığının qabardılması yüksək
sənətkarlıqla ifadə olunduğundan, onlar çox uğurlu kompozisiya nümunələri kimi
yadda qalırlar. Başqa sözlə desək, Azər Əliyevin əsərlərində dünyamız heç də
çoxların düşündüyü kimi dəyişib, real görkəmini itirməyib. Sadəcə, görünənlərə
ənənəvilikdən uzaq - özünəməxsus bədii-yaradıcı münasibət göstərilib. Odur ki,
tablolarda gördüklərimiz fərqli – obyektə bu vaxta qədər nəzər
yetirilməyən yeni bir baxışın nəticələri
kimi qəbul olunurlar...
Etiraf
edək ki, çoxlarına ilk baxışda sadə görünən mənzərə janrının bədii tutumuna
nələrinsə əlavə olunması heç şübhəsiz, ona müraciətlərin davamlı və dərin
müşahidələrdən qaynaqlanan estetikanın üzə çıxarılmasından, bu bədii yanaşmanın
duyğulandırıcılıqdan və düşündürücülükdən keçməsindən başlanır. Bununla belə
deyək ki, təsviri sənətin bütün janrları bəlkə də kifayət qədər qədim tarixə və
zəngin bədii ənənələrə malik olduqlarından onların hər birinin bədii tutumunda
çağdaş durumda hansısa yenilik etmək, doğrudan da, çox çətindir.
Ancaq bu janrların hər birinin bədii evolyusiya tarixinə nəzər yetirsək,
onda onlarda baş vermiş dəyişiklikləri görmək mümkündür. Əgər bu
vurğuladıqlarımızı mənzərə janrının inkişafına aid etməli olsaq, onda göz önünə
təbiətə real-klassik yanaşmanı, "barbizonçu” müşahidələrini, impressionist
təəssüratları və ən nəhayət, mücərrəd bədii şərhləri gətirməyə məcburuq. Heç
şübhəsiz əhatəli bir dövrün bədii hadisələrinin nəticələri olan bu əvəzləmələr
- yeni üslub və cərəyanların yaranması özündən əvvəlkilərin inkarından çox,
yaradıcıların müxtəlif nəsillərinin təbiətə fərqli münasibət göstərmək
cəhdlərinin görüntüsü olmuşdur.
Bu mənada Azərbaycan təsviri sənəti XIX əsrin sonlarından başlayaraq
bütün XX yüzillik boyu geniş mənada Avropa bədii ənənələrinə yaxınlaşdığını
sərgiləsə də, hələ ki, cərəyan və üslub bolluğundan uzaq idi. Başqa sözlə
desək, şairə-rəssam Xurşudbanu Natəvandan başlayaraq Əli bəy Hüseynzadə və ən
nəhayət, Bəhruz bəy Kəngərli də miniatür üslubu ənənələrini müasirləşdirməyə,
ona daha çox realist-gerçəkçi bədii tutum verməyə yönəli olan Azərbaycan
incəsənətində özünəməxsusluğu ilə seçilən mənzərələr yaratmaq arzusunda idilər.
Baxmayaraq ki, onların arasında Bəhruz bəyin əsərləri bədii şərhinə görə
duyulası dərəcədə fərqlənirdi. Bu janra ötən əsrin əllinci illərindən
başlayaraq davamlı şəkildə münasibət bildirən Səttar Bəhlulzadə isə, təbiətə
qeyri-adi dərəcədə vurğunluğu ilə son nəticədə mənzərəni yalnız gözəllik
qaynağı olmaq çərçivəsindən çıxardı, ona bir qədər gözlənilməz - başqa janrlar
kimi düşündürücülük-fəlsəfi tutum verə bildi. Çoxlarının zamanında duya
bilmədiyi bu bədii-estetik məziyyəti böyük mənzərə ustasının yoxluğundan sonra,
onun əqidə dostu Fərhad Xəlilov da öz əsərlərinin başlıca məziyyətinə çevirə
bildi.
Bu gün isə həmin başlanğıcın layiqli davamçılarından biri Azər
Əliyevdir, desək, yanılmarıq. Onun müstəqillik illərində yaratdığı "fəlsəfi
mənzərə”lər sözün əsl mənasında milli təsviri sənətimizdə ənənə və müasirliyi
özündə yaşadan gözəl sənət nümunələridir...
Öncədən deyək ki, Azər Əliyevin görüntüyə gətirdiyi və çox vaxt da qəribə
ecazkarlığı ilə seçilən təbiət motivləri heç də rəssam təxəyyülünün məhsulu
olmayıb, bilavasitə reallıqdan götürülüblər. Onların demək olar ki, hamısı
rəssamın doğma Azərbaycanın müxtəlif guşələrinə səyahətlərinin nəticəsidir.
