Azərbaycanın 100 illik hüquq bərabərliyi
"Əgər hər hansı ölkənin xalqları öz hüquqlarını
anlayır və onları qoruya bilirsə, o zaman ən kiçik dövlət belə, ən böyük məmləkət
qədər güclü olar”. Bu cümlə hüququn, bir ölkənin tarixində nə qədər böyük əhəmiyyət
kəsb etdiyinin göstəricisidir. Təsadüfi deyil ki, müasir dünyada dövlətin
üstünlüyünü, ölkədə konstitusiya yolu ilə təsbit edilmiş hüquq və azadlıqlar
sisteminin mövcudluğu müəyyən edir. Başqa sözlə, bütün demokratik prinsiplərin
- siyasi plüralizm, söz azadlığı, sahibkarlıq azadlığı, vicdan azadlığı, dini
etiqad azadlığı, milli mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, bütün vətəndaşların
hüquqi bərabərliyini təmin edən ölkələr ideal sayılır.
AXC və hüquq bərabərliyi
Azərbaycanda hüquq bərabərliyinin təmin olunmasının
tarixi 100 ilə əvvələ gedir. Bu il 100 illiyini qeyd etdiyimiz Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyəti (AXC) xalqımıza XX əsrdə hüquqi dövlətçiliyin və sivil demokratiyanın
ənənələrini bəxş edib. 1918-ci il mayın 28-də Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi
elan olundu və Milli Şura tərəfindən "İstiqlal Bəyannaməsi” qəbul edildi. Həmin
Bəyannamədə Azərbaycanın tamhüquqlu və müstəqil dövlət olması, ali hakimiyyətin
xalqımıza məxsusluğu, bütün vətəndaşlara heç bir əlamətə görə ayrı-seçkilik
olmadan vətəndaşlıq və siyasi hüquqlar verildiyi təsbit olundu. Müsəlman Şərqində
və türk dünyasında ilk Parlamentli Respublika olmaqla, insan hüquq və
azadlıqlarının bərqərar olması, etnik və dini mənsubiyyətdən asılı olmayaraq
bütün vətəndaşların bərabər hüquqlarının tanınması, hətta bir çox Avropa ölkəsindən
daha əvvəl qadınlara seçki hüququnun verilməsi Cümhuriyyətin yürütdüyü siyasətin
məzmunudur. Bundan əlavə, "Azərbaycan Parlamentinin yaradılması haqqında”
qanunda respublika ərazisində yaşayan bütün xalqların bərabər seçki hüququ təsbit
edildi. Tarixi faktlar sübut edir ki, Birinci Dünya Müharibəsindən sonra
qadınların səsvermə hüququnu tanıyan 21 ölkə sırasında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
də yer alıb. Xalq Cümhuriyyətinin qanunverici orqanıolan Parlamentin
keçirdiyi iclas və hazırlanan qanunlar, xüsusilə də 16 yaşınadək uşaqların işləməsinin
qadağan olunması, qadınların səhhətinə və fiziki imkanlarına uyğun olmayan işlərə
qəbul edilməməsi, hamilə qadınlara güzəştlər edilməsi, müəssisələrdə işləyən
qadınların südəmər uşaqları üçün xüsusi yerlərin ayrılması, uşaq bağçalarının
açılması, məktəblərin sayının artırılması və digər məsələlərlə bağlı aparılan
müzakirələr həmin dövrdə qadınlar üçün yaradılan imkanların bariz nümunəsidir.
Yeri gəlmişkən vurğulayaq ki, qadınlar Avstriyada,
Almaniyada, Niderlandda, Polşada, İsveçdə, Lüksemburqda, Çexoslovakiyada
1919-cu ildə, ABŞ-da 1920-ci ildə, İrlandiyada 1922-ci ildə, Böyük Britaniyada
1928-ci ildə, İspaniya və Portuqaliyada 1931-ci ildə, Fransada 1944-cü ildə,
İsveçrədə isə 1971-ci ildə səsvermə hüququ qazanıb. Azərbaycan müsəlman Şərqində
qadınlara seçki hüququnu verən ilk ölkə oldu.
