Bədii ədəbiyyatda məktəb mövzusuna niyə yer yoxdur?
Son vaxtlar ümumtəhsil məktəbləri ətrafında baş verən
hadisələr, bədii ədəbiyyatda məktəb, müəllim-şagird, uşaq-valideyn, eləcə də təhsilalanların
bir-birinə münasibəti məsələlərinin yer almaması, ümumən şagirdlərin mütaliəyə
maraqlarının olmaması fikirlərini də gündəmə gətirdi. "Bədii ədəbiyyat məktəbdən
və şagirdlərdən üz çevirib” fikri ilə ədəbiyyat adamları da qınandı.
Sovet dövrü ədəbiyyatında bu tip mövzular yer alsa da, çağdaş dövrdə məktəb həyatı yazarların aktual mövzusuna çevrilə bilməyib. Yazılanlardan da cəmiyyət xəbərsizdir.
"Müzakirə”mizdə səbəbləri aydınlaşdırmağa çalışdıq.
Əsərlərin təbliği zəif aparılır
Ədəbiyyat cəmiyyətdə dominant deyil
Həyatın modeli
Təranə Məhərrəmova
Sovet dövrü ədəbiyyatında bu tip mövzular yer alsa da, çağdaş dövrdə məktəb həyatı yazarların aktual mövzusuna çevrilə bilməyib. Yazılanlardan da cəmiyyət xəbərsizdir.
"Müzakirə”mizdə səbəbləri aydınlaşdırmağa çalışdıq.
Əsərlərin təbliği zəif aparılır
Tənqidçi Vaqif Yusifli bugünkü ədəbiyyatımızda ən zəif nöqtənin uşaq ədəbiyyatı
hesab olunması ilə bağlı səslənən fikirləri inkar etmir: "Uşaqlar üçün əsərlər
az yazılır və yazılanlar da yüksək səviyyəli deyil. Bununla belə, mən fikirləşirəm
ki, yaxşı əsərlər də yazılır, sadəcə, məktəblərdə bu əsərlərin təbliği zəif
aparılır. Məsələn, bizdə uşaq jurnalları çap olunur. Ancaq bu jurnallardan bəlkə
də bir çox məktəblilərin xəbəri yoxdur. Məktəblərdə uşaq ədəbiyyatı ilə bağlı
nümunələr təbliğ olunmur. Mən öz nəvələrim üçün həmişə rəngli uşaq kitabları
alıram. Böyük nəvəmlə Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı ilə bağlı sual-cavab edirəm.
Onlara bəzi əsərləri oxuyuram. Bu problem həm məktəblə, həm də ailə ilə
bağlıdır. Həyat yoldaşım sinif müəllimidir. Gileylənir ki, bəzən bizim dərsliklərdə
elə mövzular yer alıb ki, onların bədii səviyyəsi uşaqları təmin etmir.
Uşaqlara yönələn, onların zövqünə, dünyagörüşünün formalaşmasına təsir edə biləcək
əsərlər olmalıdır».
Ədəbiyyat cəmiyyətdə dominant deyil
"Bu gün Azərbaycan
məktəblərində, ümumən cəmiyyətdə baş verən hadisələr təkcə məktəbinmi,
institutunmu, hər hansı mədəniyyət ocağınınmı günahıdır?” sualına cavab axtaran yazıçı Orxan Fikrətoğlu hesab edir ki,
bu problemlər insan böhranı ilə bağlıdır: "Bunun məsuliyyəti daha çox,
yazıçının çiynindədir. Çünki daha çox, yazıçı insanı yetişdirir. Yəni insanı
yetişdirən, cəmiyyəti formalaşdıran, ab-havasını müəyyən edən ədəbiyyatdır. Təəssüf
ki, Azərbaycan ədəbiyyatı, xüsusən son dönəm ədəbiyyatı bu sosial məsələlərə, cəmiyyətdə
baş verən proseslərə bir qədər bizim ənənəvi olan didaktik baxışla baxmır. Onu ədəbi
dəyər saymadığından, ondan tamamilə imtina edib. Bilmirəm bu nə dərəcədə
düzgündür, ancaq artıq cəmiyyətdən siqnallar gəlir ki, bu, düz deyil”.
Yazıçının fikrincə, ədəbiyyatın,
kinonun, KİV-in özünün də son hadisələrin baş verməsində məsuliyyəti var: "Mən
Aprel hadisələri zamanı da dedim ki, Azərbaycan ziyalıları öz xalqından minimum
5-6 addım geridədir. O vaxt Gəncədən ayağı yalın cəbhə bölgəsinə gedənlər oldu.
Bu, genetik kod idi, oyanmışdı. Bunun Azərbaycan ziyalısına heç bir bağlılığı
yoxdur. Azərbaycan ziyalıları inanmıram ki, vətənpərvər ruhda nəsə etmişdilər.
