BDU-nun rektorları - “ 24-lər”dən on birincisi
Əvvəla, onu qeyd edim ki, bu gün də çoxları belə fikirləşir ki, sovetlərin
dövründə sənədləşmə işi çox yaxşı aparılıb. Amma əsasən, bunun əksinin şahidi
oluram. Məsələn, "BDU-nun rektorları” sil-silə yazılarımla bağlı yenidən
kitabxanalara, arxivlərə baş vurmalı oldum. 1941-44-cü illərdə BDU-ya rəhbərlik
edən Şamil Rəhim oğlu Əliyev haqqında arxivlərdə demək olar ki, heç bir sənəd
tapmadım. Yalnız BDU-nun arxivində Ş.R.Əliyevin 1944-cü ilə qədər olan
fəaliyyəti haqqında qısa informasiya əldə edə bildim. Lakin 1944-cü ildən
1969-cu ilə qədər (1969-cu ildə vəfat edib) onun yaşam və iş fəaliyyətini əks
etdirən bir sənəd belə əldə edə bilmədim. Sanki, Şamil Əliyev BDU-dan rektor
vəzifəsindən çıxandan sonra "qeyb” olub.
Yeri gəlmişkən, əldə etdiyim informasiya üçün BDU arxivinin
işçilərinə, xüsusən də Şəhla xanıma dərin minnətdarlığımı bildirirəm. Amma
işçilərdən fərqli olaraq, gəlişim arxivin müdiri Xalidə xanımın ürəyincə
olmadı. Hətta əsəbi halda bildirdi ki, bu mövzuda nə qədər kitablar yazılıb,
buna yenidən ehtiyac varmı? Hörmətli Xalidə xanım, əvvəla, BDU-ya rəhbərlik
edən 24 rektorun həyat və fəaliyyətini bir yerdə əks etdirən heç bir kitab
yoxdur, yalnız məqalələr yazılıb. Sizin qeyd etdiyiniz kitablar Xalid
Əlimirzəyevin "Azərbaycan Dövlət Universiteti 50 ildə” (1969), Aslan
Atakişiyevin "Bakı Dövlət Universitetinin tarixi” (1991) və hazırda BDU-nun
rektoru, akademik Abel Məhərrəmovun "Bakı Dövlət Universiteti” (2000), "Bakı
Dövlət Universiteti-90” (2009) və "Bakı Dövlət Universiteti-95” (2014)
əsərləridir. Bu kitablarda BDU-nun yaranma tarixi, inkişafı, elmi-tədqiqat
mərkəzinə çevrilməsi və s. məsələlər ətraflı şəkildə şərh edilib.
BDU-nun tarixini əks etdirən arxiv sənədlərindən, elmi mənbələrdən və
xatirələrdən belə aydın olur ki, universitetin fəaliyyəti dövründə ən gərgin,
ağır, çətin illər repressiya dövrü və Böyük Vətən Müharibəsi illəri olub. Çünki
bu illərdə universitetdə təhsil tamamilə siyasiləşdirilib. Hökumət var-gücü ilə
BDU-nu "yeni mütəxəssis kadrlar –sosializm uğrunda çarpışan mübarizlər”
ştamplayan emalatxanaya çevirməyə çalışmışdır (Qismən buna nail də olmuşdur).
Belə çətin illərdə
BDU-ya rəhbərlik edən ziyalılarımızdan biri də Şamil Rəhim oğlu Əliyev olub.
Ş.Əliyev 1912-ci ildə Ağdam rayonunda, sadə bir ailədə dünyaya gəlib. Doğulandan
iki il sonra atasını itirən Şamil, bir
neçə il böyük qardaşının himayəsində böyüyüb. İllər sonra isə tərcümeyi-halında
qeyd etdiyi kimi, 1920-24-cü illər də Şuşada uşaq evində qalıb və ilk təhsilini
də orada alıb. 1924-cü ildə Şuşa Pedaqoji Texnikumuna daxil olan Şamil, 1928-ci
ildə buranı yaxşı qiymətlərlə başa vuraraq, daha mükəmməl təhsil almaq üçün üz
tutur Bakıya. Elə həmin il BDU-nun tarix fakültəsinə qəbul olur. 1931-ci ildə
təhsilini başa vuran Şamil müəllim yenidən Ağdama qayıdır. 1933-cü ilin
sonlarına kimi həm Ağdamda, həm də Şuşada pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olur.