Müasir Azərbaycan və
hüquq bərabərliyi
23 ay yaşamış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti müstəqil,
demokratik Azərbaycan dövlətinin əsas fəaliyyət prinsiplərini qurmaqla yanaşı,
insanlarda müstəqillik arzularının toxumlarını səpdi. "Azərbaycan
Respublikasının dövlət müstəqilliyinin bərpası haqqında” Azərbaycan Respublikası
Ali Sovetinin 1991-ci il avqustun 30-da qəbul etdiyi Bəyannamə də bu mübarizənin
yekunu oldu.
1918-ci il mayın 28-də qəbul edilən İstiqlal Bəyannaməsinə
əsaslanaraq və "Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyinin bərpası
haqqında” Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin 1991-ci il 30 avqust tarixli Bəyannaməsini
rəhbər tutaraq, həmin ilin 18 oktyabrında Azərbaycan Respublikasının dövlət
müstəqilliyi haqqında Konstitusiya Aktını qəbul etdi. Həmin Konstitusiya Aktının 2-ci maddəsində təsbit
edildi ki, Azərbaycan Respublikası 1918-ci il mayın 28-dən 1920-ci il aprelin
28-dək mövcud olmuş Azərbaycan Respublikasının varisidir. Heydər Əliyevin
1993-cü ildə ikinci dəfə hakimiyyətə qayıtması müstəqilliyimizin dayanıqlı
inkişafı üçün real şərait yaratdı. Onun
uğurlu siyasəti nəticəsində Azərbaycan həyatın bütün sferalarında -
ictimai-siyasi, sosial-iqtisadi, mədəni və digər sahələrdə, habelə insan
hüquqlarının təmin olunmasında köklü islahatlar məkanına çevrildi. 1994-cü ilin
ortalarında müstəqil dövlətin yeni Konstitusiya layihəsinin hazırlanmasının təşəbbüskarı
Heydər Əliyev oldu. Onun sədrliyi ilə 12 noyabr 1995-ci ildə keçirilən ümumxalq
səsverməsi yolu ilə ölkənin əsas qanununun qəbul olunması, Azərbaycan
Respublikasında hüquqi dövlət ideyasının formalaşmasında mühüm təkan oldu.
Zaman gedişində 2002, 2009 və 2016-cı illərdə referendum yolu ilə
Konstitusiyaya bir sıra mühüm əlavə və dəyişikliklərin edilməsi, insan və vətəndaş
hüquqlarının və azadlıqlarının daha səmərəli qorunması, demokratiyanın inkişafının
təmin olunması yönündə yeni mərhələyə təkan verdi.
Əlilliyi olan şəxslərin
hüquqları
Əlilliyi olan insanlar BMT-nin "Əlilliyi olan şəxslərin
hüquqları haqqında” 2006-cı il 13 dekabr tarixli Konvensiyasında, Azərbaycan
Respublikasının Konstitusiyasında və digər beynəlxalq və milli qanunvericilik
aktlarında təsbit olunmuş hüquq və azadlıqlara malikdirlər, onlar barəsində
ayrı-seçkilik qadağandır və qanunla təqib edilir.
Qeyd ki, Azərbaycan Respublikasının Dövlət
Statistika Komitəsinin 2016-cı ilin sonuna olan məlumatına əsasən, ölkəmizdə əlilliyi
olan şəxslərin sayı 587170 nəfərdir ki, onlardan da 50 mindən çoxu Azərbaycan
Respublikasının ərazi bütövlüyünün müdafiəsi ilə əlaqədar əlil olmuş şəxslər,
67081 nəfəri sağlamlıq imkanları məhdud 18 yaşadək uşaqlardır.
Ombudsman aparatının
rəhbəri Aydın Səfixanlıbizimlə
söhbətində bildirdi ki, sağlamlıq imkanları məhdud şəxslər (uşaqlar) Azərbaycan
Respublikasının Konstitusiyasında və digər normativ hüquqi aktlarda, ölkəmizin
tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrdə təsbit olunmuş bütün vətəndaş hüquq və
azadlıqlarına malikdirlər: "Dövlət əlillik əlamətinə görə, hər hansı
ayrı-seçkiliyə yol vermədən bu qəbildən olan şəxslərə cəmiyyət həyatının bütün
sahələrində iştirak etmək üçün digər şəxslərlə bərabər imkanlar, öz fərdi
qabiliyyətlərinə və maraqlarına uyğun həyat sürməsi üçün lazımi şərait
yaradılmasına, əlilliyi doğuran risklərin aradan qaldırılmasına və ya
azaldılmasına, əlilliyi olan şəxslərin reabilitasiyasına və hərtərəfli
inkişafına təminat verir. Bununla yanaşı, onların təhsil alması və peşə
hazırlığı keçməsi üçün lazımi şərait yaradılması da təmin edilir. Həmçinin əlilliyi
olan şəxslərin, işgəncələr və digər qəddar, qeyri-insani və ya ləyaqəti
alçaldan rəftar və cəzalara məruz qalmamasını, onların yaşayış yerində və
yaşayış yerindən kənarda istismarın, zorakılığın, təhqirin bütün formalarından
müdafiəsini, şəxsi həyatının toxunulmazlığını təmin edir”.