Çünki 5 film çəkilibsə, onun üçünün ssenarisini mən yazmışam. Bu baxımdan cəmiyyətdə
baş verənlərdə ədəbiyyatın günahının olduğu fikri ilə razıyam». Yazıçı bununla
belə, hesab edir ki, ədəbiyyat baş verənlərin həllində rol oynamır: "Sosial şəbəkələrin
dominant olduğu bir reallıqda ədəbiyyatdan nəsə ummaq düzgün deyil. Ədəbiyyat
heç nəyi dəyişmir. Ədəbiyyat sadəcə, ruhani mühiti, fəzanı formalaşdırır. Axı həyat
özü sox çevikləşib. Hətta, reallıq özü qəddar dərəcədə çevikdir. Bugünkü nəsil
artıq tamam başqa dəyərlərlə, fərqli müstəvidə düşünən bir nəsildir. Onların
özünütəsdiqi, böyüklərlə münasibəti mütləq qanunlar çərçivəsində tənzimlənməlidir.
Bu, ədəbi qanunlarla deyil, məcəllələrlə həyata keçməlidir. Məktəb direktoru və
yaxud şagirdin özünün öhdəliyi olmalıdır. Ümumiyyətlə, hamının öhdəliyi
olmalıdır. Çünki bugünkü insan mənəvi, əxlaqi, intellektual insan olmadığı üçün
mütləq qanunlarla idarə olunmalıdır. Öz karyerasını düşünən bugünkü insanın əxlaqı,
mütləq qanun çərçivəsində tənzimlənməlidir. Özünü təsdiq etmək istəyən, ailəsində
problem olan insanlar da bu gün qanunlarla tənzimlənməlidir. Bizim üçün başqa
çıxış yolu qoymayıblar”. O.Fikrətoğlunun fikrincə, bədii ədəbiyyatı oxuyan
adamlar cəmiyyətə qəddarlıq təlqin edə bilməzlər: "İnanmıram ki, Çexovu, Yusif
Vəzir Çəmənzəminlini oxuyan adam cəmiyyətdə qəddarlıq törətsin. Ancaq bu gün
real baxsaq, ədəbiyyat cəmiyyətdə dominant deyil. Onda gərək bütün məktəblər
yalnız bədii ədəbiyyat oxuya. Burada təhsil problemləri var».
Şagirdlərin kitaba marağı artsa...
Yazıçı Eyvaz Zeynalov hesab edir ki, bədii ədəbiyyatın gücü təhsil
alanlar üçün aktual ola bilər: «Hesab edirəm ki, ədəbiyyatımızda məktəblə, müəllim-şagird,
uşaq-valideyn münasibətləri ilə bağlı kifayət qədər nümunələr var. Bu əsərlər
şagirdlərin həm təhsil almalarında, həm də mənəviyyatlarının zənginləşməsində
mühüm rol oynaya bilər. Belə ki, Zahid Xəlil, Qəşəm İsabəyli, Rafiq Yusifoğlu kimi
yazıçılar məktəb həyatı, müəllim-şagird, valideyn-uşaq və s. mövzularda əsərlər
yazıblar. Mən özüm də keçən il uşaqlar üçün «Bahalı şokolad» adı altında hekayələr
kitabı çap etdirmişəm. Sadəcə, bu əsərlərin təbliğini həyata keçirmək məktəbdə
müəllimlərin üzərinə düşür. Məktəblərdə bu istiqamətdə geniş işlər görülməlidir
ki, şagirdlər bu kimi əsərləri oxusunlar”. Yazıçının fikrincə, ümumtəhsil məktəblərində
yazıçı və şairlərlə görüşlər keçirilməlidir: "Sovet dövründə tez-tez məktəblərə
yazıçılar, şairlər gələrdi. Bu görüşlərin böyük təəssüratı olur, həm də kitaba
marağı artırırdı. Şagirdlərin kitaba marağı artsa, onlar kənar işlərə meyl etməzlər.
Bəzən deyirlər ki, reytinq xətrinə televizorda şou verilişlər göstərirlər və
insanların zövqü də budur. Ancaq bu fikir düzgün deyil. Əgər televizorda elmə,
təhsilə, ədəbiyyat adamlarına, alimlərə aid verilişlər hazırlasalar, insanların
zövqü də tədricən bu istiqamətdə formalaşar. Bu verilişlər də daha çox reytinq
toplayar. Məktəblərdə də şagirdlərin fikirlərini bu cür yönləndirmək lazımdır.