Həmin illərdə bölgələrdə ali təhsilli kadrlar az olduğu üçün gənc müəllim bir
müddət Şuşa Pedaqoji Məktəbində direktor və Şuşa Rayon Təhsil Şöbəsində müdir
əvəzi işləyir. 1929-cu ildə Azərbaycan Kommunist (b) Partiyası sıralarına daxil
olan Şamil müəllim artıq mərkəzin diqqətində idi.
Vəziyyəti ağır olsa da,
Şamil müəllim təhsilini davam etdirmək, elmi axtarışlar aparmaq istəyindən
dönmür. 1933-cü ilin sonlarında yenidən Bakıya gəlir və V.İ.Lenin adına
Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunun (indiki N.Tusi adına ADPU) aspiranturasına
daxil olur. 1938-ci ildə onu bu instituta direktor müavini təyin edirlər.
1939-cu ilin sentyabrına kimi bu vəzifədə işləyən Şamil müəllimi, həmin il
Azərbaycan Kommunist (b) Partiyası Mərkəzi Komitəsinin təşəbbüsü ilə Moskvaya
Ali Partiya Məktəbinə oxumağa göndərirlər. 1941-ci ildə təhsilini başa vuran
Şamil müəllim vətənə qayıdır və bir necə ay Mərkəzi Komitədə işləyir.
1941-ci il iyunun
sonlarında Şamil Rəhim oğlu Əliyev BDU-ya rektor təyin edilir və 1944-cü ilin
aprel ayının sonlarına kimi bu vəzifəni yerinə yetirir (1944-cü il, mayın
22-dən BDU-nun rektoru vəzifəsini Abdulla Qarayev icra edib). Xatirələrdən və
deyilənlərdən belə aydın olur ki, Şamil müəllim çox gənc olmasına baxmayaraq,
vəzifəsinin öhdəsindən layiqincə gəlib. Qalma-qallardan, intriqalardan çox uzaq
olan, təbiətən mülayim, xoşrəftar, hər işi səbirlə, təmkinlə həll etməyi bacaran
Şamil müəllim BDU-ya ölkənin çox ağır və çətin illərində rəhbərlik edib.
Dünyanı lərzəyə salan, milyonlarla insanın ölümünə səbəb olan, böyük şəhərləri
xarabaxanaya çevirən müharibə, universitet həyatına da sağalmaz yaralar vurdu.
Bu, tədris prosesində özünü da qabarıq büruzə verdi. Müəllim çatışmazlığı ilə
üzləşən elm məbədində 1942-43-cü tədris ilində universitetin akademik
heyətindən 16 nəfər işdən getmiş, yalnız 7 nəfər mütəxəssisi dəvət etmək mümkün
olmuşdur. Müharibənin birinci günü universitetin rektoru Cəbrayıl Ələsgərovun könüllü
olaraq vəzifəsindən imtina edib cəbhəyə getməsi BDU kollektivinin bir növ
könüllü səfərbərliyinə "siyasi zəmanət” oldu.
Cəbhəyə ilk yola düşən tərkibdə BDU-dan 159 nəfər müəllim, 23 nəfər
aspirant, 1141 nəfər tələbə vardı.
Müharibə
qayda-qanunlarına əsasən, BDU hökumət tərəfindən hərbiləşdirildi. Rektor
Ş.Əliyevin 1941-ci il 15 iyul tarixli əmrinə əsasən əvvəlcə universitetin əsas
binasının, sonra isə bütün fakültələrin özünümüdafiəsi təşkil edildi. Elə həmən
ilin avqustunda rektor daha bir əmr imzaladı. Bu əmrə əsasən, bütün
fakültələrdə tibb bacıları hazırlanması üçün 4 aylıq kurslar təşkil olundu.
Bütün bu tədbirlər universitetdə hərbi işlərin mükəmməl görülməsinə istiqamətləndirilmişdi.