Məhkumların hüquqları
- 64 əfv sərəncamı imzalanıb
Ombudsman Aparatının rəhbəri Aydın Səfixanlı deyir
ki, Azərbaycanda qısa müddət ərzində 64 əfv sərəncamı imzalanıb. 11 amnistiya aktı
qəbul olunub, nəticədə isə minlərlə insan ailələrinə qovuşub: "Azərbaycan
Respublikasının İnsan Hüquqları üzrə Müvəkkili (Ombudsman) haqqında" Azərbaycan
Respublikasının Konstitusiya Qanununun 1.7-ci maddəsinə əsasən, Müvəkkil əfv, vətəndaşlıq,
siyasi sığınacaq verilməsi məsələlərinin həlli ilə bağlı Azərbaycan
Respublikası prezidentinə təkliflər verə bilər. Fəaliyyəti dövründə Müvəkkil
Konstitusiya Qanununda təsbit olunmuş bu hüquqlarından istifadə edərək, məhkumların
özlərinin və ailə üzvlərinin müraciətlərini nəzərə alaraq, Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti yanında Əfv Məsələləri Komissiyasına müraciətlər
ünvanlayıb, Müvəkkilin vəsatətləri əsasında ümumilikdə bu günədək 638 məhkum əfv
olunub. 638 məhkum, o cümlədən qadınlar, ahıllar, ağır xəstələr, yeniyetmələr əfv
edilərək azadlığa buraxılmış, ailələrinə və cəmiyyətə qovuşmuş, onların cəmiyyətə
adaptasiyası üzrə tədbirlər görülmüşdür”.
Uşaq hüquqları,
problemlər...
Aydın Səfixanlıaparatın Milli Məclisə təklif
etdiyi "Uşaqların cismani cəzadan müdafiəsi haqqında” qanun layihəsindən
danışdı. Həmsöhbətimizin sözlərinə görə, bu layihənin qəbulu uşaqların
hüquqlarının pozulması ilə bağlı bir çox problemləri aradan qaldıra bilər:
"Uşaq hüquqları haqqında ümumi normalar "Uşaq hüquqları haqqında” qanunda,
İnzibati Xətalar Məcəlləsində və digər normativ hüquqi aktlarda təsbit olunub.
Yəni bunu törədən hər hansı bir şəxs qanun qarşısında məsuliyyət daşıyır”.
Beynəlxalq ekspert
Munir Məmmədzadə də
bizimlə söhbətində Azərbaycan
qanunvericiliyində uşaq hüquqlarının hüquqi təminatlarının öz əksini tapdığını
vurğuladı. Lakin həmsöhbətimiz deyir ki, uşaq hüquqları haqqında qanun "çərçivə
qanun” olduğu üçün müəyyən prinsipial məqamlar burada öz əksini tapmayıb:
"Uşaqlara qarşı zorakılıqdan danışanda, qanunvericilikdə xüsusi məqamların da
öz əksini tapması yaxşı olardı. Məsələn, Azərbaycanda uşaqlara qarşı cismani cəzanın
qarşısının alınması haqqında qanuna ehtiyac var. Bundan əlavə, Yuvenal Ədliyyə
Haqqında qanunu təbliğ edirik. İstənilən qanunvericilikdə inzibati, yaxud
hüququ təminatları nəzərdən keçirəndə, dövlət, uşaqların ən ümdə maraqlarını
baş prinsip kimi qeyd etməlidir. Əgər uşaqlarla böyüklər arasında hüquqların təminatı
baxımından ziddiyyət yaranarsa, uşaqların üstün mənafeyi nəzərə alınmalıdır”.
Aygün ƏZİZ
Yazı Prezident
yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun
keçirdiyi müsabiqəyə təqdim edilir