Bununla belə onların arasında Abşeron, Şamaxı, Quba, İsmayıllı və Qəbələ
motivləri tanınandırlar. Qənaətimizcə, rəssamın böyük məhəbbətlə çəkdiyi bu mənzərələri adilikdən
çıxaran və seyrçi üçün cəlbedici edən əsas xüsusiyyət onlarda çoxlarına adi
görünən təbiət motivlərinə gözlənilməz, bəzi hallarda isə qeyri-adi baxışların
mövcudluğudur. Hiss olunur ki, Azər Əliyevin gerçəkliyə baxışlarının kökündə
onun gördüklərini heyrətə çevirmək bacarığı və təbiətə sonsuz vurğunluğu durur.
Elə bu səbəbdən başqaları üçün bəlkə də adi
görünən mənzərələr onun əsərlərində bütün mənalarda fərqli bədii-fəlsəfi
tutum alır. Odur ki, rəssamın əsərlərində reallıqla irreallığın qovşağında
təqdim etdiyi mənzərələr də inandırıcı və duyğulandırıcı qəbul olunurlar. Bu
mənada onun son müxtəlif illərdə yaratdığı "Qırmızı mənzərə”, "Ritmlər”,
"Ucalıq”, "Günəşli gün”, "Müjdə”, "Abşeronda”, "Həsrətlilər”, "Kənd motivi.
Gözləmə”, "Payız” "Mavilik”, "Şahdağ” və s. əsərlərin adını çəkmək olar.
Doğrudan da, müəllifin ağacları və evləri duyulası sevgi ilə mavi
yerliyə səpələməsi ("Ritmlər”), budanmış ağaclarda şanapipiyin müjdə gözləməsi
("Müjdə”), suya həsrətli qayıqların sahil boyu düzülməsi ("Həsrətlilər”),
sinəsinə sıxdığı əllərini nigarançılıq göstəricisinə kökləməsi ("Kənd motivi. Gözləmə”),
azman ağacın payız donunu qürur qaynağına çevirməsi ("Ucalıq”) rəssam
təfsirində həm rənglərin oyunundan yaranmış gözəllik qaynağıdır, həm də arifanə
baxışda fəlsəfi tutumlu olmaqla, düşündürücüdür...
Yuxarıda
adlarını çəkdiyimiz mənzərələr motiv baxımından kifayət qədər rəngarəngdirlər.
Çox vaxt gerçəklikdə onların oxşarına, hansısa yerlərlə anım yaradan məqamlara
rast gəlinsə də, Azər Əliyevin həmin məkanlara kifayət qədər obrazlı tutum
verdiyi də görünəndir. Başqa sözlə desək, çoxlarının gözündə ənənəviləşən
yerlər müəllifin tətbiq etdiyi "bədii yalan” və şişirtmə sayəsində yeni görkəm
almışdır. Amma müəllifin bu bədii üsulların ifadə gücünə qatdığı "yalan”ların
həddi inandırıcılıq çərçivəsini aşmadığından, gözümüz önündə canlanan təbiət
motivləri cəlbedici, çox vaxt isə duyğulandırıcı qəbul olunurlar.
Azər
Əliyev rəngin təsir gücünə inanan və bir qayda olaraq ondan bütün tablolarında
geniş istifadə edən yaradıcılardandır. Qədim miniatür üslubu estetikasından
yaradıcılıqla faydalanan rəssam, təzadlı rənglərin harmoniyasının təsirliliyinə
müasirlik ruhu qatmaqla, motivlərin funksionallığını tamaşaçıya çatdıra
bilmişdir. Əlavə edək ki, onun hər bir kompozisiyasında fərqli rakursları bir
araya gətirməklə, onların bütövlüyünə nail olması da klassik ənənəyə özünəməxsus
münasibətinin nəticəsidir. Odur ki, belə əsərlər zamansızlığa qovuşmuş kimi ən
ciddi və möhtəşəm sənət ekspozisiyalarında tamaşaçı diqqətini cəlb
etməkdədir...
Sonda tanışlıq üçün deyək ki, Azər
Əliyev ixtisas təhsilini əvvəlcə məşhur "Əzimzadə məktəbi”ndə (1984-1988),
sonra isə Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində (1992-1997)
alıb. Əsərləri Almaniya, Türkiyə, Rusiya və s. ölkələrdə təşkil olunmuş
müxtəlif miqyaslı sərgilərdə göstərilib. Hazırda Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq
Akademiyasında dosent vəzifəsində
çalışır...Ziyadxan Əliyev