Şagirdlər üçün tez-tez ədəbiyyat adamları, alimlər, Qarabağ döyüşlərinin
iştirakçıları ilə görüşlər təşkil olunmalıdır. Qoy onlar keçirilən görüşlərdən
sonra öz təəssüratlarını bölüşsünlər”. Yazıçı etiraf edir ki, müasir dövrdə mobil
telefonlar, internet və s. texnoloji yeniliklər uşaqları daha çox cəlb edir:
"Ancaq onların birtərəfli maraqları bəzən faciəvi hadisələrə gətirib çıxarır,
uşaqları pessimist ruhda böyüdür. Yeniyetmə yaş dövrü elədir ki, gərək onların
fikirlərini müsbət nöqtələrə cəlb edəsən. Elə olanda onlar həmin sahələrə daha
çox maraq göstərər və pessimist ruhda olmağa vaxtları qalmaz».
Həyatın modeli
Yazıçı Reyhan Yusifqızı ümumiyyətlə, uşaqlar üçün yazarların az olduğunu
deyir: «Ancaq demək olmaz ki, uşaqlara ünvanlanan əsərlər yazılmır. Əsas məsələ
onları təbliğ etməklə bağlıdır. Çünki əsərlər yazılır, ancaq təbliğ olunmur.
Yazıçı özü əsəri təbliğ etməməlidir. Cəmiyyət özü bu əsərləri tanıtmalıdır”.
Yazıçının fikrincə, sovet dövründə uşaqlara ünvanlanan əsərlər daha çox
yazılıb. Müasir dövrdə isə bu cür əsərlər çox az yazılır: «Əsasən şeirlər
yazılır. Nəsr əsərləri, xüsusilə də intellektual nəsr demək olar ki, yoxdur. Mən
intellektual proza yazan yeganə yazıçı sayılıram. Elmi-kütləvi kitablar, elmi
fantastika janrında yazılan əsərlər demək olar ki, yazılmır». Yazıçı hesab edir
ki, məktəb yaşlı uşaqlara ünvanlanan bədii əsərlər yazılsa, bunun müsbət təsiri
olar: «Bədii ədəbiyyatın uşaqların həyatında böyük rolu var. Hətta, belə bir
deyim var: «Mənə deyin, uşaq vaxtı hansı kitabları oxuyubsunuz, sizin necə
insan olduğunuzu deyim”. Bədii ədəbiyyat uşağın şəxsiyyətini formalaşdırır. Bədii
ədəbiyyatdakı süjet həyatın bir modelidir. Uşaq da həyatın modelini bu kitabdan
öyrənir. Əgər valideynlər bilsələr ki, uşaqlarının şəxsiyyətinin
formalaşmasında bədii ədəbiyyatın nə qədər rolu var, onda övladlarının mütaliəsinə
daha çox diqqət ayırarlar. Bədii ədəbiyyat uşaqların intellektual səviyyəsini təyin
edir». Yazar hesab edir ki, uşaqların mütaliəsində məktəbin və valideynlərin üzərinə
böyük vəzifə düşür: «Valideyn uşaqların əlindən tutub kitabların sehirli aləminə
gətirməlidir. O, kitab dünyasına valideynləri ilə birgə gəlməlidir. Hətta,
oxumaq deyil, uşağın gözlərinə baxaraq, reaksiyasını tutaraq, kitabı ona
danışmaq lazımdır. Uşaq bir kitabı valideynə 10 və ya 20 dəfə oxutdura bilər.
Valideyn kitabı oxuya-oxuya uşaqda asılılığı yarada bilsə, rahat ola bilər.
Sonra uşaq tədricən özü oxuyacaq”. Yazıçı bildirir ki, məktəbdə şagirdlərlə ədəbiyyat
adamlarının görüşlərinin təşkilinin də onların təlim-tərbiyəsində, təəssüratlarının
formalaşmasında müsbət təsiri var: «Bu ənənələr bu gün də var. Belə görüşlər
uşaqların yaddaşında iz qoyur, onlara təsir edir. Uşaqlar yaxşı kitablar istəyirlər.
Çox vaxt uşaqların kitab seçimində böyük çətinlikləri olur. Valideynlərin çoxu
uşağa hansı kitabı alacağını bilmir. Uşağın səviyyəsinə, yaşına və dilinə uyğun
kitab vermirsənsə, bu, artıq əks reklamdır. Əgər uşaq oxuduğunu başa düşmürsə, əksinə,
onda müsbət emosiyalar yaranmır. Uşağa uyğun olmayan kitablar onu kitabdan çəkindirəcək.
Onların müsbət qəhrəmanları olmalıdır. Çünki onlar özlərini də qəhrəman görürlər,
və hansısa qəhrəmana oxşamağa çalışırlar. Necə ki, onlar filmlərə baxırlar, eləcə
də kitabdakı hadisələri gözlərinin qabağında canlandırırlar. Həmin qəhrəmanları
sevirlər, onların rəsmlərini çəkirlər. Bu kimi nüanslar onlara müsbət təsir
edir».
Təranə Məhərrəmova