Rektor Ş.Əliyev hərbi-bədən tərbiyəsi fənlərinin tədrisinə xüsusi fikir
verirdi. O, 1942-ci il 27 noyabr tarixli əmrində bu sahədə tədrisin
səviyyəsinin daha da yüksəldilməsini bir daha tələb edirdi. Dövlət Müdafiə
Komitəsinin "SSRİ vətəndaşlarının ümumi məcburi hərbi təlimi haqqında” qərarına
əsasən, 1942-ci ilin mayında universitetdə 32 nəfərdən ibarət xalq qoşunu
bölüyü və 68 nəfərdən ibarət qadın batalyonu yaradılaraq, müntəzəm olaraq
məşğələlər keçirilməyə başlandı. Hətta BDU rəhbərliyi elmi-tədqiqat işlərinin
mövzularını seçərkən hərbi təşkilatlarla razılaşmalı, çox hallarda isə yalnız
onların sifarişlərini yerinə yetirilməli idi. Bu mövzuların yerinə
yetirilməsinə ciddi nəzarət var idi. Çünki, bəzən bu mövzular dövrünün ən
yüksək mükafatına layiq görülürdü. Məsələn, görkəmli alim Yusif Məmmədəliyevin
metodlarının, tövsiyələrinin istehsalatda tətbiqi böyük iqtisadi səmərəyə səbəb
olmuşdur. Müharibə illərində Bakıda alkilbenzol istehsalı zavodunun tikilməsi
və işləməsi buna sübutdur. Və yaxud 1944-cü ildə Y.Məmmədəliyev "Aviasiya
yanacaqları üçün yüksək keyfiyyətli əlavələr alınmasının yeni metodunun
hazırlanmasına görə” Stalin mükafatına layiq görülmüşdü. Amma burada bir faktı
da qeyd etmək yerinə düşərdi ki, həmin illər ərzində siyasi mövzular daha çox
üstünlük təşkil edib. Məsələn, reallıqdan çox uzaq olan, Aprel sosialist
inqilabının "nailiyyətlərini” vəsf edən yüzlərlə mövzuda yazılan əsərlər, elmi
işlər buna bir daha sübutdur. 1942-ci il dekabrın 29-da universitetin Böyük
Elmi Şurasının iclası oldu. İclasda rektor Ş.Əliyev siyasi tərbiyə işinə dair
"Beynəlmiləl tərbiyə” mövzusunda məruzə etdi. Məruzədə irəli sürülən şərtlərin
həyata keçirilməsində universitetin komsomol və partiya təşkilatları çox böyük
fəallıq göstərdi. Onlar siyasi tərbiyənin həyata keçirilməsində
marksizm-leninizm nəzəriyyəsini əsas götürürdülər.
1930-cu illərdə hökumət tərəfindən parçalanan BDU 1941-ci ilin
sonlarında yenidən birləşdirildi. 1941-ci ilin oktyabrında AK (b) P MK və Respublika
Xalq Komissarları Sovetinin qərarına əsasən 1941-42-ci tədris ilində V.İ.Lenin adına
Azərbaycan Pedaqoji İnstitutu, K.Marks adına Xalq Təsərrüfatı İnstitutu,
Azərbaycan Bədən Tərbiyəsi İnstitutu və Xarici Dil Müəllimləri İnstitutu BDU-ya
birləşdirildi. Nəticədə, universitet yenidən xeyli genişlənsə də, bu proses çox
az çəkdi. 1943-cü ilin iyununda Bədən Tərbiyəsi İnstitutu yenidən bərpa oldu.
1944-cü ilin yanvarında Azərbaycan Dövlət Qiyabi Pedaqoji İnstitutu, həmin ilin
sentyabrında isə V.İ.Lenin adına Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutu ayrılıb
müstəqil instituta çevrildi.
Müharibə illərində
çətinliklər olmasına baxmayaraq, BDU-da yeni kafedralar, fakültələr, şöbələr də
yaradıldı. 1944-cü ilin əvvəllərində Azərbaycan Xalq Komissarları Şurası və
Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsi şərq xalqlarının tarixinin və dillərinin
öyrənilməsini gücləndirmək barədə qərar qəbul etdi. Beləliklə, 1943-1944-cü
tədris ilində BDU-da 49 kafedra, 10 fakültə fəaliyyət göstərirdi. 1944-cü ilin
yanvarında universitetin nəzdində Fizika-Riyaziyyat Elmi-Tədqiqat İnstitutu
yaradıldı. Bütün bu çətinliklərə baxmayaraq, BDU həmin illərdə ölkədə ən güclü
elmi mərkəzə çevrildi və bu nailiyyətlərin əldə edilməsində işgüzar, bacarıqlı
bir rəhbər kimi Şamil müəllimin də əməyi var idi.
Bəşər tarixi göstərir ki, dövlətin bir idarəetmə formasından
digərinə, bir siyasi rejimdən başqasına keçməsi hədsiz dərəcədə çətin və
məsuliyyətli məsələdir. BDU fəaliyyətini uzun illər hakim partiyanın tələb və
təkliflərinə uyğunlaşdırmağa məcbur olsa da, bu gün o, xalqın yaddaşın da millətin
maarif, mədəniyyət və elminin ulu təməli üzərində çatılmış ən gur ocaqdır. Bu ocağın
daha gur alovlanması üçün hər bir azərbaycanlı onun dəyərini bilməli və gələcək
nəsillərə layiqincə ötürməlidir.
Qərənfil Dünyaminqızı,
Əməkdar jurnalist